81
QAYTA TIKLANUVCHI ENERGIYA MANBALARI VA ULARDAN FOYDALANISH
TEXNOLOGIYALARI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika institute
“Informatika va uni o’qitish metodikasi” mudiri, ilmiy rahbar
Sharipov Bekzod Abdujalil oʻgʻli
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Matematika va informatika yo’nalishi
2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14504265
Annotatsıya.
Ushbu maqolada qayta tiklanuvchi energiya manbalariga oid bir qator
muhim muammoli masalalar o‘rganilgan bo‘lib u: Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining
qo‘llanilishi va kelajagi; Qishloq va suv xo‘jaligida qayta tiklanuvchi energiya manbalarini
qo‘llanilishi; Kichik suv oqimlari energiyasidan foydalanish; Shamol energiyasi va undan
foydalanish imkoniyatlari; Quyosh haroratidan energiya olish; Quyosh nuridan energiya olish;
Energiya ta’minotida geotermal energiya resurslaridan foydalanish; Biomassa energiyasidan
foydalanish; Qayta tiklanuvchi energiya manbalari asosidagi qurilmalarning texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlarini hisoblash kabi boblarni qamrab olgan.
Kalit so’zlar
: Neft,ko’mir,gaz konlari,quyosh energiyasi va tabiiy qazilma boyliklari.
Hozirgi kunda neft, ko‘mir va gaz konlarining borgan sari tugab borayotganligi global
energiya falokatiga yetaklamoqda. Buning uchun qayta tiklanuvchi energiya manbalari va
energiyani tejash kelajakda ham yaxshi yashash uchun najot yo‘li bo‘lib, dunyo aholisining
asosiy qismini omon qolishini ta’minlaydi. Tuganmas yoki qayta tiklanadigan tabiiy
resurslardan energiya olish imkoniyatiga ega bo‘lgan qurilmalar an’anaviy xom ashyolarga
qaramlikni bartaraf etadi. Qayta tiklanuvchi energiya manbalariga butunlay o‘tish kelajakdagi
energiya tanqisligi muammosini bartaraf etish imkonini beradi.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining barcha yutuqlari neft, gaz, ko‘mir va boshqa shu kabi
tabiiy qazilma boyliklarga asoslangan. Hayotimizdagi aksariyat harakatlar: metroda
harakatlanishdan boshlab tooshxonada choy qaynatishgacha oxir-oqibat, ushbu tarixiy
taraqqiyot mahsulini yoqib tugatishga qaratilgan. Asosiy muammo shundaki, osonlik bilan
erishiladigan ushbu energiya resurslari qayta tiklanmaydi. Ertami-kechmi, insoniyat yerning
qa’ridagi barcha ko‘mirni kovlab oladi, neftni qazib chiqaradi va gazni yoqib tugatadi.
Shundan so‘ng bir choynak choyni nimada qaynatamiz degan muammoga duch keladi. Shu
bilan birga yoqilg‘i yoqishning salbiy ekologik ta’sirini ham unutmaslik kerak. Atmosferada
yig‘iladigan zaharli gazlar miqdorining ortib borishi issiqxona effektini keltirib chiqarishi,
butun sayyora bo‘ylab haroratning ortishiga sabab bo‘lishini ham yoddan chiqarmaslik lozim.
Yonuvchi mahsulotlardan ajralib chiqadigan tutun va zaharli gazlar havo musaffoligini buzadi.
Ayniqsa, katta shaharlarda istiqomat qiladigan aholi ushbu salbiy ta’sirni o‘zlarida juda yaxshi
his qilishadi.
Biz kelajak haqida doimo o‘ylaymiz, hatto bu kelajak bizning davrimizda kirib
kelmasada. Jahon hamjamiyati qazilma boyliklar miqdorining cheklanganligini va ulardan
foydalaninishning atrof-muhitga salbiy ta’sirini azaldan tushunib yetgan va tan olgan. Hozirda
jahonning yetakchi mamlakatlari ekologik toza, qaytatiklanadigan energiya manbalariga
bosqichma-bosqich o‘tish dasturlarini ishlab chiqqan va uni amalga oshirmoqda. Butun
dunyodagi insoniyat, qazilma yoqilg‘ilarni boshqasiga almashtirishni asta-sekinlik bilan
82
amalga oshirish ustida ishlayapti. Uzoq vaqtdan buyon butun dunyoda quyosh, shamol, oqim,
geotermal va gidroelektrostansiyalardan foydalanilmoqda. Hozirda ushbu manbalardan
insoniyatning barcha ehtiyojlarini qondirish uchun hech qanday to‘siq mavjud emas. Aslini
olganda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishda juda ko‘p muammolar
mavjud. Masalan, energiya resurslarining geografik taqsimlanish muammosi. Shamol elektr
stansiyalarini faqat kuchli shamollar tez-tez esadigan joylarda, quyosh - quyoshli kunlar ko‘p
bo‘lgan hududlarda,gidroelektrostansiyalar yirik daryolar bo‘yida qurilishi kerak. Neft yetarli
ammo, hamma joyda emas, lekin uni oson yetkazib berish mumkin. Qayta tiklanuvchi energiya
manbalarining ikkinchi muammosi - beqarorlik. Shamol elektr stansiyalarida energiya ishlab
chiqarish shamolga bog‘liq. Shamolning paydo bo‘lish vaqti, tezligi, yo‘nalishi, esish yoki
esmasligi uning muammoli jihati hisoblanadi. Quyosh elektr stansiyalari bulutli ob-havo
sharoitida yomon ishlaydi, kechqurungi qorong‘ulik uning salbiy tomoni hisoblanadi. Afsuski
shamoldan ham, quyoshdan ham elektr energiyasi iste’molchilarining talab va ehtiyojlariga
bog‘liq holda foydalanib bo‘lmaydi. Issiqlik yoki atom elektr stansiyasilarida elektr
energiyasini ishlab chiqarish, tashqi faktorlarga bog‘liq emas va doimo o‘zgarmasdan qoladi.
Ushbu elektrostansiyalarni osonlik bilan boshqarish mumkinligi ularning ustun tomonlaridan
dalolatdir. Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridagi mazkur muammoni faqatgina katta
energiya akkumulyatorini qurish, elektr energiyasi oz miqdorda ishlab chiqarilgan paytda,
zaxira manbadan qo‘shimcha ta’minlash orqali hal qilish mumkin. Ammo buholda qayta
tiklanuvchi energiya manbalariga asoslangan butun tizimning juda qimmatlashuviga olib
keladi.
Azaldan bizga màlumki, inson ehtiyojlari cheklanmagan, shu cheklanmagan ehtiyojlarni
cheklangan resurslaridan samarali tarzda foydalanishimiz zarurdir. Vaholanki biz kundalik
ehtiyojlarimiz uchun ishlatadigan elektr toki ham ushbu cheklangan resurslari tarkibiga
kiradigan omil hisoblanadi. Aholi soni kundan kunga ortib boradigan bir vaqtda , ularni elektr
toki bilan tàminlash yuzasidan ham bir qancha muammolar yuzaga kelayapti. sifatida
xòjaliklar uchun kerak bòladigan isitish va sovutish tizimlari hamda suv tàminotining bir
maromda ishlashi elektr tokini kunlik istèmol qilinadigan vositasiga aylantirdi. Madaniy
hordik vositasi sifatida xizmat qiluvchi uyali aloqa va axborot telekomunikatsiya
qurilmalaridagi, shu òrinda raqamli texnologiyalar asosida ishlovchi har qanday òquv va
màmuriy binolarda kuzatilayotgan elektr tàminotidagi uzilishlar ularning ish faoliyatiga salbiy
tàsir qilib turli noqulayliklarning bosh sababchisidir. Bunday muammolarni eng maqbul
yechimi – bu qayta tiklanadigan resurslaridan foydalanib energiya manbai bòluvchi elektr toki
quvvatini ishlab chiqarish haqida hech òylab kòrganmisiz? Qayta tiklanuvchi energiya resursi
manbalari òzi nima?
Manbalarning òzi ham ikki turga bòlinadi: qayta tiklanmaydigan hamda qayta
tiklanadiga resurislarga.
Qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish qazib olinadigan yoqilg’ilarni yoqishdan
ko’ra ancha kam emissiya hosil qiladi. Iqlim inqirozini hal qilishda hozirda emissiyaning
asosiy ulushini tashkil etuvchi qazilma yoqilg‘idan qayta tiklanadigan energiyaga o‘tish
muhim ahamiyatga ega. Hozirda aksariyat mamlakatlarda bu energiya manbalari arzonroq
elektr quvvatini ishlab chiqaradi va qazib olinadigan yoqilg’iga qaraganda uch baravar ko’p
ish o’rinlarni yaratadi. Qayta tiklanadigan energiya manbalari juda ko’p va ular bizning
atrofimizda. Misol uchun ular:
83
Quyosh energiyasi, Shamol energiyasi, Geotermal energiya, Gidroenergiya, Bioenergiya
Quyosh energiyasi barcha energiya manbalari ichida eng ko’pdir va hatto bulutli havoda
ham foydalanish mumkin. Quyosh texnologiyalari quyosh nurini fotovoltaik panellar yoki
quyosh radiatsiyasini to’playdigan nometall orqali elektr energiyasiga aylantiradi. Garchi
barcha mamlakatlar quyosh energiyasi bilan bir xil darajada ta’minlanmagan bo’lsa-da,
to’g’ridan-to’g’ri quyosh energiyasidan energiya aralashmasiga katta hissa qo’shish har bir
mamlakat uchun mumkin. So’nggi o’n yillikda quyosh panellarini ishlab chiqarish narxi keskin
tushib ketdi, bu ularni nafaqat arzon, balki ko’pincha elektr energiyasining eng arzon shakliga
aylantirdi. Quyosh panellari taxminan 30 yil xizmat qilish muddatiga ega va ishlab chiqarishda
ishlatiladigan material turiga qarab turlarga bòlinadi.
Shamol energiyasi quruqlikda (quruqda) yoki dengiz yoki chuchuk suvda (dengizda)
joylashgan yirik shamol turbinalari yordamida harakatlanuvchi havoning kinetik
energiyasidan foydalanadi. Shamol energiyasi ming yillar davomida ishlatilgan, ammo so’nggi
bir necha yil ichida quruqlikdagi va dengizdagi shamol energiyasi texnologiyalari ishlab
chiqarilgan elektr energiyasini maksimal darajada oshirish uchun balandroq turbinalar va
katta rotor diametrlari bilan rivojlandi. Shamolning o’rtacha tezligi joylashuvga qarab sezilarli
darajada farq qilsa-da, shamol energiyasi bo’yicha dunyoning texnik salohiyati global elektr
energiyasi ishlab chiqarishdan oshib ketadi va shamol energiyasidan sezilarli darajada
foydalanish uchun dunyoning aksariyat mintaqalarida keng imkoniyatlar mavjud.
Geotermal energiya yerning ichki qismidagi mavjud bo’lgan issiqlik energiyasidan
foydalanadi. Issiqlik quduqlar yoki boshqa vositalar yordamida geotermal suv omborlaridan
olinadi.
Gidroenergetika suvning yuqoridan pastroq balandliklarga o’tadigan energiyasidan
foydalanadi. U suv omborlari va daryolardan hosil bo’lishi mumkin. Suv ombori
gidroelektrostansiyalari suv omborida to’plangan suvga tayanadi, daryo bo’yidagi
gidroelektrostantsiyalar esa daryoning mavjud oqimidan energiya oladi. Gidroelektrik suv
omborlari ko’pincha bir nechta maqsadlarga ega - ichimlik suvi, sug’orish uchun suv, toshqin
va qurg’oqchilikka qarshi kurash, navigatsiya xizmatlari, shuningdek energiya ta’minoti.
Bioenergiya issiqlik va energiya ishlab chiqarish uchun yog’och, ko’mir, go’ng va boshqa
go’nglar va suyuq bioyoqilg’i uchun qishloq xo’jaligi ekinlari kabi biomassa deb ataladigan
turli xil organik materiallardan ishlab chiqariladi. Zamonaviy biomassa tizimlariga maxsus
ekinlar yoki daraxtlar, qishloq xo’jaligi va o’rmon xo’jaligi qoldiqlari va turli xil organik
chiqindilar oqimlari kiradi. Biomassani yoqish natijasida hosil bo’lgan energiya issiqxona
gazlari chiqindilarini hosil qiladi, ammo ko’mir, neft yoki gaz kabi qazib olinadigan
yoqilg’ilarni yoqishdan pastroq darajada.
Shu òrinda mamlakatimizda ham qayta tiklanadigan resurslaridan foydalanilgan holda
energiya ishlab chiqarishga qaratilgan bir nechta hamkorlik ishlari yòlga qòyilmoqda.
Xususan, Qashqadaryo, Buxoro va Samarqand hududlarida umumiy quvvati 2000 MVt
bòlgan quyosh fotoelektr stansiyalarini qurish bòyicha CEEC ENERGY CHINA kompaniyasi
bilan memorandum imzolanganligi va Navoiy viloyati Tomdi tumanida qurilayotgan yiliga
1mlrd 800mln kVt. soat elektr energiyasi ishlab chiqariladigan shamol elektr stansiyalari ham
yorqin namuna bòla oladi. Bunday qayta tiklanadigan omillardan olinadigan elektr energiyasi
aholini elektr quvvati bilan tàminlash bilan bir qatorda boshqa bir resurslardan foydalanish
miqdorini tejaydi. Bunday manbalar atmosferaga zararli gazlar chiqarmaydi va shu bois ham
84
ekologik toza hisoblanadi hamda aholi salomatligi uchun ham foydalidir. Shu bilan bir qatorda
qayta tiklanadigan energiya manbalari elektr energiya narxarini barqarorligini tàminlaydi
desak ham mubolagà bòlmaydi. Lekin shunga qaramasdan ham, qayta tiklanadigan energiya
manbalari ham bir qator noqulayliklarga ega. Asosan, qayta tiklanivchi energiya ishlab
chiqaruvchi texnologiyalar narxi juda baland hisoblanadi va kòplab investitsiya kiritilishi
talab qilinadi. Ushbu texnologiyalarni joylashtirish uchun ham katta maydon kerak
hisoblanadi, ayniqsa, shamol elektro stansiyalarni qurilishi shahar markazlari uchun bir
qancha muammolarni yuzaga keltiradi. Bàzi kamchiliklarga qaramasdan, qayta tiklanadian
elektr manbalaridan foydalanish mamlakat iqtisodiy rivoji hamda aholi turush tarzini
yaxshilash uchun juda samarali yechim hisoblanadi.
Xulosa
Ayni paytda O‘zbekistonda qayta tiklanadigan barcha energiya manbalaridan daryolar
energetika salohiyati muvaffaqiyatli o‘zlashtirilmoqda. Bundan tashqari so‘nggi yillarda
shamol va quyosh energiyasi garchi namunaviy xususiyatga ega bo‘lsada, ulardan foydalanish
bo‘yicha qator loyihalar amalga oshirildi. Shu bilan birga, respublikada qayta tiklanadigan
energetikaning quyidagi texnologiyalaridan yanada kengroq foydalanish uchun imkoniyat
hamda undaydigan sabablar bor:
•
suv isitishga mo‘ljallangan quyosh panellari;
•
elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun quyosh fotoelektr tizimlari;
•
elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun mikrogidroelektr stansiyalar;
•
elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun shamol generatorlari;
•
elektr energiyasi va issiqlik ishlab chiqarish uchun biogaz qurilmalari.
Kelajakda boshqa texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari ham ko‘rib chiqilishi
lozim, ya’ni:
•
chiqindi yoqadigan yirik moslamalar, masalan, Toshkent yoki Samarqand kabi yirik
shaharlarda markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimida maishiy chiqindilardan foydalanish;
•
quyosh elektr stansiyalaridan foydalanish;
•
geotermal energiyadan foydalanish.
Qayta tiklanadigan energiya oqimining intensivligi ma’lum darajada yil mavsumi, kunlar
va iqlim sharoitlariga bog‘liqligi tufayli ushbu energetika texnologiyalaridan foydalanishda
ularni kafolatlangan va ishonchli energiya manbai deb qabul qilish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Masalan,
fotoelektr ctansiyalar kechasi ishlay olmaydi, shamol qurilmalari shamol esmasa yoki uning
tezligi past bo‘lsa, kerakli miqdordagi elektr energiyasini ishlab chiqarmaydi va hokazo. Shu
sababli ular, odatda zaxira energiya manbaini talab qiladi va asosan an’anaviy energiya
manbalari tomonidan chiqariladigan energiya miqdorini to‘ldirishga xizmat qiladi.
References:
1.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
2.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
85
3.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
QO ‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
4.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
5.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA
TARMOQ QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING
O’RNI."
Science and innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
7.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
8.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
9.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
10.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
13.
Қодиров, Фаррух. "ПРОЦЕСС РАЗРАБОТКИ ИГРОВОГО ДВИЖКА UNITY." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
14.
Qodirov, Farrux. "" AQLLI UY" TIZIMINING IMKONIYATLARI." Scienceweb academic
papers collection (2019).
15.
Qodirov, Farrux. "DESCRIPTION AND PERFORMANCE OF THE PROGRAM 3D MAX
STUDIO." АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман
МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
16.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2018).
