YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
21
HUJAYRA SHAKLLARI VA EVOLYUTSIYASI. HUJAYRA NAZARIYASI
Abdufattayeva Gulzoda Abdusalim qizi
ADPI Biologiya yo’nalishi 101-guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14263894
Annotatsiya:
Ushbu tezisda hujayra shakllari va evolyutsiyasi, shuningdek, hujayra
nazariyasining asosiy tamoyillari tahlil qilinadi. Hujayralar prokaryotik va eukaryotik turlarga
bo‘linib, har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Hujayra nazariyasi tirik organizmlarning asosiy
tuzilma birligi sifatida hujayraning rolini va uning rivojlanish jarayonlarini tushuntiradi.
Annotation:
This thesis discusses the cell forms, their evolution, and the basic principles
of cell theory. Cells are divided into prokaryotic and eukaryotic types, each with distinct
characteristics. Cell theory explains the role of the cell as the fundamental unit of living
organisms and its evolutionary development.
Аннотация:
В данной работе рассматриваются формы клеток, их эволюция и
основные принципы клеточной теории. Клетки делятся на прокариотические и
эукариотические типы, каждый из которых имеет свои особенности. Клеточная теория
объясняет роль клетки как основной единицы живых организмов и её эволюционное
развитие.
Kalit so’zlar:
Hujayra, Shakllar, Evolyutsiya, Prokaryotik hujayra, Eukaryotik hujayra,
Hujayra nazariyasi, Organizm, Genetik material, Yadro, Endosimbiotik nazariya, Multikellyar
hayot.
Keywords:
Cell, Forms, Evolution, Prokaryotic cell, Eukaryotic cell, Cell theory, Organism,
Genetic material, Nucleus, Endosymbiotic theory, Multicellular life.
Ключевые слова:
Клетка, Формы, Эволюция, Прокариотическая клетка,
Эукариотическая клетка, Клеточная теория, Организм, Генетический материал, Ядро,
Эндосимбиотическая теория, Многоклеточная жизнь.
Hujayra - bu tirik organizmlarning eng kichik va asosiy tuzilma birligi bo‘lib, ularning
barcha hayotiy jarayonlari shu hujayralar orqali amalga oshiriladi. Hujayra nazariyasi
biotadqiqotlar asosida shakllangan va tirik organizmlarning umumiy tuzilishini, funksiyalarini
va hayotiy faoliyatini tushunishga yordam beradi. Hujayra nazariyasi shuni ko‘rsatadiki, barcha
tirik organizmlar hujayralardan tashkil topgan va yangi hujayralar faqat mavjud hujayralardan
hosil bo‘ladi. Hujayralar tuzilishi va organizmdagi roli bo‘yicha ikki asosiy turga bo‘linadi:
prokaryotik va eukaryotik hujayralar. Prokaiot hujayralar o‘ta oddiy tuzilishga ega bo‘lib,
ularning asosiysi - genetik material, ya'ni DNK, hujayra membranasining ichida erkin
joylashgan. Bunday hujayralarda yadro yoki boshqa organellar mavjud emas. Prokariot
hujayralarning o‘lchami kichik bo‘lib, ular ko‘pincha bir hujayrali organizmlar sifatida mavjud
bo‘ladi. Bularning eng mashhur misollari bakteriyalar va arxeylardir. Prokariot hujayralarda
hayotiy jarayonlar uchun zarur bo‘lgan barcha funktsiyalar (nafas olish, ovqatni hazm qilish va
boshqa) hujayra ichidagi protoplazmada amalga oshiriladi [1,2]
Eukariot hujayralar murakkab tuzilishga ega bo‘lib, ular yadroga ega. Yadro hujayra
faoliyatini boshqaradigan genetik materialni saqlaydi. Eukaryotik hujayralarda boshqa
organellar, masalan, mitoxondriya, plastidlar, endoplazmatik tarmoq, Golji apparati va boshqa
murakkab organellar mavjud. Eukariot hujayralar o‘lchami katta bo‘lib, ular ko‘p hujayrali
organizmlar (hayvonlar, o‘simliklar, zamburug‘lar) tarkibiga kiradi. Shuningdek, ba'zi bir
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
22
hujayralar (masalan, protistlar) bir hujayrali bo‘lishi mumkin. Hujayra evolyutsiyasi - bu
hujayralarning vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarib, murakkablashganini ifodalaydi. Hujayra
evolyutsiyasi haqida bir nechta nazariyalar mavjud, eng mashhurlari prokaryotikdan
eukaryotik hujayralarga o‘tish va multikellyar hayotga o‘tish nazariyalaridir. 1. Prokaryotikdan
eukaryotik hujayralarga o‘tish: Eukaryotik hujayralar prokaryotik hujayralarning evolyutsiyasi
natijasida paydo bo‘lgan deb hisoblanadi. Bu o‘tishning eng mashhur nazariyasi endosimbiotik
nazariyadir. Endosimbiotik nazariyaga ko‘ra, eukaryotik hujayralar bir vaqtlar o‘ziga xos
prokaryotik organizmlar (masalan, bakteriyalar) bilan simbiotik munosabatda bo‘lib, oxir-
oqibat ularni o‘z tarkibiga olgan. Bu nazariyani qo‘llab-quvvatlash uchun, mitoxondriyalar va
plastidlar (xususan, xloroplastlar) o‘z DNKga ega bo‘lib, ular prokaryotik hujayralarga o‘xshash
tuzilishga ega. Shu sababli, ular avvaliga alohida organizmlar bo‘lgan va o‘zaro simbiotik
munosabatda bo‘lishgan deb taxmin qilinadi. 2. Multikellyar hayotga o‘tish: Eukaryotik
hujayralar bir-biri bilan birlashib, ko‘p hujayrali organizmlar hosil qildi. Bu evolyutsion jarayon
ko‘p hujayrali hayotning paydo bo‘lishiga olib keldi [2,3]
Ko‘p hujayrali organizmlar o‘zlarining hujayralarini ixtisoslashtirgan, ya'ni har bir
hujayra o‘ziga xos bir funktsiyani bajaradi. O‘simliklar, hayvonlar, zamburug‘lar va boshqa ko‘p
hujayrali organizmlar shu tarzda evolyutsiya qilgan. Bu o‘zgarish hayotning
murakkablashishiga va ko‘p turdagi hujayralarning samarali ishlashiga imkon berdi. Hujayra
nazariyasi biologiyaning eng asosiy nazariyalaridan biri bo‘lib, u quyidagi uch asosiy tamoyilga
asoslanadi: 1. Hujayra barcha tirik organizmlarning asosiy birligi hisoblanadi: Hujayra
nazariyasi barcha tirik organizmlarning hujayralardan tashkil topganligini, ya'ni hayotning eng
kichik birligi bo‘lgan hujayra barcha biologik jarayonlarni amalga oshiruvchi markazdir, degan
fikrga asoslanadi. 2. Hujayra har bir organizmning faoliyatini boshqaradi: Hujayra nafaqat
tuzilma, balki tirik organizmning barcha hayotiy jarayonlarini boshqaradi. Hujayralarda
bo‘ladigan barcha kimyoviy va fiziologik jarayonlar tirik organizmning faoliyatini ta'minlaydi.
3. Hujayra yangi hujayralardan rivojlanadi: Hujayra nazariyasining yana bir asosiy tamoyili
shundan iboratki, yangi hujayralar mavjud hujayralardan paydo bo‘ladi. Bu tamoyil hujayra
bo‘linishi jarayonini tushuntiradi, ya'ni yangi hujayra faqat avvalgi hujayraning bo‘linishi orqali
hosil bo‘ladi. Hujayra nazariyasi va uning evolyutsiyasi tirik organizmlarning tuzilishi va
faoliyatini tushunishga yordam beradi. Prokaryotik hujayralardan eukaryotik hujayralarga
o‘tish va ko‘p hujayrali hayotning paydo bo‘lishi hayotning murakkablashishi va yangi
organizm shakllarining rivojlanishiga imkon yaratdi. Hujayra nazariyasi esa barcha biologik
tizimlarning asosiy tuzilishi sifatida har bir hujayraning o‘zaro bog‘liqligini va organizmning
hayotiy faoliyatini boshqarishini ko‘rsatadi [1,4]
References:
1.
Badalxodjayev I, Madumarov. T “Sitologiya”. And., 2013.
2.
Mustafayev S.M. “Sitologiya” Toshkent. Idris abdurauf. 2020.
3.
Tursunov E. “Sitologiya va umumiy gistologiya”. Toshkent. Turon – iqbol 2020.
4.
Nazarova F.SH, DJumanova N.E. “Sitologiya asoslari”. Samarqand. Artex. 2024.
