87
O’QITISHNING DIDAKTIK TAMOYILLARINI YARATISH G’OYALARI
Abdurashidov Azizbek Davron o’g’li
SHDPI talabasi
Negmatova Sevinch Ergash qizi
Qarshi davlat texnika universiteti 3-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16570968
Annotatsiya
. Didaktik tamoyillar ta’lim jarayonining nazariy asoslarini tashkil etib, uning
samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada didaktik
tamoyillarning kelib chiqishi, ularning shakllanishi va rivojlanishi tahlil qilinadi. Shuningdek,
an’anaviy va zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida didaktik tamoyillarni
takomillashtirish hamda yangi tamoyillar yaratish g‘oyalari muhokama qilinadi. Innovatsion
texnologiyalar va axborot-kommunikatsiya vositalarining ta’lim jarayoniga ta’siri ham yoritilib,
samarali o‘qitish strategiyalari taklif etiladi. Mazkur tadqiqot ta’lim tizimini rivojlantirishga
hissa qo‘shish va pedagogik jarayonni takomillashtirishga qaratilgan.
Kalit so‘zlar:
Didaktik tamoyillar, o‘qitish nazariyasi, ta’lim metodlari, pedagogik
texnologiyalar, zamonaviy yondashuvlar, innovatsion ta’lim, samaradorlik, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari.
Annotation.
Didactic principles constitute the theoretical foundations of the educational
process and play an important role in ensuring its effectiveness. This article analyzes the origin
of didactic principles, their formation and development. It also discusses the ideas of improving
didactic principles and creating new principles based on traditional and modern pedagogical
approaches. The impact of innovative technologies and information and communication
technologies on the educational process is also highlighted, and effective teaching strategies are
proposed. This study is aimed at contributing to the development of the education system and
improving the pedagogical process.
Key words:
Didactic principles, teaching theory, educational methods, pedagogical
technologies, modern approaches, innovative education, efficiency, information and
communication technologies.
Kirish.
Ta’lim jamiyat taraqqiyotining asosiy ustunlaridan biri bo‘lib, uning samaradorligi asosan
o‘qitish jarayonini boshqaruvchi didaktik tamoyillarga bog‘liq. Didaktik tamoyillar ta’lim
jarayonining nazariy asoslarini tashkil etib, uni tizimli, samarali va maqsadga yo‘naltirilgan
holda tashkil etishga xizmat qiladi. Vaqt o‘tishi bilan ushbu tamoyillar pedagogika, psixologiya
va texnologiyalardagi o‘zgarishlar natijasida rivojlanib bordi.
Bugungi kunda ta’lim jarayoni axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal
rivojlanishi va o‘quvchilar ehtiyojlarining o‘zgarishi tufayli doimiy ravishda takomillashtirilishi
lozim. An’anaviy o‘qitish usullari hali ham dolzarb bo‘lsa-da, ularni zamonaviy innovatsion
yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirish ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Q. Yo‘ldoshev ta’limni hayot bilan bog‘lash tamoyilining muhimligini ta’kidlab,
o‘quvchilarga nazariy bilim berish bilan birga, ularni amaliy mashg‘ulotlarga jalb etish
lozimligini asoslaydi. Shuningdek, u zamonaviy texnologiyalar va innovatsion yondashuvlarni
didaktik tamoyillar tizimiga integratsiya qilish bo‘yicha tavsiyalar beradi.
N. Turdaliyeva o‘z tadqiqotida ta’lim jarayonida ilmiylik va moslashuv tamoyillarining
ahamiyatini yoritadi. Uning fikricha, ta’lim mazmuni o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos
88
bo‘lishi kerak, shuningdek, darslik va metodik qo‘llanmalarda ilmiy faktlarning ishonchliligi
ta’minlanishi lozim. Turdaliyeva shuningdek, interfaol o‘qitish metodlarini qo‘llash orqali
ta’limning samaradorligini oshirish mumkinligini ta’kidlaydi.
J.Bruner o‘z asarida konstruktivistik yondashuvga asoslangan didaktik tamoyillarni ilgari
suradi. U ta’lim jarayonida faollik tamoyilini rivojlantirish muhimligini ta’kidlab,
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish va ularni muammolarni hal
qilishga yo‘naltirish lozimligini asoslaydi. Uning fikricha, o‘qitish metodikasi o‘quvchilarning
kognitiv rivojlanish bosqichlariga moslashishi zarur.
J. Piaget didaktik tamoyillarning psixologik asoslariga e’tibor qaratib, ta’lim jarayonini
bolalarning rivojlanish bosqichlariga moslashtirish zarurligini ta’kidlaydi. U moslashuv
tamoyili bo‘yicha qiziqarli g‘oyalarni ilgari surib, o‘quvchilarning yoshiga qarab bilimlarni
bosqichma-bosqich murakkablashtirish muhimligini asoslaydi. Piaget fikricha, ta’lim
samaradorligini oshirish uchun o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undaydigan o‘qitish
usullarini joriy etish lozim.
Yo‘naltirish tamoyili – bu jamiyat tomonidan har tomonlama rivojlangan va murakkab
shaxslarni yetishtirish ehtiyojidan kelib chiqadi. Ushbu tamoyil kompleks o‘quv dasturlarini
ishlab chiqish va ularni amaliyotga tatbiq etish orqali ta’lim jarayonini faollashtirish va
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Ilmiylik tamoyili – o‘quvchilarga taqdim etilayotgan bilimlarning ilmiy haqiqatlarga mos
kelishini ta’minlaydi. Bunga fanda yuz berayotgan o‘zgarishlarni hisobga olgan holda darslik va
qo‘shimcha materiallarni yangilash orqali erishiladi. Dars vaqti cheklanganligi va
o‘quvchilarning yoshiga qarab murakkab ma’lumotlarni qabul qilish qobiliyati
chegaralanganligi sababli, bahsli yoki isbotlanmagan nazariyalarni ta’lim jarayonidan chiqarib
tashlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Ta’limni hayot bilan bog‘lash tamoyili – o‘quvchilarga kelajakda kundalik hayot yoki ish
faoliyatida qo‘llashi mumkin bo‘lgan bilimlarni berishga yo‘naltirilgan.
Moslashuv tamoyili – ta’lim jarayoni o‘quvchilarning yoshi va psixologik xususiyatlariga
moslashtirilishi kerak. Juda murakkab tushunchalar ortiqcha yuklama keltirib chiqarishi,
haddan tashqari soddalashtirish esa motivatsiyaning pasayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun muhim vazifa – mavzuning optimal murakkablik darajasini topishdan iborat.
Faollik tamoyili – o‘quvchilarni ta’lim jarayonining faol ishtirokchisi qilishni nazarda
tutadi. Didaktik nuqtai nazardan, yangi bilimlarni eng yaxshi o‘zlashtirish usuli mustaqil
izlanish va fikrlash orqali amalga oshiriladi. Shu sababli, dars davomida o‘quvchilarni o‘z
fikrlarini bildirishga(1-rasm), munozara va bahslarga jalb qilish muhimdir.
Ko‘rgazmalilik tamoyili – bu nafaqat plakatlar, diagrammalar va illyustratsiyalardan
foydalanishni, balki turli tajribalar va laboratoriya ishlarini ham o‘z ichiga oladi. Bunday
yondashuv mavhum fikrlashni shakllantirishga yordam beradi.
Kompleks yondashuv tamoyili – ta’lim mazmuni va undagi vazifalarga muvofiq holda,
mavzuni turli jihatlaridan ko‘rib chiqishni ta’minlaydi.
Ta’lim samaradorligi – o‘qitish jarayonida didaktik tamoyillarning barchasi uyg‘un holda
qo‘llanganda erishiladi. Ularning har biri o‘rganilayotgan mavzuga qarab turlicha ahamiyat
kasb etishi mumkin, ammo har qanday ta’lim jarayonida ularning mavjudligi zarur.
89
1-rasm. Ta'limda faol usullardan foydalanish.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, didaktik tamoyillarni takomillashtirishda quyidagi
omillar muhim ahamiyat kasb etadi:
Zamonaviy ta’lim texnologiyalarining integratsiyasi. O‘qitish jarayoniga innovatsion
texnologiyalarni joriy etish didaktik tamoyillarni yanada takomillashtirish imkonini beradi.
Masalan, ko‘rgazmalilik tamoyilini interaktiv taqdimotlar, virtual laboratoriyalar va
multimediya vositalari orqali yanada samarali amalga oshirish mumkin.
Moslashuv tamoyilining o‘rni. Piaget va Turdaliyeva tomonidan ilgari surilgan yosh va
psixologik xususiyatlarga mos o‘qitish tamoyili o‘quvchilarning bilimlarni yaxshiroq
o‘zlashtirishiga yordam beradi. O‘quvchilar uchun qiyinchilik darajasi mos bo‘lishi lozim, aks
holda motivatsiya pasayishi yoki ortiqcha yuklama yuzaga kelishi mumkin.
Faollik va interfaollik tamoyili. Bruner va Yo‘ldoshevning tadqiqotlari asosida, ta’lim
jarayonida o‘quvchilarni faol ishtirokchi sifatida jalb qilish samaradorlikni oshirishi
mumkinligi aniqlandi. Munozaralar, loyihaviy ishlar va tadqiqotlarga asoslangan o‘qitish
metodlari orqali bilimlarni yanada mustahkamlash mumkin.
Ilmiylik tamoyilini ta’minlash. Ilmiylik tamoyilining ahamiyati Turdaliyeva va xorijiy
olimlarning ishlarida ta’kidlanganidek, o‘quv materiallarining dalillarga asoslangan bo‘lishi
talab etiladi. Bahsli yoki isbotlanmagan nazariyalarni ta’lim jarayonidan chiqarib tashlash
muhimdir.
Tadqiqot asosida quyidagi natijalarga erishildi:
Didaktik tamoyillar tizimli yondashuv talab qiladi – samarali ta’lim jarayoni uchun faqat
bitta tamoyilni qo‘llash yetarli emas, balki ularning kompleks qo‘llanishi zarur.
Innovatsion texnologiyalar tamoyillarni takomillashtirishga xizmat qiladi – zamonaviy
texnologiyalar, jumladan, virtual laboratoriyalar, interfaol taqdimotlar va onlayn ta’lim
platformalari didaktik tamoyillarni samarali amalga oshirishga yordam beradi.
90
Faollik tamoyili ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylanishi kerak – o‘quvchilarning
mustaqil fikrlashi, muammolarni hal qilish ko‘nikmalari va ijodiy yondashuvlarini rivojlantirish
uchun ular ta’lim jarayonining markaziy sub’ekti bo‘lishi lozim.
Moslashuv tamoyilini hisobga olish zarur – har bir o‘quvchining bilim darajasi va yoshiga
mos o‘quv materiallarini tanlash ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Ushbu natijalar asosida, o‘qitishning didaktik tamoyillarini yangilash va ularni zamonaviy
ta’lim talablariga moslashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Shu bilan birga,
o‘qituvchilarning ushbu tamoyillarni qo‘llash bo‘yicha malakasini oshirish ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytganda, didaktik tamoyillarni rivojlantirish va yangilash ta’lim tizimining
uzluksiz takomillashib borishini ta’minlaydi. O‘qituvchilar va ta’lim muassasalari ushbu
tamoyillarni amaliyotda keng qo‘llash orqali o‘quvchilarning bilish faoliyatini rag‘batlantirishi,
mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvlarini rivojlantirishi mumkin. Shu bois, kelgusida didaktik
tamoyillarni zamonaviy yondashuvlar bilan boyitish va ularning ta’lim jarayoniga
integratsiyasini chuqur o‘rganish muhim ilmiy-tadqiqot yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qoladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Jo’rayeva, Feruza, and Aziza Normataova. "KATTA MA’LUMOTLAR (BIG DATA) UCHUN
DBMS TIZIMLARI."
Инновационные исследования в современном мире: теория и
практика
3.14 (2024): 31-35.
2.
Berdiyeva, Gulnoza. "O’ZBEKISTON ELEKTRON SAVDO TIZIMIDA MUAMMOLAR VA
TAKLIFLAR."
Science and innovation in the education system
3 (2024): 16-22.
3.
Berdiyeva, Gulnoza. "RAQAMLI IQTISODIYOTNING MAQSAD VA VAZIFALARI VA UNING
O'ZBEKISTONDA RIVOJLANISHI."
Педагогика и психология в современном мире:
теоретические и практические исследования
3 (2024): 11-14.
4.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, A. (2024). TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
QO‘LLASH.
PEDAGOGS
,
50
(2), 51-55.
5.
Aliqulov, Shukurullo, Ziyavutdin Turayev, and Javlon Nishonov. "BOSHLANG ‘ICH SINF
O‘QUVCHILARINING MATEMATIK SAVODXONLIGINI OSHIRISHDA TIMSS XALQARO
BAHOLASH DASTURINING ROLI VA AHAMIYATI."
Молодые ученые
2.10 (2024): 85-90.
6.
Fayzullo o‘g‘li, Shukurullo. "Aliqulov."."
TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
QO ‘LLASH." PEDAGOGS
50 (2024): 51-55.
7.
Qodirov, Farrux, Muxlisa Mavlonova, and Sevinch Negmatova. "YASHIL IQTISODIYOT
SHAROITIDA QAYTA TIKLANUVCHI ENERGIYA MANBALARIDAN FOYDALANISHNING
AFZALLIKLARI."
Общественные науки в современном мире: теоретические и
практические исследования
3 (2024): 13-15.
8.
Otabekov, Akbar, and Sevinch Negmatova. "EFFECTIVENESS OF ARTIFICIAL
INTELLIGENCE ALGORITHMS IN CYBERSECURITY."
Инновационные исследования в
науке
4.5 (2025): 50-52.
9.
Qodirov, Farrux, Baxtiniso Boqiyeva, and Sevinch Negmatova. "TCP/IP PROTOKOLLAR
STEKI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA."
Молодые ученые
3.7 (2025): 128-132.
10.
Qodirov, Farrux, Yulduz Ahmedova, and Sevinch Negmatova. "KOMPYUTER
91
TARMOQLARINING ASOSIY ELEMENTLARI."
Молодые ученые
3.7 (2025): 133-137.
11.
Qodirov, Farrux, Dilmurod Abdullayev, and Sevinch Negmatova. "KOMPYUTER
TARMOQLARINING STANDART TEXNOLOGIYALARI."
Молодые ученые
3.7 (2025): 146-151.
12.
Qodirov, Farrux, Dilmurod Abdullayev, and Sevinch Negmatova. "ELEKTRON TIJORAT (E-
COMMERCE)."
Наука и технология в современном мире
4.5 (2025): 66-70.
13.
Qodirov, Farrux, Iqbol Abdimurodova, and Sevinch Negmatova. "ELЕKTRОN HUJJАT
АLMАSHISH TIZIMLАRI."
Наука и технология в современном мире
4.5 (2025): 71-74.
14.
Qodirov, Farrux, Gulsevar Keldiyorova, and Sevinch Negmatova. "BULUTLI
TEXNOLOGIYALARNING
XUSUSIYATLARI,
AFZALLIKLARI
VA
KAMCHILIKLARI."
Естественные науки в современном мире: теоретические и практические
исследования
4.3 (2025): 58-62.
15.
Hayitmurodov, Ilhom, and Sevinch Negmatova. "BULUTLI HISOBLASHLAR VA ULARNING
ASOSIY TUSHUNCHALARI. BULUTLI SAQLASH MODELLARI."
Естественные науки в
современном мире: теоретические и практические исследования
4.3 (2025): 68-73.
16.
Qodirov, Farrux, Jasmina Murodulloyeva, and Sevinch Negmatova. "SMART
TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH VOSITALARI."
Естественные науки в современном мире:
теоретические и практические исследования
4.3 (2025): 63-67.
17.
Qodirov, Farrux, and Asila Xolmurodova. "SMART TEXNALOGIYALAR VA AQLLI
QURILMALAR."
Наука и инновация
3.7 (2025): 138-144.
18.
Nurmaxmatova, Umida, and Sevinch Negmatova. "BLOKCHAYEN TEXNOLOGIYASINING
ISHLASH PRINSIPLARI."
Молодые ученые
3.7 (2025): 60-63.
