54
HUQUQBUZARLIKLAR PROFILAKTIKASIDA DEPUTATLIK VA PARLAMENT
NAZORATINING O‘RNI
Qushboqov Shohrux Xasan o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi katta o‘qituvchisi, kapitan
Jumashev Otabek Ulug‘bek o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi kursanti, safdor
https://doi.org/10.5281/zenodo.14550716
Jamiyatda barqarorlik, tinchlik va osoyishtalikni qaror toptirish, inson huquq va
erkinliklariga so‘zsiz rioya etilishini ta’minlash mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yanada
rivojlantirish, aholi farovonligini yuksaltirish, huquqiy demokratik davlat qurish bo‘yicha
amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlardan ko‘zlangan maqsadlarga erishishning
muhim sharti hisoblanadi.
Fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, jamoat
tartibini saqlash, shaxs, jamiyat va davlat xavfsizligini ta’minlash, huquqbuzarliklarning oldini
olish va profilaktikasi bo‘yicha respublikada yaxlit huquqiy tizim yaratilgan bo‘lib, unda ichki
ishlar organlari muhim o‘rin egallaydi.
O‘tgan davr mobaynida ichki ishlar organlari tizimini takomillashtirish borasida keng
ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, ichki ishlar organlarining mahallalarda jamoat
tartibini saqlash, fuqarolar xavfsizligini ta’minlash, huquqbuzarliklar profilaktikasi va
jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun tashkil etilgan quyi bo‘g‘inini rivojlantirish va
mustahkamlash bo‘yicha salmoqli ishlar qilindi.
Amalga oshirilgan chora-tadbirlar ichki ishlar organlari faoliyatining samaradorligini
oshirish, fuqarolarning tinch va osoyishta hayot kechirishini ta’minlash, yurtimizda
jinoyatchilikning o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik imkonini berdi.
Bugungi kunda yuzaga kelyotgan xavf-xatar va tahdidlar, avvalo, xalqaro terrorizm,
diniy ekstremizm, noqonuniy migratsiya, odam savdosi, yoshlar o‘rtasida xalqimizga yot
g‘oyalar tarqalishining tobora kuchayib borayotganligi ichki ishlar organlari oldiga o‘z vaqtida
ularning oldini olish va ularga barham berish bo‘yicha yangi vazifalarni qo‘ymoqda.
Shu bilan birga, keyingi yillarda ichki ishlar organlari faoliyatida to‘planib qolgan jiddiy
kamchilik va muammolar ushbu vazifalarni samarali bajarishda to‘siq bo‘lmoqda. Xususan:
birinchidan,
respublika, o‘rta va quyi bo‘g‘indagi bo‘linmalar o‘rtasida asosiy vazifa va
funksiyalar aniq taqsimlanmagani har bir xodimning faoliyati ustuvor yo‘nalishlarini va
ishning pirovard natijasi uchun shaxsiy javobgarligini belgilashni qiyinlashtirmoqda;
ikkinchidan,
amaldagi tashkiliy-shtat tuzilmalari kuch va vositalardan oqilona
foydalanishni ta’minlamayapti, oqibatda markaziy va o‘rta bo‘g‘inning ba’zi xizmatlarida
yetarli ish hajmi bo‘lmay turib, keragidan ham ortiqcha shtat birliklari saqlanib turgan bir
paytda, quyi bo‘linmalar zimmasiga haddan ziyod xizmat vazifalari yuklanishiga olib
kelmoqda;
uchinchidan,
ichki ishlar organlari mansabdor shaxslari, shu jumladan profilaktika
inspektorlarining aholi bilan muloqoti yo‘lga qo‘yilmagan, fuqarolar bilan muomala
madaniyati pastligicha qolmoqda, aholining eng muhim muammolarini hal etish borasida
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
bilan samarali hamkorlik ta’minlanmayapti;
to‘rtinchidan,
jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari yuzaki ko‘rib chiqilmoqda,
55
ularda ko‘tarilayotgan masalalar har tomonlama chuqur tahlil qilinmayapti, murojaatlarga
rasmiyatchilik uchungina javob berilayotgani fuqarolarning noroziligini keltirib chiqarmoqda,
ularni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalariga va boshqa tashkilotlarga
shikoyat bilan murojaat etishga majbur qilmoqda;
beshinchidan,
ichki ishlar organlari mansabdor shaxslarining aholi oldida hisobot berib
borishining ta’sirchan tizimi, ularning faoliyati ustidan jamoatchilik, parlament va deputatlik
nazoratining samarali mexanizmlari joriy etilmagan, bu esa xodimlarning zimmasiga
yuklatilgan vazifalarni samarali bajarishi uchun mas’uliyatini oshirish imkonini bermayapti;
oltinchidan,
huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktikasi bo‘yicha ishlar asosan,
sodir etilgan g‘ayriqonuniy qilmishlarning oqibatlariga qarshi kurashishdan iborat bo‘lib
qolmoqda, huquqbuzarliklarning barvaqt oldini olish, ularni sodir etish sabablari va shart-
sharoitlarini chuqur tahlil qilish, aniqlash va bartaraf etish bo‘yicha tizimli va samarali chora-
tadbirlar ko‘rilmayapti;
ettinchidan,
o‘sib kelayotgan avlodni buzg‘unchi g‘oyalardan himoya qilishga, yoshlar
jinoiy faoliyatga, avvalambor, terrorizm va diniy ekstremizmga jalb etilishining oldini olishga
yetarlicha e’tibor qaratilmayapti, ichki ishlar organlarining tarbiyaviy o‘rni sezilmayapti;
sakkizinchidan,
ichki ishlar organlari xodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirish tizimi hozirgi talablarga javob bermaydi, poraxo‘rlik va xizmat
mavqeini suiiste’mol qilish holatlari hamon uchrab turibdi;
to‘qqizinchidan
, eng yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini tizimga joriy
etish, ichki ishlar organlarini zamonaviy vositalar va asbob-uskunalar bilan jihozlash darajasi
qoniqarsizligicha qolmoqda.
Huquqbuzarliklarning oldini olish va ularga qarshi kurashish jamiyatdagi muammolarni
hal qilish uchun muhim vazifalardan biridir. Buning uchun davlat organlarining ishini nazorat
qilish muhim ahamiyatga ega. Parlament, deputatlar va ularning komissiyalari davlat
organlarining faoliyatini kuzatish va tahlil qilish orqali huquqbuzarliklarning oldini olishda
muhim rol o‘ynaydi. Deputatlar, o‘z navbatida, xalqning manfaatlarini himoya qilish va davlat
organlarining ishini tekshirish uchun nazorat mexanizmlarini amalga oshirishga mas’uldir.
yeputatlik va parlament nazorati davlat organlarining faoliyatiga ta’sir ko‘rsatishda
muhim vosita hisoblanadi. Bu mexanizmlar xalqni to‘g‘ri va samarali hukumat bilan
ta’minlash maqsadida ishlaydi. Parlament deputatlari nazoratni qonunchilik, tekshiruv va
hisobot berish usullari orqali amalga oshirishadi.
Parlament va deputatlar o‘zlarining nazorat vazifalarini qonunchilik va ijro
organlarining faoliyatini ko‘rib chiqish va ularning ishini baholash orqali amalga oshirishadi.
Ushbu nazorat maqsadi:
Qonunlarning ijrosini ta’minlash;
Davlat mablag‘larining adolatli sarflanishini nazorat qilish;
Huquqbuzarliklarning oldini olish va ularni aniqlash.
Deputatlar parlamentida bir nechta asosiy usullar mavjud:
Savollar va takliflar
: Parlament a’zolari ijro organlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri savollar berib,
ularning javoblarini tahlil qilishadi.
Parlament to‘g‘risidagi hisobotlar
: Ijro organlari va davlat agentliklari har yili yoki
belgilangan davrlarda parlamentga hisobotlar taqdim etilar ekan, deputatlar ularni ko‘rib
chiqadilar.
56
Tadqiqot va tekshiruvlar
: Deputatlar qonunlar va davlat resurslarining qanday
sarflanganini tekshirish uchun maxsus komissiyalar tashkil qilishlari mumkin.
Parlament qonunlarni qabul qilish orqali davlat siyosatini belgilaydi. Ammo bu qonunlar
qanchalik ijro etilishi, davlat organlarining samarali ishi haqidagi kuzatish
parlamentarizmning muhim qismi sanaladi. Shu bilan birga, qonunning yangilanishi va uning
ijrosi haqidagi to‘liq va aniq ma’lumotlar parlament a’zolari uchun zarur.
Deputatlar o‘zlarining komissiyalari orqali davlat organlarining faoliyatini tekshirishadi.
Bu komissiyalar parlamentga hisobot berishi va tavsiyalar chiqarishi mumkin. Qonunchilik
tekshiruvlari bu komissiyalar orqali amalga oshirilishi va parlamentga xisobotlar taqdim
etilsa, natijada parlament a’zolari qonunning ijrosi to‘g‘risida xulosa chiqaradi.
Deputatlar parlament sessiyalarida qonunchilik bilan bog‘liq savollarni ko‘rib chiqadilar.
Bu sessiyalar paytida, deputatlar davlat organlarining faoliyatiga munosabat bildirishlari,
ularning ishiga baho berishlari va tegishli to‘g‘ri qarorlar qabul qilishlari mumkin.
Parlamentning nazorati huquqbuzarliklarni aniqlash va ularni oldini olishda muhimdir.
Deputatlar huquqbuzarliklarning oldini olish va ularga munosabat bildirish uchun muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, korrupsiyaga qarshi kurashish va davlat organlarining ishini tekshirish
huquqbuzarliklarning oldini olishga yordam beradi.
Deputatlar va parlament a’zolari davlat organlarining ishini tekshirish orqali ularning
hisobdorligini ta’minlashga yordam beradilar. Bu faoliyat davlat organlarining faoliyatiga
o‘zgarishlar kiritish va xalqaro standartlar asosida ishlashga olib keladi.
Parlament nazorati demokratiyaning samarali ishlashi uchun muhim. Bu orqali davlat
organlari faoliyati mustaqil va adolatli ravishda nazorat qilinishi ta’minlanadi. Demokratik
jamiyatlarda davlat organlari ishi xalqning manfaatlari uchun qilinadi va parlament orqali
nazorat qilinadi.
Deputatlar parlament sessiyalarida qabul qilingan qonunlarning ijrosini to‘g‘ri
ta’minlash uchun ijro organlarini nazorat qilishadi. Shu bilan birga, davlat organlarining ijrosi
va amalga oshirish sifati bevosita deputatlarning nazariyatida bo‘ladi.
Deputatlik va parlament nazorati davlat organlarining samarali va adolatli ishlashini
ta’minlash, huquqbuzarliklarning oldini olish va parlament a’zolarining jamoat manfaatlarini
himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Bu mexanizmlar xalq manfaatlari uchun ishlaydi va
demokratik jamiyatning asosiy prinsiplariga muvofiq qonunlar va qarorlar qabul qilinishiga
xizmat qiladi.
FOYDALANİLGAN ADABİYOTLAR:
1.
Jonson, R. (2018).
Parlament va demokratik nazorat
. London: Oxford University Press.
2.
Barns, M. (2020).
Deputatlik va huquqbuzarliklar: Qonunchilik va parlament faoliyati
.
Jurnal "Davlat va Huquq", 45(2), 134–147.
3.
Hamzaev, A. (2017).
Parlament va deputatlik nazoratining ro‘yxatlari
. Toshkent: Ahborot
va kitob nashriyoti.
4.
Maxmudov, N. (2019).
Deputatlik nazorati va huquqbuzarliklar
. Jurnal "Tashkilot va
huquq", 28(3), 56–69.
5.
Smith, A. (2022).
Parliamentary Oversight and Its Role in Preventing Corruption
. Political
Studies Review, 40(4), 189-201.
