10
ELEKTRON TIJORAT TIZIMLARI
Qodirov Farrux Ergash o‘g‘li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
“Matematika va ta’limda axborot texnologiyasi” kafedrasi mudiri,
Ilmiy rahbar
Bozarova Gulira’no Sadriddin qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti matematika va informatika yo’nalishi
2-bosqich talabasi
Negmatova Sevinch Ergash qizi
Qarshi davlat texnika universiteti
Raqamli iqtisodiyot yo‘nalishi 3-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15074575
Annotatsiya:
Elektron tijorat tizimlari zamonaviy iqtisodiyotning muhim bo‘g‘ini bo‘lib,
internet va raqamli texnologiyalar orqali tovarlar hamda xizmatlarni sotish va sotib olish
jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu tizimlar biznes operatsiyalarining samaradorligini
oshirish, xarajatlarni kamaytirish va mijozlarga qulaylik yaratishda katta ahamiyatga ega.
Elektron tijorat tizimlari onlayn do‘konlar, to‘lov tizimlari, logistika xizmatlari va
mijozlar bilan bog‘lanish vositalarini o‘z ichiga oladi. Zamonaviy e-tijorat tizimlari xavfsizlik,
shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va tezkor tranzaktsiyalarni amalga oshirish uchun turli
texnologiyalar va shifrlash usullaridan foydalanadi.
Elektron tijoratning rivojlanishi biznesning yangi imkoniyatlarini ochib berib, global
bozorga chiqish imkonini yaratmoqda. Shu bilan birga, raqobat muhitini kuchaytirib,
marketing strategiyalarini doimiy takomillashtirishni talab qiladi.
Kalit so‘zlar:
Elektron tijorat, Onlayn savdo, Raqamli biznes, B2B, B2C, C2C, C2B,
Elektron to‘lov tizimlari, Internet marketing, Logistika va yetkazib berish, Kiberxavfsizlik,
Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish, Global bozor.
Kirish.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar va internetning jadal rivojlanishi
natijasida elektron tijorat global iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylandi. An’anaviy savdo
usullaridan farqli ravishda, elektron tijorat tizimlari onlayn platformalar orqali tovarlar va
xizmatlarni sotish hamda sotib olish imkonini beradi. Ushbu tizimlar nafaqat xaridorlar va
sotuvchilar uchun qulaylik yaratadi, balki biznes jarayonlarini avtomatlashtirish, xarajatlarni
kamaytirish va bozorda raqobatbardoshlikni oshirishga ham yordam beradi.
Elektron tijoratning keng tarqalishi korxonalar va iste’molchilar uchun yangi
imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan, tadbirkorlar o‘z mahsulotlarini dunyo bo‘ylab sotish
imkoniyatiga ega bo‘lsa, xaridorlar esa uydan chiqmasdan qulay va tezkor xarid qilish
imkoniyatidan foydalanishmoqda. Ushbu maqolada elektron tijorat tizimlarining turlari,
afzalliklari, asosiy komponentlari va ularning biznesga ta’siri haqida so‘z yuritiladi.
Asosiy qism
Elektron tijorat tizimlarining turlari
Elektron tijorat bir nechta asosiy yo‘nalishga bo‘linadi:
B2B (Business-to-Business) – korxonalar o‘rtasida amalga oshiriladigan savdo. Masalan,
ishlab chiqaruvchilar va ulgurji sotuvchilar o‘rtasidagi hamkorlik.
B2C (Business-to-Consumer) – biznes va yakuniy iste’molchilar o‘rtasida bo‘ladigan
elektron tijorat shakli. Masalan, Amazon, Alibaba kabi onlayn do‘konlar.
11
C2C (Consumer-to-Consumer) – iste’molchilar o‘rtasidagi elektron savdo. Masalan, OLX,
eBay kabi platformalar.
C2B (Consumer-to-Business) – iste’molchilarning biznes subyektlariga mahsulot yoki
xizmat taklif qilishi. Masalan, freelancerlar ish topadigan platformalar.
Elektron tijorat tizimlarining afzalliklari
Elektron tijorat biznes egalari va mijozlar uchun bir qancha ustunliklarni taqdim etadi:
Qulaylik – mahsulotlarni 24/7 sotib olish va sotish imkoniyati.
Xarajatlarni kamaytirish – an’anaviy do‘konlarga qaraganda kamroq xarajat talab etadi.
Keng auditoriyaga yetib borish – global miqyosda mijozlarga xizmat ko‘rsatish
imkoniyati.
Tezkor to‘lov tizimlari – onlayn to‘lov usullari orqali tez va xavfsiz tranzaktsiyalar.
Marketing strategiyalarini optimallashtirish – mijozlarning xarid qilish odatlarini tahlil
qilish va shunga mos ravishda reklama kampaniyalarini yo‘lga qo‘yish.
Elektron tijorat tizimlarining asosiy komponentlari
Elektron tijorat muvaffaqiyatli ishlashi uchun quyidagi asosiy komponentlarga ega
bo‘lishi lozim:
Onlayn platforma – mahsulot va xizmatlarni taqdim etish uchun veb-sayt yoki mobil
ilova.
To‘lov tizimlari – mijozlarga turli xil to‘lov usullaridan foydalanish imkonini beruvchi
tizimlar (PayPal, Visa, MasterCard, Click, Payme).
Xavfsizlik tizimi – shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va firibgarlikning oldini
olish.Logistika va yetkazib berish xizmati – mahsulotlarni mijozlarga o‘z vaqtida va ishonchli
yetkazish.Elektron tijorat bugungi kunda nafaqat tadbirkorlar, balki iste’molchilar uchun ham
keng imkoniyatlar ochmoqda. Bu sohaning rivojlanishi biznes jarayonlarini yanada
takomillashtirib, global iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanmoqda.
Elektron tijoratning rivojlanishi biznes modeliga sezilarli darajada ta’sir qilmoqda.
An’anaviy savdo tizimlaridan farqli ravishda, onlayn bizneslar kam xarajat bilan katta foyda
olish imkoniyatiga ega. Quyida elektron tijoratning biznesga asosiy ta’sir jihatlari keltirilgan:
Global bozorga chiqish – Mahalliy korxonalar endi faqatgina o‘z hududida emas, balki
butun dunyo bo‘ylab mahsulot va xizmatlarini sotish imkoniyatiga ega.
Ishbilarmonlik jarayonlarini avtomatlashtirish – Buyurtmalarni qabul qilish, to‘lovlarni
qayta ishlash va mijozlarga xizmat ko‘rsatish avtomatlashtirilgan tizimlar orqali amalga
oshiriladi.
Marketing strategiyalarining takomillashishi – Onlayn reklamalar, SEO va mijozlar
ma’lumotlarini tahlil qilish orqali an’anaviy reklama usullaridan ko‘ra aniqroq va samaraliroq
marketing yuritish mumkin.Mijoz tajribasini yaxshilash – Yangi texnologiyalar orqali har bir
mijozning xohishlariga moslashtirilgan xizmat ko‘rsatish va mahsulot tavsiya qilish
imkoniyati mavjud.
Elektron tijoratda duch kelinadigan muammolar
Elektron tijorat biznes uchun ko‘plab afzalliklarni taqdim etsa ham, u turli muammolar
bilan ham bog‘liq:
Xavfsizlik masalalari – Kiberhujumlar, firibgarlik va shaxsiy ma’lumotlarning
o‘g‘irlanishi biznes egalarining asosiy xavotirlaridan biridir.
12
Yetkazib berish va logistika muammolari – Mahsulotlarni o‘z vaqtida yetkazib berish va
sifatini saqlash muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
To‘lov tizimlari bilan bog‘liq muammolar – Ba’zi hududlarda ishonchli onlayn to‘lov
tizimlarining mavjud emasligi mijozlar uchun qiyinchilik tug‘dirishi mumkin.
Raqobatning kuchayishi – Elektron tijorat bozorining tez o‘sishi natijasida bizneslar
orasidagi raqobat juda kuchayib bormoqda.
Kelajak tendensiyalari va rivojlanish istiqbollari
Elektron tijorat doimiy ravishda rivojlanib, yangi texnologiyalar bilan boyib bormoqda.
Kelajakda ushbu sohaning yanada taraqqiy etishiga quyidagi omillar sabab bo‘lishi mumkin:
Sun’iy intellekt va avtomatlashtirish – Chatbotlar, mijozlarga moslashtirilgan tavsiyalar
va aqlli reklama tizimlari mijozlar tajribasini yaxshilaydi.
Blokcheyn texnologiyasi – Tranzaktsiyalar xavfsizligini oshirish va firibgarlikning oldini
olish uchun blokcheyn asosida ishlaydigan to‘lov tizimlari rivojlanmoqda.
Mobil tijoratning kengayishi – Smartfonlardan foydalanishning ortishi bilan mobil
ilovalar orqali xarid qilish hajmi ham oshmoqda.
Virtual va kengaytirilgan haqiqat (VR/AR) – Mijozlarga mahsulotlarni virtual tarzda
ko‘rib chiqish imkoniyatini beruvchi texnologiyalar ommalashmoqda.
Xulosa
Elektron tijorat zamonaviy biznes muhitining ajralmas qismiga aylangan bo‘lib, uning
rivojlanishi har bir soha uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. Biroq, muvaffaqiyatli faoliyat
yuritish uchun biznes egalari xavfsizlik, mijoz tajribasi va logistika kabi muhim jihatlarga
e’tibor qaratishlari lozim. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bilan elektron tijoratning
ahamiyati yanada ortib, kelajakda yanada innovatsion yechimlar bilan boyib borishi
kutilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Esanovna, D. B. "ELECTRONIC TEXTBOOK AS A BASIS FOR INNOVATIVE TEACHING."
MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN: 660.
2.
Zoxidov, J. B., F. E. Qodirov, and I. J. Bozorova. "QUARTUS II PROJECT CONCEPT AND ITS
OPPORTUNITIES AND PROBLEMS." АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕХНИЧЕСКОГО И
ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ. 2019.
3.
Bozorova, Irina Jumanazarovna, and Dilfuzaxon Mamasharipovna Karayeva. "Modern
programming technologies and their role." интеллектуальный капитал xxi века. 2020.
4.
Bozorova, I. J., et al. "COMPUTER VISION AND PATTERN RECOGNITION."
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ (2020): 23.
5.
Bozorova, I. J. "Methods of processing and analysis of bio signals in
electrocardiography." проблемы современных интеграционных процессов и поиск
инновационных решений (2020): 97-99.
6.
Бозорова, Ирина. "Сущность, содержание и значение категории “цифровая
экономика”." YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2.9 (2024).
7.
Jumanazarovna, Bozorova Irina, and Кodirov Farruh Ergash O'G'Li. "Principle of
electrocardiographic work and its role in modern medicine." Вопросы науки и образования
15 (99) (2020): 31-36.
8.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫЕ
13
ТЕХНОЛОГИИ КАК ФАКТОР СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЭКОНОМИКИ В УСЛОВИЯХ
ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЩЕСТВА." Indexing 1.1 (2024).
9.
Daminova, B. E., et al. "METHODOLOGICAL ASPECTS OF THE USE OF INTERACTIVE
DIGITAL TECHNOLOGIES IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE." Экономика и социум 5-1
(120) (2024): 237-240.
10.
Irina Bozorova. "ELECTRONIC EDUCATIONAL RESOURCE AS A MODERN DIDACTIC
LEARNING TOOL". Евразийский журнал математической теории и компьютерных наук.
2022/4/5. ст 26-30
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE." Ответственный редактор (2020): 6.
12.
Bozorova, I. J., Mirzayeva F. Sh, and M. A. Rustamov. "NEURAL NETWORKS. NEURAL
NETWORKS: TYPES, PRINCIPLE OF OPERATION AND FIELDS OF APPLICATION." РОЛЬ
ИННОВАЦИЙ В ТРАНСФОРМАЦИИ И УСТОЙЧИВОМ РАЗВИТИИ СОВРЕМЕННОЙ (2020):
130.
13.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ И
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ
ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ." Инновации в
технологиях и образовании. 2019.
14.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "Проблемы современных
программных и компьютерно-инженерных технологий и современные технологии
создания программного обеспечения." Инновации в технологиях и образовании. 2019.
15.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Создание программного обеспечения
электронной библиотечной системы на основе QR-кодовой технологии." Теория и
практика современной науки. 2020.
16.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Принцип работы электрокардиографа и его
роль в современной медицине." научные достижения студентов и учащихся. 2020.
17.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна, УМОТ ЗАПАСОВ, and INNOVATSION
IQTISODIYOTNI
SHAKLLANTIRISHDA
AXBOROT
KOMMUNIKATSIYA
TEXNOLOGIYALARINING. "TUTGAN O'RNI.-2023."14. Shamsiddinov Gʼiyosjon and Raxmatova
Gulandom "MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR (FINTECH) VA BANK XIZMATLARINING
RAQAMLASHTIRILISHI " Прикладные науки в современном мире: проблемы и решения
3.11 (2024): 33-37
18.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Gulandom Raxmatova. "O‘ZBEKISTONDA AXBOROT
HAVFSIZLIGINI MA’NAVIY VA HUQUQIY ASOSLARI." Solution of social problems in
management and economy 3.4 (2024): 45-57.
19.
Shamsiddinov Gʼiyosjon and Raxmatova Gulandom " MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR
(FINTECH) VA BANK XIZMATLARINING RAQAMLASHTIRILISHI " Прикладные науки в
современном мире: проблемы и решения 3.11 (2024): 33-37
