ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
117
А.А.Юлдашов
ТДЮУ катта ўқитувчиси, ю.ф.ф.д. (PhD)
ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МУЛК ЙЎНАЛИШИДАГИ ХАЛҚАРО
РЕЙТИНГ ВА ИНДЕКСЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ
Аннотация.
мақолада
интеллектуал
мулк
соҳасидаг
халқаро
рейтинг
ва
индексларнинг
аҳамияти, улардаги кўрсаткичларни юритиш ва
ҳисоблаш тартиби ва амалиёти ҳақида сўз боради.
Шунингдек, мазкур мақолада Ўзбекистоннинг ушбу
индекс ва рейтинглардан ўрин олишининг бугунги
кундаги
аҳамияти
ва
долзарблиги
ҳамда
мамлакатимизда бу йўналишда олиб борилаётган
ислоҳотларга ҳам тўхталиб ўтилган.
Калит сўзлар
: халқаро рейтинг, халқаро индекс,
Глобал рақобатбардошлик индекси, Жаҳон савдо
ташкилоти, Мулк ҳуқуқи халқаро индекси, Глобал
инновацион индекси
Аннотация:
в статье рассматривается важность
международных рейтингов и индексов в области
интеллектуальной собственности, порядок и практика
проведения и расчета их показателей. В статье также
подчеркивается текущая важность и актуальность за-
нятий места Узбекистана в этих индексах и рейтингах,
а также текущие реформы в этой сфере в стране.
Ключевые слова:
международный рейтинг, меж-
дународный индекс, Индекс глобальной конкуренто-
способности, Всемирная торговая организация, Меж-
дународный индекс защиты прав собственности,
Глобальный инновационный индекс
Annotation:
the article discusses the importance of
international rankings and indices in the field of intellectual
property, the procedure and practice of conducting and
calculating their indicators. The article also highlights the
current
importance
and
relevance
of
occupying
Uzbekistan's place in these indices and ratings, as well as
ongoing reforms in this area in the country.
Keywords:
international ranking, international index,
Global Competitiveness Index, World Trade Organization,
International Property Rights Protection Index, Global In-
novation Index
Сўнгги
йилларда
мамлакатимизнинг
халқаро
майдонда
тутган
имиджи
ва
“рейтинг”ини
юксалтиришга алоҳида аҳамият берилмоқда. Бу
йўналишдаги
энг
самарали
усуллардан
бири
жаҳондаги энг муҳим халқаро рейтинг ва индекслардан
ўрин олиш ҳамда уларда юқори ўринларни эгаллаш
билан
характерланади.
Халқаро
рейтинг
ва
индексларда тутган ўрин Ўзбекистонда амалга
оширилаётган
иқтисодий-ижтимоий
ва
сиёсий
ислоҳотларни мустаҳкамлашда ҳамда инвестицион
жозибадорликни оширишда муҳим аҳамият касб этади.
Бугунги кунда интеллектуал мулк иқтисодиётда
муҳим ўрин тутишидан келиб чиқиб, ушбу соҳадаги
халқаро рейтинг ва индекслардан ўрин олиш долзарб
ҳисобланади. XXI асрга келиб, интеллектуал мулк
иқтисодиётнинг ажралмас қисмига айланиб улгурди.
Бутунжаҳон
интеллектуал
мулк
ташкилоти
маълумотларига кўра, биргина машҳур Голливуд кино
қаҳрамонлари
ва
ўқув-илмий
нашрлардан
фойдаланиш ҳуқуқига лицензия бериш натижасида
тегишли давлатлар даромади 64,1 миллиард АҚШ
долларини ташкил этган. Хусусан, АҚШ (23,5 млрд),
Япония (16,1 млрд), Корея Республикаси (6,2 млрд),
Германия (5,6 млрд) ва Буюк Британия (5,4 млрд)
давлатлари бу рўйхатда етакчилик қилишмоқда [1].
Интеллектуал мулкни самарали тижоратлаштириш
билан бирга, уни ҳуқуқий ҳимоясини мустаҳкамлаш
зарур.
Интеллектуал
мулкни
ҳимояланганлик
даражаси – қонун устуворлиги ва иқтисодиёт нуқтаи
назаридан
муҳим
саналади.
Конституция
ва
қонунларнинг устунлиги хусусида сўз борганда, “World
Justice Project” халқаро фуқаролик жамияти ташкилоти
томонидан
юритиладиган
“Қонун
устуворлиги”
индексига тўхталиб ўтиш лозим [2]. Ушбу индексни
тузишда 4 та тамойил (ҳисобдорлик, адолатли
қонунлар, очиқ ҳукумат, низоларни тўсиқларсиз ва
қулай ҳал этиш имконияти)га таянилиб, 2-тамойил
бевосита мулк ҳуқуқлари билан боғлиқ жиҳатларни
ўзида акс эттиради. Таъкидлаш керакки, Ўзбекистон
2020 йилда ушбу индексда ўтган йилга нисбатан 4
поғона кўтарилиб, 128 давлат орасида 92-ўринни
эгаллади.
Жаҳонда интеллектуал мулк ҳимояси даражаси ва
ундан самарали фойдаланиш кўрсаткичлари бўйича
бир қатор халқаро рейтинглар мавжуд. Глобал
рақобатбардошлик индекси бу йўналишдаги энг
муҳимлардан бири ҳисобланади. Швейцариянинг
Давос шаҳрида ҳар йили анъанавий тарзда ўтказиб
келинадиган Жаҳон иқтисодий форумида нафақат
иқтисодий масалалар муҳокама қилинади, балки ушбу
йўналишда тадқиқотлар ўтказилиш (1979 йилдан)
натижасида
2004
йилдан
буён
Глобал
рақобатбардошлик индекси юритилиб келинмоқда.
Мазкур
индекснинг
2019
йилдаги
нашри
индикаторлари 12 та йўналиш ва унинг таркибидан
ўрин олган 103 та кўрсаткичлардан иборат бўлди.
Ушбу рейтингда Сингапур, АҚШ, Гонконг, Швейцария
ва Япония давлатлари етакчилик қилишмоқда. Глобал
рақобатбардошлик индекси индикаторларининг 1 ва 12
йўналишларидан бевосита интеллектуал мулк билан
боғлиқ кўрсаткичлар ўрин олган [3].
Агарда ушбу индексни тузиш услубиётида 2018
йилга қадар тегишли сўров ўтказиш натижаларидан
фойдаланилган
бўлса,
эндиликда
давлатлар
томонидан тақдим этилаётган расмий статистика
натижалари эътиборга олинмоқда. Индекснинг 1-
йўналиши (Институтлар) 1.15-банди интеллектуал
мулк ҳуқуқларига бағишланган бўлиб, унда “Сизнинг
мамлакатингизда интеллектуал мулк етарли даражада
ҳимояланганми?”
деган
савол
1-
7 даражада баҳоланиши белгиланган. 12-йўналиш
(Инновацион салоҳият)да эса, интеллектуал мулк
объектларига хорижий талабнома топширувчилар,
илмий-публицистик нашрлар, патент ва товар белгиси
учун талабномалар, илмий-тадқиқот ишларига давлат
ва хусусий субъектларнинг сарф-харажати, илмий
тадқиқотлар
натижаларини
тижоратлаштиришда
университетлар ўрни ва бизнес ҳамкорлиги каби
бандлар ўрин олган.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, тегишли
маълумотларни тўплаш ва Жаҳон иқтисодий форумига
тақдим этиш қийин жараён эмас. Индекснинг 2019
йилдаги рейтингидан 141 та давлат ўрин олган бўлиб,
афсуски Ўзбекистон ҳанузгача ундан ўрин олмаган.
Индекс натижаларидан Иқтисодий ҳамкорлик ва
ривожланиш ташкилоти (OECD), Жаҳон банки, Жаҳон
савдо ташкилоти каби дунёдаги асосий халқаро
ташкилотлар
фаолиятида
фойдаланиши
нуқтаи
назаридан ундан ўрин олиш зарур аҳамият касб этади.
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
118
Шунингдек, индексдаги ўрин мамлакат имиджи ва
инвестицион жозибадорлигини ошириш билан бирга,
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2
июндаги “Ўзбекистон Республикасининг халқаро
рейтинг ва индекслардаги ўрнини яхшилаш ҳамда
давлат органлари ва ташкилотларида улар билан
тизимли ишлашнинг янги механизмини жорий қилиш
тўғрисида”ги ПФ–6003-сон Фармонида белгиланган
вазифаларга ҳам мос тушади. Айниқса, Қозоғистон ва
Қирғизистон каби қўшни давлатларнинг Глобал
рақобатбардошлик
индексида
мавжудлиги
ҳам
Ўзбекистоннинг зудлик билан ундан ўрин олиши
бўйича чора-тадбирларни кечиктирмаган ҳолда амалга
ошириш лозимлигини билдиради [4].
Шу ўринда таъкидлаш лозимки, Япониянинг
интеллектуал мулк соҳасидаги сиёсати 2002 йилдаги
мамлакатнинг интеллектуал мулк бўйича асосий
қонуни ва унинг негизида ҳар йили қабул қилинадиган
Стратегик дастур натижасида ривожланган. Япония
Глобал рақобатбардошлик индексида 2004 йилда 30
ўринни эгаллаган бўлса, ҳозирги келиб кучли
бешликдан ўрин олган [5].
Халқаро даражадаги яна бир индекслардан бири –
бу Мулк ҳуқуқи халқаро индекси (International property
rights index) ҳисобланади. Мазкур индекс қуйидаги учта
йўналишдан
келиб
чиқиб,
мулк
ҳуқуқининг
ҳимояланганлик
даражаси
ва
унинг
самарали
жиҳатларини ўрганади:
-
ҳуқуқий ва сиёсий муҳит;
-
хусусий мулк ҳуқуқи;
-
интеллектуал мулк ҳуқуқи.
Индексдаги кўрсаткичлардан Иқтисодий ҳамкорлик
ва ривожланиш ташкилоти, Жаҳон банки, Жаҳон савдо
ташкилоти, АҚШ Президентиинг савдо ишлари бўйича
махсус
вакиллиги
бошқармасининг
статистик
маълумотларида фойдаланилади. 2019 йилда Мулк
ҳуқуқи халқаро индексига 129 та давлат киритилган
бўлиб, Финландия, Швейцария, Сингапур ва Япония
давлатлари унда юқори ўринларни эгаллашган.
Индексда акс этмаган давлатларнинг асосий сабаби
маълумотлар
тўлиқ
тақдим
этилмаган
дея
таъкидланган.
Интеллектуал мулкни баҳолаш интеллектуал мулк
ҳимояси (1), патентлар ҳимояси (2) ва муаллифлик
ҳуқуқидаги “қароқчилик” (3) даражаси бўйича амалга
оширилади. Индексдаги баҳолаш 0-10 оралиқда
белгиланиб, 8,6-7 балл юқори, 6-5 балл ўрта ва 5 дан
паст даража эса қуйи кўрсаткичлар ҳисобида
юритилади. Мулк ҳуқуқи халқаро индексининг 2019
йилги хулосалари бўйича ҳуқуқий ва сиёсий муҳит
(5,16)
ва интеллектуал мулк ҳуқуқи (5,55) йўналишлари
энг кучсиз жиҳатлар деб топилган.
Мазкур индексдан ҳам Ўзбекистон ўрин олмаган,
МДҲ
аъзо-давлатларидан
эса
Озарбайжон,
Қозоғистон, Қирғизистон, Россия Федерацияси ва
Молдова давлатлари ўрин олган. Шуни таъкидлаш
керакки ушбу индексни тузишда ҳар бир давлатдан
мустақил институтлар иштирок этади (
Масалан,
Бразилия – Бозор тадқиқотлари институти, Буюк
Британия – Адам Смит институти, Япония –
Иқтисодий ривожланиш институти в.б.).
Ушбу индексда асосий жиҳат интеллектуал мулк
ҳуқуқлари ҳимоясига қаратилган. Шуни таъкидлаш
лозимки,
Мулк
ҳуқуқи
халқаро
индексини
шакллантиришда иштирок этувчи Интеллектуал мулк
халқаро иттифоқи (IIPA) томонидан 1999 йилда АҚШ
Савдо вазирлигига Ўзбекистонга нисбатан 1994
йилдан буён қўлланилиб келинаётган “Умумий
имтиёзлар
тизими”
(Generalized
System
of
Preferences)ни
бекор
қилиш
бўйича
петиция
киритилган [6].
Интеллектуал мулк ҳуқуқларини бузиш бевосита ўз
фаолиятда интеллектуал мулк натижаларидан кенг
фойдалаётган компаниялар учун зарар ҳисобланиб, бу
жараён улар даромадининг камайиши билан бирга,
улар фаолиятининг тўхтатилишига олиб келиши
мумкин.
Юқоридаги икки рейтингда ҳам интеллектуал мулки
ҳимояси ва “қароқчилик” жиҳатларига эътиборга
олинса,
Глобал
инновацион
индексида
эса
интеллектуал мулк объектларини муҳофаза қилиш
ҳамда
илмий-тадқиқот
натижаларини
тижоратлаштириш билан боғлиқ маълумотлар акс
этган. Ушбу индекс бўйича тадқиқотлар 2007 йилдан
бери Бутунжаҳон интеллектуал мулк ташкилоти,
INSEAD халқаро бизнес мактаби ва Корнель
университети томонидан ўтказилиб келинмоқда [7].
Индекс кўрсаткичлари 2 гуруҳга бўлиниб, биринчи
гуруҳ (инновациялар учун шарт-шароитлар ва мавжуд
ресурслар)
институтлар,
инсон
капитали
ва
тадқиқотлар, инфраструктура, ички бозор ва бизнесни
ривожлантиришдан иборат бўлса, иккинчи гуруҳ
(инновацияни амалга оширишдан келиб чиқадиган
амалий натижалар) эса иқтисодиёт ва технологияни
ривожлантириш
ҳамда
ижодий
фаолият
натижаларидан иборат. 2020 йилдаги натижалардан
2015 йилдан бери илк маротаба Ўзбекистон ҳам ўрин
олди (131 давлат ичида 93 ўрин).
Шуниси аҳамиятлики, айнан интеллектуал мулк
кўрсаткичлари орасида (жами 8 та) фойдали моделга
маҳаллий талабнома топшириш кўрсаткичи юқори
натижани (30 ўрин) кўрсатган, баъзи кўрсаткичлар паст
(РСТ тизими талабнома топшириш бўйича 97-ўрин)
ўринда, баъзилари бўйича тегишли маълумотлар
умуман тақдим этилмаган (лицензияланган компьютер
дастурлари учун сарфланган маблағлар).
Ўзбекистон олдида турган энг муҳим вазифалар
қаторида интеллектуал мулк йўналишидаги халқаро
рейтинглардан ўрин олиш муҳим саналади. Зеро,
интеллектуал мулк муҳофазаси ва ҳимояси тизимининг
тўғри йўлга қўйилиши инвестицияларни тўғридан-тўғри
жалб
этилишига,
ихтирочилик
қобилияти
ва
технологияларнинг кенг ёйилишига бу эса ўз
навбатида янги иш ўринлари яратилиши, инсон
капиталини ривожланиши ва қўшимча моддий
тушумларнинг ортишига олиб келади. Шунга урғу
бериш керакки, интеллектуал мулк нафақат ўз
ихтиросини
бошқа
“ҳалол”
ва
“ноҳалол”
рақобатчилардан
ҳимоялаш
балки
уни
тижоратлаштириш (сотиш, лицензия шартномаси
асосида
бериш)
натижасида
келиб
тушадиган
номоддий актив шаклидаги даромад манбаидир.
Интернет
маълумотларига
кўра,
номоддий
активлар улуши 2020 йилга келиб жаҳонда 90 фоизни
ташкил этмоқда, унинг қиймати эса 21 трлн АҚШ
долларидан ошади. Бу йўналишда мамлакатимиз
томонидан ҳали кўплаб жиҳатларни ўрганиш талаб
этилади. Масалан, Сингапур тажрибасидан келиб
чиқиб, банк кредитларини олишда интеллектуал мулк
объектларидан гаров сифатида фойдаланиш билан
боғлиқ жиҳатни миллий қонунчиликка киритиш
масаласини ўйлаб кўриш лозим.
Интеллектуал мулкни самарали тижоратлаштириш
билан бирга, уни ҳуқуқий ҳимоясини мустаҳкамлаш
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
119
зарур.
Ваҳоланки,
интеллектуал
мулкни
ҳимояланганлик даражаси – қонун устуворлиги ва
иқтисодиёт нуқтаи назаридан ҳам муҳим саналади.
Умуман олганда, интеллектуал мулк муҳофазаси ва
ҳимояси
тизимининг
тўғри
йўлга
қўйилиши
инвестицияларни тўғридан-тўғри жалб этилишига,
ихтирочилик салоҳияти ва технологияларнинг кенг
ёйилишига бу эса ўз навбатида янги иш ўринлари
яратилиши, инсон капиталининг ривожланиши ва
қўшимча моддий даромаднинг ортишига олиб келади.
Адабиётлар рўйхати:
1. https://www.wipo.int/pressroom/en/articles/2020/arti
cle_0025.html
2. World Justice Project Rule of Law Index 2020 //
www.worldjusticeproject.org
3. http://www3.weforum.org/docs/WEF_TheGlobalCom
petitivenessReport2019.pdf
4. Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий база-
си, 03.06.2020 й., 06/20/6003/0708-сон
5. https://www.eas.ee/images/doc/sihtasutusest/uuring
ud/ettevotlus/global_competitiveness_report_2008_2009.p
df
6. https://ustr.gov/about-us/policy-offices/press-
office/press-releases/2020/october/ustr-announces-gsp-
enforcement-action-country-successes-and-new-eligibility-
reviews
7. https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_gi
i_2020.pdf
