ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
82
С.С. Зайниева
Фуқаролик ишлари бўйича Зангиота туманлараро суди
судьяси
С.Б. Одилова
Тошкент давлат юридик университети Хусусий ҳуқуқ
факультети 3 босқич талабаси
ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРДА ИНВЕСТИЦИОН
ФАОЛИЯТ ВА УНИ ХАЛҚАРО ВА МИЛЛИЙ-ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА СОЛИШ
Аннотация:
в
этой
статье
описываются
экономические
основы
концепции
свободных
экономических зон, в том числе вопрос международно-
правового регулирования инвестиционной деятельно-
сти в этих свободных экономических зонах, роль и
особенности отрасли экономических зон в развитии
национальной экономики, а также основы правового
регулирования, направленные на предотвращение
потенциальных рисков в этой сфере.
Ключевые слова:
свободные экономические зоны,
международная
инвестиционная
деятельность,
национальное
правовое
регулирование,
международные
соглашения,
инфраструктура,
иностранные
инвестиции,
импорт,
конкурентоспособный, экспорт, таможня, валюта,
налоговые, финансово-кредитные, трудовые ресурсы,
иностранные граждане, лица без гражданства,
инфраструктура, ресурс.
Аннотация:
ушбу
мақолада
Ўзбекистон
Республикаси ҳудудида ташкил этилаётган Эркин
иқтисодий зоналарнинг аҳамияти, мазкур эркин
иқтисодий
зоналардаги инвестицион
фаолиятни
халқаро ва миллий-ҳуқуқий тартибга солиш масаласи,
ушбу
соҳанинг
миллий
иқтисодиётни
ривожлантиришдаги ўрни ва ўзига ҳос хусусиятлари,
шунингдек мазкур соҳада юзага келиши мумкин бўлган
хавф-хатарларни олдини олишга қаратилган ҳуқуқий
тартибга солиш асослари келтирилган.
Калит сўзлар:
ЭИЗлар, халқаро инвестицион
фаолият, миллий-ҳуқуқий тартибга солиш, халқаро
шартномалар, инфратузилма, хорижий инвестиция,
импорт, рақобатбардош, экспорт, божхона, валюта,
солиқ, молия-кредит, меҳнат ресурслари, чет эл
фуқаролари,
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар,
инфратузилма, ресурс.
Abstract:
this article describes the economic founda-
tions of the concept of free economic zones, including the
issue of international legal regulation of investment activi-
ties in these free economic zones, the role and character-
istics of the industry of economic zones in the develop-
ment of the national economy, as well as the foundations
of legal regulation aimed at preventing potential risks in
this area.
Keywords:
free
economic
zones,
international
investment activity, national legal regulation, international
agreements, infrastructure, foreign investment, import,
competitive, export, customs, currency, tax, financial and
credit, labor resources, foreign citizens, stateless persons,
infrastructure , resource.
Дунёнинг ривожланган давлатлари тажрибасидан
кўришимиз мумкинки, ҳудудларда иқтисодий ўсиш
даражасини кўтаришга шу ҳудудга нисбатан маҳаллий
ва хорижий инвесторларни кенг жалб қилиш асосида
инвестиция фаоллиги ошган тақдирдагина эришиш
мумкин.
Инвестиция
фаолияти
ва
инвестиция
фаоллигини рағбатлантиришнинг энг самарали шакли,
бу ЭИЗларни яратиш ва улардан фойдаланишдан
иборатдир.
Махсус иқтисодий зоналарда айнан, солиқ ва
божхона режимлари (имтиёзлари) мавжудлиги, ишчи
кучининг пастлиги, хомашё ва ишлаб чиқарилган
махсулотларни олиб кириш ва экспорт қилишнинг
соддалаштирилган тартиблари хорижий ва маҳаллий
инвесторларни жалб қилувчи воситалар ҳисобланади.
Махсус иқтисодий зоналарда бизнес ва савдо
тўғрисидаги
қонунлар
мамлакатнинг
бошқа
қонунларидан фарқ қилади. Ушбу атама ва бошқа бир
қатор атамалар турли мамлакатлар ва нашрларда
турлича маънога ега бўлиши мумкин. Улар кўпинча
урф-одатлар ёки тегишли миллий қоидалар устидан
ваколатларини заифлаштирадилар. Улар портлар ёки
бошқа катта майдонлар ёки кичикроқ танлов зоналари
бўлиши мумкин.
Эркин иқтисодий зоналар
ҳудудларда янги
ишлаб чиқариш қувватларини барпо этиш, юқори
технологик
ишлаб
чиқаришни
ривожлантириш,
замонавий рақобатбардош, импорт ўрнини босувчи,
экспортга йўналтирилган тайёр саноат маҳсулотини
ишлаб чиқаришни ўзлаштиришга фаол жалб этишни
ташкил қилиш учун хизмат қилади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Саноатни
ривожлантириш ташкилоти (УНИДО) маълумотларига
кўра, 2006 йил бошига келиб дунёнинг 120
мамлакатида қарийб 50 миллион кишини иш билан
таъминлайдиган 3 мингга яқин махсус иқтисодий
зоналар мавжуд бўлиб, улардаги ишлаб чиқарилган
экспорт маҳсулотлари ҳажми 600 миллиард долларга
баҳоланмоқда. Мутахассисларнинг фикрига кўра,
ҳозирги кунда 1500 га яқин ишбилармонлик зоналари,
700 дан ортиқ експорт-ишлаб чиқариш зоналари, шу
жумладан эркин савдо зоналари, 450 га яқин илмий ва
ишлаб чиқариш боғлари ва 700 га яқин махсус зоналар
(дам олиш зоналари, екологик ва иқтисодий раёнлар)
мавжуд. туристик марказлар ва бошқалар) [1]
Бугунги кунга келиб Ўзбекистон Республикаси
ҳудудида 17 та эркин иқтисодий зона фаолият
юритмоқда. "Навоий", "Ангрен", "Жиззах", "Ургут",
"Ғиждувон", "Қўқон" ва "Ҳазорасп" ЭИЗларда умумий
қиймати 486 миллион долларга тенг 62 лойиҳа амалга
оширилган, 4 минг 600 дан ортиқ иш ўрни яратилган.
Фармацевтика соҳасига ихтисослашган "Нукус-фарм",
"Зомин-фарм", "Косонсой-фарм", "Сирдарё-фарм",
"Бойсун-фарм", "Бўстонлиқ-фарм", "Паркент-фарм"
сингари
7
янги
эркин
иқтисодий
зонани
ривожлантириш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда
[2].
Кичик саноат зоналарида дирекциялар ташкил
этилган. Кредит олиш ва банк хизматларидан фойда-
ланишда муаммо бўлмаслиги учун ҳар бир зонага му-
айян тижорат банки бириктирилган. Бозор талаблари
ва импорт номенклатурасини ўрганиш асосида тадбир-
корлар учун таклифлар, истиқболли лойиҳалар рўйха-
ти шакллантирилган. Кичик саноат зонасида ишлайди-
ган субъектлар 2 йил барча солиқдан озод этилган.
Ҳар бир мамлакат ўз ҳудудида эркин иқтисодий
зонани яратиш мақсадларини ва уларнинг ишлаши
учун шароитларни мустақил равишда белгилаб
беради. Қаердадир ЭИЗлар ўзларининг юқори
самарадорлигини
кўрсатди,
жумладан,
Хитой,
Жанубий Корея, Малайзия, Ҳиндистонда бўлгани каби.
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
83
Шу ўринда айтиш жоизки, ҳамма лойиҳалар ҳам
ижобий натижа кўрсатмайди, масалан Индонезиянинг
Шри-Ланка
ҳудудида
ташкил
этилган
ЭИЗлар
муваффақияцизликка учраган [3].
ЭИЗни ташкил этиш ва унга инвесторларни жалб
қилиш масаласини халқаро доирада таҳлил қилган
асосий эътиборни мазкур соҳанинг халқоро ҳуқуқий
кафолатига қаратиш мақсадга мувофиқ бўлар эди.
ЭИЗларга расмий таъриф ҳамда мақом илк бор
1973 йил 18 майда имзоланган “Божхона тартиб-
таомилларини соддалаштириш ва уйғунлаштириш
тўғрисида”ги
конвенция (Киото
конвенцияси)да келтириб ўтилган бўлиб, ушбу
конвенция божхона соҳасида деярли барча божхона
масалаларини тартибга солувчи универсал кодланган
халқаро-ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади.
Конвенция,
бир
томондан,
божхона
расмийлаштируви ва божхона назорати тартиб-
таомилларини соддалаштириш ва тезлаштириш
орқали ташқи савдо фаолиятини рағбатлантиришга
қаратилган
бўлса,
иккинчи
томондан,
бундай
тезлаштириш
ва
соддалаштириш
давлат
манфаатларига зарар етказмаслигини таъминлашга
қаратилган. ва жамият (даромадларни давлат
бюджетини тўлдириш ва ички бозорни ҳимоя қилиш
нуқтаи назаридан).
ЭИЗлардаги инвестицион фаолиятга тўҳталадиган
бўлсак, ҳозирча хорижий инвестицияларни жалб
қилиш тартиби тўғрисидаги универсал конвенция
мавжуд бўлмасада, бундай инвестицияларни ҳимоя
қилишни тартибга солувчи халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар
мавжуд.
Жумладан, 1965 йил 18 мартда Вашингтонда
ХТТБнинг 46 та аъзоси "Давлатлар ва ажнабий
шахслар ўртасидаги инвестицияга доир низоларни ҳал
этиш тартиби тўғрисида"ги Конвенцияни имзоладилар.
Ҳозирда 160 дан ортиқ давлатлар Вашингтон
конвенсиясининг аъзо бўлган. Конвенция 1966 йил 14
октябрда кучга кирган бўлиб, ушбу Конвенция Халқаро
инвестицион
низоларини
ҳал
қилиш
маркази
томонидан ҳал этилишини таъминлашга қаратилган.
1985 йилда қабул қилинган Сеул конвенциясига
асосан
эса,
кўп
томонлама
инвестицияларни
кафолатлаш агентлиги ташкил этилди.
МДҲ доирасида МДҲга аъзо давлатлар ва
уларнинг
субъектларининг
мулклари
ва
инвестициялари масалалари бўйича бир-бирининг
ҳудудида 10 га яқин халқаро шартномалар тузилган.
Давлатлараро халқоро инвестицион фаолият
юқорида келтириб ўтилган ҳужжатларга мувофиқ
равишда тартибга солиб борилади.
Ушбу соҳадаги халқоро тажриба ҳақида гапирар
эканмиз, бу халқаро тажрибани мисолларда кўриб
ўтсак мақсадга мувофиқ бўлар эди.
Япония.
Ҳозирда ушбу давлатда 22 префектура
ёки шаҳарга асосланган ЭИЗ фаолият юритмоқда.
Ибараки, Еҳиме, Кобе, Китакюшу, Окаямада шулар
жумласидандир. Бошқа ривожланган давлатлардан
фарқли ўлароқ Япония меҳнат бозори учта машҳур
принципга асосланади:
1) умрбод бандлик тизими;
2) стаж учун иш ҳақининг кўпайиши;
3) тадбиркорлар бирлашмаси. Японияда юқори
малакали, яхши ўқитилган, меҳнатга лаёқатли ишчи
кучи мавжуд. Бутун мамлакат учун узоқ (меъёрдан
юқори) иш куни ва уларнинг иш жойларида қўшимча
ишларнинг (тажриба алмашиш, сифат доиралари ва
бошқалар) жуда катта улуши нормага киритилган. Шу
боисдан ҳам бу давлатда иш ташлаш ҳаракати деярли
кузатилмайди[4].
Японияда
ЭИЗларнинг
технополислар
ва
импортни
ривожлантириш
зоналари
деб
аталадиган икки тури мавжуд.
Технополислар.
Япония
технополияларини
яратишнинг асосий мақсадларидан бири бу Тинч
океанининг
камаридан
ташқаридаги
ҳудудларни
(мамлакатнинг энг ривожланган қисми) иқтисодий
ривожланишини рағбатлантиришдан иборат бўлиб,
технополис дастури қуйидаги вазифаларни
бажаришни ташкил қилади:
-
саноатни
марказдан
атрофга
қайта
тақсимлаш;
-
маҳаллий олий ўқув юртлари илмий ходимлари
фаолияти
фаоллашиши
ҳисобига
илмий
ишланмаларни фаоллаштириш;
-
саноатни интенсив ва энергия тежайдиган
технологияларни ривожлантиришга йўналтириш.
Ҳозирги кунга келиб Японияда 19 та технополис
мавжуд. Уларнинг аксарияти электроника, "янги
керамика" яратиш ва робототехника соҳасидаги
ишланмаларга қаратилган. Баъзи технополлар эса
тиббиёт
саноати,
биотехнология
ва
космик
тадқиқотлар билан шуғулланади.
Импортни ривожлантириш зоналари.
Эркин
савдо зоналари (импортни ривожлантириш) Япония
иқтисодиётининг
барча
соҳаларида
тақсимот
харажатларини рақобат асосида денгиз портлари ва
ҳаво портлари ҳудудларида товарларни минтақавий
консентрацияси асосида оптималлаштириш мақсадида
ташкил этилган бўлиб, ушбу турдаги ЭИЗлар давлат
органлари томонидан қўллаб-қувватланади ҳамда
уларнинг муваффақиятли фаолият юритиши учун
турли хил имтиёзлар яратиб берилади.
Эркин
савдо
зонларига
бериладиган
имтиёзлар қуйидагиларни ташкил қилади:
1. Импорт қилинадиган товарларга ишлов бериш
билан шуғулланадиган фирмаларга кўмаклашиш, яъни
Япония капитали иштирокидаги қўшма корхоналардаги
инвестицияларнинг ярмидан кўпини ташкил этадиган
хорижий фирмалар учун паст фоизли кредитлар (3
фоиздан кам) бериш;
2.
Эркин
савдо
зоналари
учун
ахборот
марказларини яратиш, импорт масалалари бўйича
маслаҳатлар бериш ҳамда бизнес-конференцияларни
ўтказишни таъминлаш;
3. Фирмаларга махсус қўшимча асосида божхона
қонунчилигининг соддалаштирилган тизими жорий
этиш;
4. Кичик бизнес субъектлари учун кредитларни
суғурталаш
учун
махсус
шарт-шароитларни
таъминлаш.
Қозоғистон.
Ушбу давлатда дастлабки даврда
ташкил
этилган
эркин
иқтисодий
зонлар
иқтисодиётнинг барқарор эмаслиги ҳамда етарли
тажрибанинг йўқлиги сабаб барча ташкил этилган
ЭИЗлар инқирозга учради. Қозоғистон Республикасида
ушбу
соҳанинг
ривожланиши
2000
йиллардан
бошланган. Бугунга қадар ташкил эилган ЭИЗлар:
"Остона - янги шаҳар" ЭИЗ, 2003 йилда "Aктау денгиз
порти", 2004 йилда - "Aхборот технологиялари парки"
(ПИТ) - "Aлатау ИТ Cитй" эркин иқтисодий зонаси,
"Технопарк"
Aлгоритм
"ЛЛП,"
Олтой
"тадқиқот
технопарки. , 2005 йилда - "Онтустик" ЭИЗ шулар
жумласидандир [5].
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
84
Ҳозирги вақтда маҳаллий органлар томонидан
бундай тузилмаларни кенг миқёсда шакллантиришга
эътибор қаратилмоқда, таъкидлаш жоизки 2007 йил
июл
ойида
мамлакат
Президенти
"Қозоғистон
Республикасидаги
махсус
иқтисодий
зоналар
тўғрисида" ги қонунни имзолагандан бери, шунингдек,
"Қозоғистон Республикасига ўзгартиш ва қўшимчалар
киритиш тўғрисида" махсус иқтисодий зоналар
фаолияти тўғрисида Қозоғистон Республикасининг
айрим
қонун
ҳужжатларининг
қабул
қилиниши
мамлакатда
ЭИЗларнинг
кўпайишига
ҳамда
ривожланишига хизмат қилиб келмоқда.
Ўзбекистон
Республикаси
миқёсида
таҳлил
қиладиган
бўлсак,
мамлакатимизда
ЭИЗларда
инвестицион фаолиятни ривожлантириш ҳамда мазкур
фаолиятни ҳуқуқий кафолатлаш мақсадида бир қатор
қонун ҳужжатлари қабул қилинган бўлиб, уларга мисол
тариқасида Ўзбекистон Республикасининг “ЭИЗлар
тўғрисида”ги Қонуни (1996), Ўзбекистон Республикаси
Президентининг “ЭИЗлар фаолиятини фаоллаштириш
ва кенгайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида”ги (2016), “Ургут”, “Ғиждувон”, “Қўқон” ва
“Ҳазорасп” ЭИЗларни ташкил этиш тўғрисида”ги
(2017),
“Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида”ги (2017) Фармонлари ва “Ўзбекистон
Республикаси Президентининг “ЭИЗлар ва кичик
саноат зоналари фаолияти самарадорлигини ошириш
борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги
қарори ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг “ЭИЗлар фаолиятини ташкил этиш
чора-тадбирлари
тўғрисида”ги
(2017)
қарори,
“Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ЭИЗлар
ва кичик саноат зоналари фаолияти самарадорлигини
ошириш
борасидаги
қўшимча
чора-тадбирлар
тўғрисида”ги 2017 йил 25 октябрдаги ПҚ–3356-сон
қарорини
амалга
ошириш
чора-тадбирлари
тўғрисида”ги (2018) қарори ва ушбу соҳага тегишли
бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни келтиришимиз
мумкин.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда айтишимиз
мумкинки, ЭИЗларни ташкил этишдан мақсад уларни
ташкил
этаётган
мамлакатларнинг
ижтимоий-
иқтисодий
ривожланиш
даражасини
кўтариш
ҳисобланади. Аммо ушбу соҳадаги бир мамлакат
стратегияси иккинчи давлатга тўғри келмайди. Бу
стратегияни
давлатлар
ўз
миллий
иқтисоди
даражасига қараб белгилайди. Шунинг учун ҳар бир
аниқ вазиятдаги шароитлардан келиб чиқадиган
бўлсак, ЭИЗларни яратиш сабаблари ва мақсадлари
бир-биридан фарқ қилиши мумкин. AҚШ, Буюк
Британия,
Франция
каби
саноат
ривожланган
мамлакатларда ЭИЗлар кўпинча ташқи иқтисодий
алоқаларни фаоллаштириш, депрессия шароитида
кичик ва ўрта бизнесни жонлантиришга қаратилган
минтақавий
сиёсатни
амалга
ошириш
ва
минтақалараро тафовутларни тенглаштириш учун
ташкил
этилган
бўлиб,
ушбу
тоифадаги
тадбиркорларга миллий қонунчиликда белгиланган ҳар
хил солиқ имтиёзлари тақдим этилади. Умуман
олганда
эркин
иқтисодий
зонада
фаолият
кўрсатадиган тадбиркорлик субъектларига турли
имтиёз ва қулайликлар тақдим этилаётгани хусусий
сектор
вакилларининг
лойиҳаларини
рўёбга
чиқаришда ҳал қилувчи омил бўлиб хизмат қилади.
Адабиётлар рўйхати:
1.
http://alleuropa.ru/?p=605
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017
йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида»ги
ПФ4947-сонли
фармонига
1-илова
«2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари
бўйича Ҳаракатлар стратегияси». - http://lex. uz.
3.
Каримов М.М., Ильина Д.Н., Акрамов А.У. Со-
стояние и перспективы развития свободных экономи-
ческих зон в Республике Узбекистан. ПРООН – Таш-
кент, 2015.
Рaимжoнoвa М.A. Фзбeкистoндa эркин
иқтисoдий ҳудудлaргa инвeстициялaрни жaлб қилиш:
нaзaрий aсoслaри, ҳoзирги ҳoлaти вa истиқбoллaри.
“Extremum-press” нaшриёти, 2013 й.
4.
Японское чудо и советская экономическая ре-
форма / Под ред. Х. Инаба, С. Цуцуми. - М.: Шелковый
путь, 1991.
5.
Яковец Ю.В. Свободные экономические зоны и
совместное предпринимательство в области культуры
и туризма. М.- 1991.
