YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
27
TIJORAT BANKLARIDA KREDITLASH AMALIYOTLARINI
TASHKILLASHTIRISH VA TAKOMILLASHTIRISH BO‘YICHA XORIJIY TAJRIBA
Shokirova Gulbahor Mo‘mindjanovna
Andijon davlat texnika instituti
Buxgalteriya hisobi va menejment kafedrasi assistenti
Sobirov Luqmonbek Xabibullo o‘g‘li
Andijon davlat texnika instituti Muhandislik iqtisodiyoti va boshqaruv fakulteti
Bank ishi va auditi 4-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15559968
Annotatsiya:
Ushbu maqolada tez sur’atlarda rivojlanayotgan global moliya bozorlarida
tijorat banklarining kreditlash amaliyotlarini takomillashtirish bo‘yicha xorijiy tajribalar tahlil
qilinadi. AQSh, Germaniya, Yaponiya va Janubiy Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarning
kreditlash jarayonlari, texnologik innovatsiyalari, risklarni boshqarish strategiyalari hamda
mijozga yo‘naltirilgan kreditlash modellari o‘rganiladi
Kalit so‘zlar:
kreditlash, kredit riskini boshqarish, fintech, raqamli kreditlash, moliyaviy
inklyuzivlik.
KIRISH
. Tez sur’atlarda rivojlanayotgan global moliya bozorlarida tijorat banklari
samarali kreditlash amaliyotlari orqali iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashda markaziy
rol o‘ynaydi. Kreditlash tijorat bankining eng muhim funksiyasi bo‘lib, nafaqat bankning
daromadliligiga, balki kengroq iqtisodiyotga ham ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, mamlakatlardagi
turlicha tartibga solish muhitlari, institutlar tizimi va bozorning yetuklik darajalari sababli
kreditlash amaliyotlari sezilarli darajada farqlanadi. So‘nggi o‘n yilliklarda ko‘plab
mamlakatlar o‘z kreditlash tizimlarini modernizatsiya qilish va optimallashtirish yo‘lida
muhim qadamlar tashlagan bo‘lib, texnologik yutuqlarni joriy etish, risklarni boshqarish
strategiyalarini kuchaytirish hamda mijozga yo‘naltirilgan kreditlash modellari qo‘llanilishini
kengaytirgan.
Ushbu sohadagi xorijiy tajribani o‘rganish rivojlanayotgan mamlakatlarga o‘z kreditlash
mexanizmlarini yaxshilash uchun qimmatli tushunchalar beradi. AQSh, Germaniya, Yaponiya
va Janubiy Koreya kabi mamlakatlarning modellari tahlil qilinib, kredit sifatini oshirish, to‘lov
qobiliyati past kreditlar xavfini kamaytirish va moliyaviy xizmatlarga kirishni yaxshilashga
olib kelgan asosiy strategiyalar aniqlanadi.
METODOLOGIYA
. Tijorat banklarida kreditlash amaliyotlarini tashkil etish va
takomillashtirish bo‘yicha xorijiy tajribani to‘liq va batafsil baholash uchun sifatli taqqoslash
tahlili metodologiyasi qo‘llanildi. Ushbu metodologiya moliya tizimi rivojlangan va barqaror
hisoblangan ayrim mamlakatlarning bank tizimlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi - xususan,
Qo‘shma Shtatlar, Germaniya, Yaponiya va Janubiy Koreya. Ushbu mamlakatlar ularning
turlicha tartibga solish yondashuvlari, kredit boshqaruvidagi innovatsiyalari va risklarni
kamaytirish texnikalarini muvaffaqiyatli qo‘llashlari sababli tanlandi.
Tadqiqotda birlamchi va ikkilamchi ma’lumotlar manbalarining kombinatsiyasidan
foydalanildi. Birlamchi ma’lumotlarga Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Jahon banki va
Xalqaro to‘lovlar banki (BIS) kabi xalqaro moliyaviy tashkilotlarning hisobotlari va siyosat
hujjatlari kiradi. Ikkilamchi ma’lumotlar esa akademik jurnallardagi maqolalar, ish tajribalari,
tartibga solish hujjatlari hamda tegishli mamlakatlarning markaziy banklari va bank nazorati
organlari tomonidan nashr etilgan rasmiy hisobotlardan iborat.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
28
NATIJALAR
. Xalqaro kreditlash amaliyotlarini tahlil qilish natijasida turli rivojlangan
mamlakatlardagi tijorat banklarining barqarorligi, samaradorligi va inklyuzivligini
mustahkamlovchi bir qator aniq strategiyalar va modellarning mavjudligi aniqlanadi. Har bir
mamlakat o‘zining o‘ziga xos iqtisodiy va tartibga solish muhitiga mos ravishda kreditlash
tizimlarini
moslashtirgan
bo‘lsa-da,
umumiy
jihatlar
yordamida
sezilarli
takomillashtirishlarga erishilgan.
Amerika Qo‘shma Shtatlari:
AQSh tijorat banklari murakkab kredit reyting
tizimlaridan, ayniqsa FICO skori tizimidan keng foydalanadi
1
. Bu tizim qarzdorning kredit
tarixiga oid ma’lumotlarni turli manbalardan jamlab, ishonchli risk bahosini beradi.
Avtomatlashtirilgan qaror qabul qilish platformalari bilan birgalikda, banklarga qarz berish
bo‘yicha qarorlarni tezda, ko‘pincha bir necha daqiqada qabul qilish imkonini yaratadi, bu esa
kredit hajmini oshiradi va operatsion xarajatlarni kamaytiradi
2
. 1977 yilda qabul qilingan va
muntazam yangilanib turadigan Community Reinvestment Act (CRA) qonuni banklarni barcha
jamoalarning, jumladan past va o‘rta daromadli hududlarning kredit ehtiyojlarini qondirishga
majbur qiladi. Bu siyosat kam ta’minlangan bozorlar uchun kredit berishni sezilarli darajada
oshirdi. Bundan tashqari, AQSh moliya sektori fintech innovatsiyalarini faol qabul qilib,
LendingClub va SoFi kabi platformalar orqali tengdoshlar o‘rtasida va kichik va o‘rta
bizneslarga (SME) kredit berishni kengaytirdi, bu esa kredit olish imkoniyatini oshirib, qarz
berish jarayonlarini tezlashtirdi
3
.
Germaniya:
Germaniya banklari, xususan Sparkassen va Volksbanken, mijozlar va
mahalliy bozor sharoitlarini shaxsan yaxshi bilishga asoslangan munosabatlarga asoslangan
kreditlash modelidan foydalanadi
4
. Bu sifatli yondashuvda faqatgina kredit ballariga
tayanmay, mijozlarning moliyaviy va shaxsiy sifatlari chuqur baholanadi. Germaniya Federal
Moliyaviy Nazorat Agentligi (BaFin) va Bundesbank qat’iy tartibga soluvchi nazoratni amalga
oshirib, ehtiyotkor kredit siyosatini va moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi. Shuningdek,
Germaniyaning universal bank tizimi banklarga tijorat kreditlaridan tortib investitsiya bank
xizmatlariga qadar keng turdagi xizmatlarni taqdim etishga imkon beradi, bu esa mijozlarga
xizmat ko‘rsatish samaradorligini oshiradi va risklarni diversifikatsiya qiladi
5
. Mintaqaviy
jamg‘arma banklari mahalliy iqtisodiyotning ustunlari bo‘lib, kichik va o‘rta bizneslarni
moslashtirilgan kredit mahsulotlari va maslahat xizmatlari bilan qo‘llab-quvvatlaydi.
Yaponiya:
Yapon banklari an’anaviy ravishda korporatsiyalarga uzoq muddatli kredit
berishga e’tibor beradi, bu esa ularning konservativ bank madaniyatining ajralmas qismidir.
1990-yillardagi moliyaviy inqirozdan so‘nggi islohotlar banklarni kapital zaxiralarini
oshirishga va ilg‘or ichki kredit risk modellarini ishlab chiqishga majbur qildi, bu esa kredit
portfeli sifatini yaxshiladi. So‘nggi yillarda Yaponiyada aholi kamayishi va qarish muammolari
yuzasidan kreditlash operatsiyalarini raqamlashtirishga yo‘naltirilgan o‘zgarishlar
kuzatilmoqda. Yetakchi mintaqaviy banklar katta ma’lumotlar tahlili va onlayn kredit
platformalarini qo‘llab, geografik yoki demografik to‘siqlarga duch kelgan mijozlar va kichik
1
Fair
Isaac
Corporation
(FICO)
rasmiy
sayti
va
Federal
Reserve
Bank
Reports
(https://www.fico.com/en/products/fico-score)
2
World Bank (2021)
,
FICO (2023)
3
KPMG
Report
on
Fintech
Innovations
in
Banking
(2022)
(https://home.kpmg/xx/en/home/insights/2022/01/fintech-in-banking.html)
4
German
Federal
Financial
Supervisory
Authority
(BaFin)
Official
Website
(https://www.bafin.de/EN/Home/home_node.html)
5
European Banking Federation Reports
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
29
bizneslarga yaxshiroq xizmat ko‘rsatmoqda. Hukumat fintech sohasidagi innovatsiyalarni
rag‘batlantirish orqali iqtisodiy o‘sish va moliyaviy inklyuzivlikni qo‘llab-quvvatlash
strategiyasini ilgari surmoqda.
Janubiy Koreya:
Janubiy Koreya raqamli bankchilikda, ayniqsa kreditlash sohasida
innovatsiyalar yetakchisi sifatida tanilgan. Hukumat tomonidan Koreya Kredit Kafolat
Jamg‘armasi kabi tashkilotlar orqali yosh tadbirkorlar va kichik bizneslarga kredit olish
imkoniyatlarini kengaytirishga yordam berilgan. KakaoBank va K Bank kabi faqat onlayn
ishlaydigan banklar sun’iy intellekt va mashina o‘rganish algoritmlaridan foydalangan holda
tezkor risk baholash va avtomatlashtirilgan kredit tasdiqlash jarayonlarini amalga oshiradi,
bu esa qarz berish vaqtini soatlardan daqiqalarga qisqartiradi. Bu raqamli kreditlash
ekotizimi innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va qat’iy nazoratni muvozanatlashga qaratilgan
tartibga solish tizimi bilan to‘ldirilgan, bu moliyaviy barqarorlikni saqlab qolgan holda kredit
imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi.
Umumiy Tendensiyalar:
Ushbu mamlakatlarda kreditlash amaliyotlarini yaxshilashda
quyidagi asosiy tendensiyalar kuzatiladi:
Tezroq va aniqroq kredit baholash hamda firibgarlikni aniqlash uchun sun’iy intellekt,
mashina o‘rganish va katta ma’lumotlar tahlilidan keng foydalanish.
Kichik va o‘rta bizneslar, startaplar, past daromadli oilalar va qishloq hududlari kabi turli
qarz oluvchilar guruhlari ehtiyojlariga moslashtirilgan kredit mahsulotlarini diversifikatsiya
qilish.
Barqaror kredit o‘sishini ta’minlash va tizimli risklarni kamaytirish uchun aniq va shaffof
tartibga solish mexanizmlarining mavjudligi.
Qaytarilmayotgan kreditlarni samarali nazorat qilish va portfel sifatini oshirish uchun
ilg‘or risk monitoring tizimlarini joriy etish.
Kichik va o‘rta bizneslarga kredit kafolatlari, subsidiyalangan kreditlar va maslahat
xizmatlari orqali moliyaviy kirish imkoniyatlarini yaxshilash
.
Ushbu xalqaro tajribalar, texnologik innovatsiyalar, sifatli tartibga solish va mijozga
yo‘naltirilgan modellarning muvozanatli yondashuvidan iborat bo‘lib, rivojlanayotgan
mamlakatlarga o‘z kredit tizimlarini isloh qilishda amaliy darslar beradi va inklyuziv hamda
barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda yordam beradi.
TAHLIL VA MUHOKAMA.
Xorijiy tajribalarni o‘rganish natijasida, rivojlanayotgan
mamlakatlarda kredit tizimlarini isloh qilish va zamonaviylashtirish uchun muhim saboqlar
olinadi. Eng asosiy xulosalardan biri- kredit qarorlarini qabul qilish tezligi va ishonchliligini
oshirish uchun texnologik yechimlarni joriy etish zarurligidir. Masalan, AQSh va Janubiy
Koreyada avtomatlashtirilgan kredit ballari, raqamli kredit platformalari va muqobil
ma’lumotlardan foydalanish kredit berish jarayonini tubdan o‘zgartirib, moliyaga kirishni
kengaytirdi hamda inklyuzivlikni oshirdi.
Yana bir muhim jihat- Germaniya va Yaponiya amalda qo‘llayotgan munosabatlarga
asoslangan bankchilik tizimining samaradorligidir. Ushbu modellarda ayniqsa kichik va o‘rta
bizneslar (KOB) bilan uzoq muddatli hamkorliklar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, shaxsiy
baholash va ishonchga asoslangan kredit berish ko‘pincha qat’iy ball tizimlaridan ustundir.
Kredit tarixi to‘liq bo‘lmagan yoki norasmiy iqtisodiyot kuchli bo‘lgan muhitlarda, aynan shu
yondashuv samaraliroq hisoblanadi.
Bundan tashqari, barcha o‘rganilgan mamlakatlarda kuchli reglament va institutiyaviy
kafolatlarning mavjudligi moliyaviy barqarorlikni saqlash va xavfni kamaytirishda muhim rol
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
30
o‘ynaydi. Janubiy Koreya va Germaniyada mavjud kredit kafolat tizimlari banklar va davlat
tashkilotlari o‘rtasida riskni taqsimlashni ta’minlab, banklarni kichik biznes va startaplar kabi
iqtisodiy jihatdan muhim, ammo yuqori xavfli segmentlarga kredit berishga rag‘batlantiradi.
Shu kuzatuvlardan kelib chiqib, raqamli innovatsiyalar va an’anaviy munosabatlarga
asoslangan boshqaruvni uyg‘unlashtirgan gibrid yondashuv eng mustahkam va inklyuziv yo‘l
ekanligi aniq bo‘ladi. Kredit tizimini takomillashtirmoqchi bo‘lgan mamlakatlar quyidagilarga
e’tibor qaratishlari lozim:
To‘liq va shaffof kredit ma’lumotlari tizimini yaratish
An’anaviy banklar bilan fintech kompaniyalar o‘rtasida raqobat va hamkorlikni
rag‘batlantirish
Moliyaviy barqarorlikni xavf ostiga qo‘ymasdan innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlovchi
maxsus reglamentlar ishlab chiqish
KOB va ustuvor sohalarga davlat tomonidan kafolatlangan kredit dasturlarini yo‘lga
qo‘yish
Shuningdek, kredit xodimlarining doimiy malakasini oshirish va zamonaviy risk
baholash vositalarini institutiyaviylashtirish ham takomillashgan kredit tizimlarini uzoq
muddat barqaror saqlashda hal qiluvchi omildir.
XULOSA.
Xorijiy mamlakatlardagi tijorat banklarida kredit faoliyatini tashkil etish va
takomillashtirish bo‘yicha solishtirma tahlil shuni ko‘rsatadiki, texnologik innovatsiyalar,
kuchli reglament va mijozlarga yo‘naltirilgan kredit modellari kombinatsiyasi katta
ahamiyatga ega. AQSh, Germaniya, Yaponiya va Janubiy Koreya tajribalari raqamli vositalarni
va munosabatlarga asoslangan yondashuvni uyg‘unlashtirish orqali kreditga kirishni
kengaytirish, risk boshqaruvini yaxshilash va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash
mumkinligini isbotladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun zamonaviy bank tizimini yaratishda ilg‘or kredit
ballari texnologiyalarini shaxsiy mijoz baholash usullari bilan birlashtirgan gibrid kredit
modeli joriy etilishi zarur. Bundan tashqari, kredit kafolat jamg‘armalari va reglament
rag‘batlantirish mexanizmlarini yaratish, ayniqsa KOB kabi yetarli moliyaviy xizmatlarga ega
bo‘lmagan segmentlarga kredit berishni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Oxir-oqibat, kredit
tizimlarining doimiy ravishda iqtisodiy va texnologik rivojlanishlarga moslashuvi mustahkam,
inklyuziv va samarali tijorat bank tizimlarini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Sobirov
B.
BANK
KREDITLARI
ASOSIDA
INNOVATSION
LOYIHALARNI
MOLIYALASHTIRISHNING SAMARALI MEXANIZMLARI //Академические исследования в
современной науке. – 2025. – Т. 4. – №. 20. – С. 100-108.
2.
Knight M. A. The Organization and Operation of the Credit Department //Bankers'
Magazine (1896-1943). – 1923. – Т. 107. – №. 3. – С. 348.
3.
Kathuku J. K. Commercial Banks Lending Strategies and Growth of Micro and Small
Enterprises in Kenya : дис. – COHRED, JKUAT, 2017.
4.
Fair Isaac Corporation (FICO) rasmiy sayti va Federal Reserve Bank Reports
(https://www.fico.com/en/products/fico-score)
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
31
5.
KPMG Report on Fintech Innovations in Banking (2022)
6.
(https://home.kpmg/xx/en/home/insights/2022/01/fintech-in-banking.html).
