71
JINOYAT ISHINING TERGOVGA TEGISHLILIGI TUSHUNCHASI, USHBU
SOHADA TURKIYA RESPUBLIKASI TAJRIBASI
Agoyev Shukrullo Safarboyevich
O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi
“Tergov faoliyati” kafedrasi o'qituvchisi
Xasanov Shamshod Halil o‘g‘li
O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi 3-bosqich 324-guruh kursanti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15628578
Annotatsiya
Ushbu maqolada jinoyat ishining tergovga tegishliligi tushunchasi, uning mazmun-
mohiyati, bu sohada Turkiya respublikasi tajribasi ilmiy-amaliy tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar
Jinoyat, tergov, tergovga tegishlilik, vakolat, tergov harakatlari, huquqiy ziddiyat, xalqaro
tajriba.
Аннотация
В статье дается научно-практический анализ понятия относимости уголовного
дела к расследованию, его содержания, а также опыта Турецкой Республики в этой
области.
Ключевые слова
Преступление, расследование, подследственность, следственные действия,
правовая коллизия, международный опыт.
Jinoyat ishining tergovga tegishliligi – bu jinoyat ishi bo‘yicha dastlabki tergovni amalga
oshirish vakolati qaysi tergov organiga tegishli ekanligini belgilovchi tushunchadir. Ushbu
tamoyil jinoyat protsessining samarali va adolatli tashkil etilishini ta’minlash maqsadida
qo‘llaniladi.
T
ergovga tegishlilik shuni anglatadiki: Jinoyatning turi va xarakteriga ko‘ra qaysi
tergov organi ishni ko‘rib chiqishi lozimligi belgilanadi. Ushbu qoidalar jinoyat protsessida
tartibni ta’minlash va organlarning vakolat doirasini aniq ajratish uchun muhimdir
1
.
Tergovga tegishlilik turlari: Tergovga tegishlilik asosan ikki xil ko‘rinishda tasniflanadi
:
1. Faqat ma
’
muriy vakolatlar bo
‘
yicha tegishlilik.Bu tergovga kim vakolatli ekanligini
jinoyatning turi va uning xususiyatlariga ko‘ra belgilaydi:
- Ichki ishlar organlari tergovi: O‘g‘irlik, bosqinchilik, bezorilik kabi umumiy jinoyatlar
2
.
- Davlat xavfsizlik organlari tergovi: Davlatga qarshi jinoyatlar (masalan, davlat sirlarini
oshkor qilish).
- Harbiy prokuratura organlari: Harbiy xizmatchilar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar.
- Prokuratura organlari tergovi: Odam o’limi bilan bog’liq jinoyatlar, soliq to‘lashdan
bo‘yin tovlash, noqonuniy tadbirkorlik bilan bog‘liq jinoyatlar.
2. Hududiy tegishlilik. Jinoyat ishini qaysi hududdagi organ ko‘rib chiqishi aniqlanadi:
- jinoyat sodir etilgan joy;
1
B.B.Murodov. Jinoyat-protsessual qonun normalarini erkinlashtirish yo‘llari // Oliy yuridik o‘quv yurtlarida inson
huquqlari muhofazasini ta’minlovchi fanlarning o‘qitishning zamonaviy muammolari. Toshkent. O‘zbekiston Milliy
universiteti huquqshunoslik fakulteti 2009. B. 66-69.
2
B.B.Murodov. Jinoyat-protsessual munosabatlarda himoyachining ishtiroki // “Advokatlik faoliyati: nazariya va
amaliyot masalalari” mavzusidagi ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. O‘zR Prezidenti huzuridagi Amaldagi qonun
hujjatlari monitoringi instituti. – Toshkent, 2010. B. 171-175.
72
- jinoyat oqibatlari yuzaga kelgan hudud;
- ayblanuvchi yoki jabrlanuvchi istiqomat qiladigan joy
3
;
Turkiyaning tergovga tegishlilik sohasidagi tajribasi
Turkiya jinoyat protsessual qonunchiligi jinoyat ishlarini tergov qilish bo‘yicha samarali
va aniq mexanizmlarni joriy etgan bo‘lib, bu tizimning asosiy maqsadi adolatni ta’minlash va
jinoyatlarni tezkorlik bilan tergov qilishdir. Quyida Turkiyaning tergovga tegishlilik borasidagi
tajribasi yoritiladi:
1. Tergov organlari va ularning vakolatlari
Turkiyada jinoyat ishlari bo‘yicha tergovni olib borish mas’uliyati asosan quyidagi
organlarga yuklatilgan:
a) Prokurorlar idorasi (Cumhuriyet Savcılığı) Prokurorlar jinoyat protsessining
markazida turadi. Ular tergov organlarini boshqaradi va jinoyat ishi bo‘yicha dastlabki
surishtiruvni tashkil etadi. Prokuror jinoyat sodir etilganligini aniqlash va sudga da’vo kiritish
uchun barcha zarur dalillarni to‘playdi
4
.
b) Politsiya tergovi (Emniyet ve Jandarma) Politsiya asosan shahar hududlarida
jinoyatlarni tergov qiladi. Jandarma esa qishloq va shahar atrofi hududlarida faoliyat yuritadi.
Ularning vazifasi – prokuror rahbarligida tergov harakatlarini amalga oshirish, dalillarni yig‘ish
va jinoyat sodir etgan shaxslarni aniqlash.
c) Maxsus organlar Soliq jinoyatlari yoki korrupsiya kabi maxsus sohalarga oid ishlar
bo‘yicha tegishli davlat organlari vakolatli. Masalan, moliyaviy jinoyatlar bo‘yicha tergovlarni
Moliya va G‘aznachilik vazirligi qoshidagi bo‘linmalar amalga oshiradi.
2. Tergovga tegishlilikni belgilash
Turkiya Jinoyat protsessual kodeksida (Ceza Muhakemesi Kanunu - CMK) tergovga
tegishlilikni belgilashning aniq qoidalari mavjud. Bu qoidalar quyidagilarga asoslanadi:
a) Jinoyat turi bo
‘
yicha tegishlilik: Jinoyat turi va xarakteriga ko‘ra ish tegishli organlar
o‘rtasida taqsimlanadi. Masalan, davlat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar bo‘yicha tergov Milliy
razvedka tashkiloti (MİT) tomonidan olib boriladi.
b) Hududiy tegishlilik: Jinoyat sodir etilgan joyning politsiya yoki jandarma bo‘linmasi
ishni olib boradi. Agar jinoyat bir nechta hududda sodir etilgan bo‘lsa, asosiy jinoyat sodir
bo‘lgan joy tergov yuritish uchun vakolatli hisoblanadi.
c) Prokuror va sud nazorati: Prokuror tergovning tegishli organ tomonidan olib
borilishini ta’minlaydi. Bunda tergov jarayonlari ustidan sud nazorati ham mavjud
5
.
Turkiyada tergov jarayonining samaradorligini ta’minlash maqsadida quyidagi
mexanizmlar ishlab chiqilgan: Jumladan, elektron tizimlar joriy etilgan: Jinoyat ishi bo‘yicha
tergov jarayonini nazorat qilish va hujjatlar almashinuvi elektron tizim orqali amalga oshiriladi.
Mutaxassislarning jalb qilinishi: Maxsus jinoyatlar bo‘yicha ekspertlar, masalan, kiberjinoyatlar
tergovi uchun IT mutaxassislari jalb qilinadi. Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish: Dalillarni
3
Sh.Sh.Suyunov. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishdan iborat
jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning muhim jihatlari. “Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali 10soni.
01.10.2022 yil B. 105-109.
4
A.T.Ashirboev. Ayblanuvchining ishtirokini ta’minlash imkoni bo‘lmagan taqdirda dastlabki tergovni to‘xtatish:
Nazariya va amaliyot. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limining Axborotnomasi № 1
(2024).– 2024. 95-98 b.
5
Sh.Sh.Suyunov. Kompyuter texnika vositalari orqali sodir etilgan firibgarlik jinoyati turlari. “Zamonaviy dunyoda
pedagogika va psixologiya” nomli Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi. 9.06.2023 yil
73
yig‘ish jarayonida shaxsiy ma’lumotlarning xavfsizligi ta’minlanadi. Tergovga tegishlilikdagi
nizolarni hal qilish
6
: Turkiyada tergovga tegishlilik masalasidagi ziddiyatlar quyidagi yo‘llar
bilan hal qilinadi
7
:
Prokuror qarori: Agar bir necha organlar o‘rtasida tergov vakolati yuzasidan bahs bo‘lsa,
prokuror bu masalani hal qiladi
8
.
Sud nazorati: Tergov jarayonidagi har qanday nizolar sud orqali hal qilinadi.
Voyaga yetmaganlar va maxsus ishlar bo
‘
yicha tergov, voyaga yetmaganlar tomonidan
sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha tergov maxsus qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi: Maxsus
tayyorgarlikka ega tergovchilar jalb qilinadi. Psixolog va ijtimoiy xodimlar tergov jarayonida
ishtirok etad
9
i.
Turkiyada jinoyat ishining tergovga tegishliligi aniq va tizimli mexanizmlarga asoslangan
bo‘lib, u tergov organlari o‘rtasida vazifalarni samarali taqsimlashga va adolatni ta’minlashga
qaratilgan. Prokurorlar nazorati, hududiy va vakolatli tegishlilik tamoyillari, shuningdek,
elektron tizimlardan foydalanish bu tizimning samaradorligini oshiruvchi asosiy omillardandir.
Turkiya tajribasi, ayniqsa, ixtisoslashgan tergov organlari va texnologiyalardan foydalanish
borasida boshqa mamlakatlar uchun foydali namuna bo‘lishi mumkin
10
.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 25.01.2020 yildagi Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. // [Elektron manba].
3.
O‘zbekiston yuridik ensiklopediyasi. –T., 2009. – B. 199.
4.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.4. –T., 2002. – B. 47.
5.
B.B.Murodov.
Jinoyat-protsessual qonun normalarini erkinlashtirish yo‘llari // Oliy
yuridik o‘quv yurtlarida inson huquqlari muhofazasini ta’minlovchi fanlarning o‘qitishning
zamonaviy muammolari. Toshkent. O‘zbekiston Milliy universiteti huquqshunoslik fakulteti
2009. B. 66-69.
6.
B.B.Murodov.
Jinoyat-protsessual munosabatlarda himoyachining ishtiroki // “Advokatlik
faoliyati: nazariya va amaliyot masalalari” mavzusidagi ilmiy-amaliy konferensiya materiallari.
O‘zR Prezidenti huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti. – Toshkent, 2010.
B. 171-175.
6
N.Q.Usmanaliyev. Protsessual muddatlarning hisoblashda qo‘llaniluvchi me’zonlarning ayrim jihatlari //problems and
solutions of scientific and innovative research. – 2024. – T. 1. – №. 3. – S. 25-30.
7
N.A. Xushvaktova. Oilada sodir etiladigan tazyiq va zo‘ravonlikka uchragan xotin-qizlarni himoya qilish chora-
tadbirlari // Zamonaviy fan va ta’lim ilmiy yangiliklari Vol. 2 №2 (2024) ISSN 3030-3044 Researchbib Impact Faktor:7.9
B. 81-86.
8
Sh.Sh.Suyunov. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish tergov xarakatining jinoyat sodir etgan shaxslarni aniqlash
xamda ularning aybini isbotlashdagi axamiyati. “Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya” nomli Respublika
ilmiy-amaliy konferensiyasi.
9
A.Y.Abdullaev. Transport vositalari harakati yoki ulardan foydalanish xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatining
sabablari va uni sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlar (Xorazm viloyati misolida). Yevraziyskiy jurnal prava,
finansov i prikladnыx. 2023 g.
10
Sh.S.Agoyev., Shakirova S. Qiynash jinoyatini tergov qilish: nazariya va amaliyot //Razvitie i innovatsii v nauke. –
2024. – T. 3. – №. 6. – S. 75-81.
74
7.
B.B.Murodov.
Xususiy ayblov institutini qo‘llash samaradorligini oshirish yo‘llari //
Xususiy ayblov va yarashuv institutlarini takomillashtirish choralari: Respublika ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. T:O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015y.B. 34-40.
8.
B.B.Murodov.
“Jinoyatlarni tergov qilish metodikasi” fanidan o‘quv dasturi. T.: O‘zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. B.24
9.
Sh.Sh.Suyunov.
Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof
ravishda muomala qilishdan iborat jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning muhim jihatlari.
“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali 10soni. 01.10.2022 yil B. 105-109.
10.
Sh.Sh.Suyunov.
Kompyuter texnika vositalari orqali sodir etilgan firibgarlik jinoyati turlari.
“Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya” nomli Respublika ilmiy-amaliy
konferensiyasi. 9.06.2023 yil
11.
Sh.Sh.Suyunov.
Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish tergov xarakatining jinoyat
sodir etgan shaxslarni aniqlash xamda ularning aybini isbotlashdagi axamiyati. “Zamonaviy
dunyoda pedagogika va psixologiya” nomli Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi.
12.
Sh.Sh.Suyunov.
Giyohvandlik vositalarini, ularning analoglarini yoki psixotrop
moddalarini sotish maqsadisiz noqonuniy ishlab chiqarish, olish, saqlash, jinoyati tushunchasi
// Jamiyat va innovatsiya. – 2025. – V. 6. – No 1/S. – B. 267-277.
13.
A.T.Ashirboyev.
Ayblanuvchining qaerda ekanligi noma’lum bo‘lgan hollarda jinoyat ishini
to‘xtatishning nazariy va amaliy jihatlari. Jamiyat va innovatsiyalar № 1 (2024).– 2024. – 314-
320 b.
14.
A.T.Ashirboyev.
Jinoyat ishini to‘xtatish tushunchasi va ahamiyati. Eksmertkriminalistik
faoliyat: istiqbollar va innovatsiyalar mavzusidagi xalqaro konferensiya materillari to‘plami. T.,
O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi, 2023. – B. 381-388.
15.
A.T.Ashirboyev.
Ayblanuvchining ishtirokini ta’minlash imkoni bo‘lmagan taqdirda
dastlabki tergovni to‘xtatish: Nazariya va amaliyot. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limining Axborotnomasi № 1 (2024).– 2024. 95-98 b.
16.
A.T.Ashirboyev
. Curishtiruv va dastlabki tergovni to‘xtatish instituti: xalqaro tajriba va
o‘zbekiston qonunchiligini takomillashtirish istiqbollari //Obщestvennыe nauki v
sovremennom mire: teoreticheskie i prakticheskie issledovaniya. – 2024. – T. 3. – №. 14. – S.
37-42.
17.
N.Q.Usmanaliyev.
“Oqilona muddat” tamoiyilini joriy etish nazariy va amaliy jihatlari
//Nauka i innovatsii v sisteme obrazovaniya. – 2025. – T. 4. – №. 3. – S. 44-50.
18.
N.Q.Usmanaliyev.
Jinoyat ishini yuritishni to‘xtatish va tiklash muddatlari bilan bog‘liq
ayrim mulohazalar //Teoreticheskie aspektы stanovleniya pedagogicheskix nauk. – 2025. – T.
4. – №. 6. – S. 40-47.
19.
N.Q.Usmanaliyev.
Protsessual muddatlarning hisoblashda qo‘llaniluvchi me’zonlarning
ayrim jihatlari //problems and solutions of scientific and innovative research. – 2024. – T. 1. –
№. 3. – S. 25-30.
20.
N.Q.Usmanaliyev. Baynazov J
. O‘g‘irlik jinoyati bo‘yicha hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan
kechirish tergov harakatining yangi usullari //Nauka i innovatsii v sisteme obrazovaniya. –
2024. – T. 3. – №. 8. – S. 69-74.
21.
Sh.S.Agoyev., Shakirova S
. Qiynash jinoyatini tergov qilish: nazariya va amaliyot //Razvitie
i innovatsii v nauke. –2024. – T. 3. – №. 6. – S. 75-81.
22.
Sh.S.Agoyev., Abduxamidov A
. Guvoxlantirish tergov xarakatini o‘tkazishning axamiyati
75
//Obщestvennыe nauki v sovremennom mire: teoreticheskie i prakticheskie issledovaniya. –
2024. – T. 3. – №. 7. – S. 49-51.
23.
Sh.S.Agoyev., Asatullaev D
. Axborot texnologiyalari sohasidagi o‘g‘irlik jinoyatlarni tergov
qilishning o‘ziga xos xususiyatlari //Obщestvennыe nauki v sovremennom mire: teoreticheskie
i prakticheskie issledovaniya. – 2024. – T. 3. – №. 7. – S. 31-35.
24.
Sh.S.Agoyev., Tashev U
. Ekspertiza faoliyatining armaniston respublikasi jinoyat-
protsessual qonunchiligidagi huquqiy asoslari //Razvitie i innovatsii v nauke. – 2024. – T. 3. –
№. 6. – S. 48-56.
25.
N.A. Xushvaktova
. Ishni sudga qadar yuritishda ishtirok etuvchi jamoatchilikning tasnifi
// Jamiyat va innovatsiyalar №6 (2024) / ISSN 2181-1415 B. 22-28.
26.
N.A. Xushvaktova
. Oilada sodir etiladigan tazyiq va zo‘ravonlikka uchragan xotin-qizlarni
himoya qilish chora-tadbirlari // Zamonaviy fan va ta’lim ilmiy yangiliklari Vol. 2 №2 (2024)
ISSN 3030-3044 Researchbib Impact Faktor:7.9 B. 81-86.
