36
PAREMIOLOGIYALÍQ BIRLIKLERDE GENDERLIK LEKSIKANIŃ AŃLATILIWI
(QARAQALPAQ HÁM INGLIS TILLERI MISALINDA)
Nazarova Mukaddas Yuldashbayevna
Tayanish doktorant,
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Nókis, Ózbekstan, Qaraqalpaqstan
https://doi.org/10.5281/zenodo.15082060
Annotatsiya:
Bul maqalada qaraqalpaq hám inglis tilleri misalinda gender leksikasın
úyreniwde paremiologiyalíq birliklerdin’ a’hmiyeti, gender menen baylanıslı bolǵan
qaraqalpaq hám inglis tillerindegi birliklerdiń qollanılıwı, olardıń semantikaliq ma’nileri
haqqinda sóz etiledi. Maqalada E.Berdimuratov, G.Aynazarova, T.Jumamuratov, Mamatov E,
A.Pirniyazova, G.Allambergenova siyaqli alimlardıń
ilimiy jumislari ha’m pikirleri
analiz
qilinadi.
Tayanish sózler:
paremiologiyaliq
,
leksika
,
gender, inglis tili, qaraqalpaq tili,
frazeologiya, birlikler, qollanılıwı.
Kirisiw.
Ingliz hám qaraqalpaq tillerindegi gender komponentli frazeologiyalıq birlikler
milliy mádeniy qatlamnıń zárúrli bólegin ańlatadı, social qatnaslar, úrp-ádetler hám er
adamlar menen hayal adamlardıń roli haqqındaǵı ideyalardı sáwlelendiredi. Analiz qılıw
ushın bul tillerdi tańlaw olardıń mádeniy hám tariyxıy áhmiyeti, sonıń menen birge, gender
ózgeshelikleri roline jantasıwlardaǵı ayırmashılıqlar menen baylanıslı. Salıstırmalı izertlew
jınıstı túsiniwdiń universal táreplerin da, hár bir til mádeniyatına tán bolǵan ayriqsha
ózgesheliklerdi anıqlaw imkaniyatın beredi, bul bolsa gender stereotipleri haqqındaǵı ulıwma
túsinikti bayıtadı. Bul bólimde eki tildiń paremiologiyalıq fondına kiritilgen gender
stereotipleri, olardıń mazmunı hám funktsional strukturalıq bólimlerindegi uqsaslıq hám
ayırmashılıqlardı anıqlaw ushın analiz etiledi.
“Frazeologiyalıq derekler kópligi menen ajıralıp turadı. Frazeologizmlerdiń qashan
payda bolǵanlıǵın anıqlaw qıyın, biraq, sonısı anıq, olar júdá áyyem zamanlarda payda bolǵan
hám xalıq penen birge jasap kiyatır. Anaw yamasa mınaw frazeologizm belgili bir dáwirlerde
qáliplesedi hám ol sol dáwirdiń sociallıq-siyasiy turmıs tárzin sáwlelendiredi. Sonıń menen
birge, olar belgili bir dáwirge kelip qollanıwdan shıǵıp ketiwi de múmkin”
1
.
Frazeologiya
boyınsha barlıq tіllerde de ilimiy izertlewler alıp barıldı. Frazeologiyanıń teoriyalıq máselelerі
A.Meye, Sh.Balli, L.P.Smit, B. Xillel, G.Suit, A.Makkey, A.Xili, Ch.Xokket, A.A.Potebnya,
F.F.Fortunatov, A.A.SHaxmatov, V.V.Vinogradov, V.P.Jukov, I.A.Smirnickiy, V.L.Arxangelьskiy,
V.G.Gak, N.N.Amosova, A.V.Kunin, L.A.Bulaxovskiy. V.V.Vinogradov. V.L.Arxangelskiy,
M.T.Tagiev, N.M.Shanskiy, A.V.Kupin, ózbek til biliminde Sh.Raxmatullaev, G.Bayramov,
Z.Uraksin, A.A.Yuldashev, S.N.Muratov, І.X.Axunzyanov, Ózbek frazeologiyasınıń teoriyalıq
máseleri boyınsha dáslep E.D.Polivanov, Abdimurad Mamatov, Abdiǵofur Mamatov, A.Isaev,
A.Rafiev, M.Sodiqova, Q.Xokimov, Sh.Usmanova, K.Bazarbaev. B.Juraeva, Sh.Almatova,
M.Vafaeva, N.Qozoqova, D.Abdullaev hám basqalardıń bir qatar ilimiy izerlewleri baspadan
basılıp shıqtı.
1
Mamatov E. O‘zbek tilining frazeologiyasi. Toshkent, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi
– T.: 2019.45-bet
37
Qazaq til biliminde І.K. Keńesbaev, A. Isqaqov, M. Balaqaev, A. Qaydar, R. Sızdıq, T.
Qordabaev, Á. Bolǵanbaev, M. Serǵaliev, Ó.A. Aytbaev, G. Smaǵulova, T. Sayrambaev, R.E.
Jaysaqova, S.E.Isabekov, B. Shalabay, M. Jánіbekov, M. Sabitova, S. Jetpіsov, L.S. Voytik, J.K.
Qonaqbaeva, D. Mederbekov, S.N. Muratova, A.E. Tajmuratova, S. Satenova, F.R. Axmetjanova,
B. Uızbaeva, K. Rıspaeva, G. Boranbaeva, X. Qojaxmetova, Ǵ. Qusimova jáne t.b. ilimpazlar
frazeologiyanı hár tárepleme qarastıradı.
Qaraqalpaq til iliminde de frazeologizmler tilshi ilimpazlardıń, izertlewshilerdiń
ayrıqsha dıqqatın tartıp, kóplegen ilim-izertlew jumıslarınıń obektine aynalıp, ilimiy kóz-
qarastan úyrenilip kiyatırǵan máselelerdiń biri.
E.Berdimuratov qaraqalpaq tiliniń leksikasın izertlewshi sıpatında frazeologiyanı
leksikologiyanıń bir tarawı dep esaplaydı
2
. A.Bekbergenov turaqlı óz dizbekleriniń tilimizde
stillik qollanılıw ózgesheliklerine ayrıqsha itibar beredi
3
. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq
sóz dizbekleri boyınsha J. Eshbaev óziniń izertlewleriniń nátiyjesi sıpatında frazeologiyalıq
sózlikti baspadan shıǵardı
4
. T.Jumamuratov tárepinen mektep oqıwshılarına arnalǵan eki
tillik frazeologiyalıq sózlik dúzildi hám baspada jarıq kórdi
5
. Al, S.Nawrızbaeva qaraqalpaq
tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri boyınsha kandidatlıq dissertaciya jaqladı
6
.
G.Aynazarovanıń ilimiy jumısı qaraqalpaq tilindegi simmetriyalı frazeologizmlerge
arnaladı. Ol óz izertlewleriniń nátiyjesin baspada járiyaladı
7
.
G.Aynazarova menen E.Berdimuratovtıń avtorlıǵındaǵı maqalada «Qırq qız» dástanı
tilindegi frazeologizmler haqqında pikir júrgiziledi
8
.
A.Pirniyazova óziniń «Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq
imkaniyatları» miynetinde qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasına stilistikalıq hám lingvomádeniy
baǵdarda izertlew júrgizdi.
Bunnan soń qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi sóz shaqaplarına baylanıslı izertlew
jumısları da alıp barıldı. Izertlewshi J.Táńirbergenovtıń dissertaciyası feyil frazeologizmlerdi
izertlewge arnalǵan bolsa, M.Babadjanov awdarmadaǵı frazeologizmlerdi lingvistikalıq
baǵdarda salıstırmalı túrde izertleydi.
Frazeologizmler boyınsha B.Yusupova bir qansha ilimiy izertlew jumısların alıp barıp, ol
ilimiy miynetlerinde qaraqalpaq tili frazeologiyası hám frazeografiyasınıń rawajlanıw
baǵdarları, kórkem shıǵarma tiliniń frazeologiyası, koloritivlik, alliteraciya-assonanslıq, jup,
tákirar sózler menen kelgen antroponim komponentli frazeologizmler, folklor frazeologiyası,
frazeologizmlerdiń leksikalıq, grammatikalıq, t.b. ózgesheliklerin izertlegen. Atap aytqanda
«Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası» atamasında oqıw qollanba, Sh.Seytovtıń «Xalqabad»
romanı tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq analizi, «Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń
fonostilistikalıq analizi» ilimiy miynetleri járiyaladı. G.Allambergenova I.Yusupov shıǵarmaları
tiliniń frazeologiyasın arnawlı izertledi.
2
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лекскология. Нөкис, 1972.
3
Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, Билим, 1990
4
Ешбаев Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис, 1985
5
Жумамуратов Т. Русско-каракалпакский фразеологический словарь для школьников. Нукус, 1985
6
Наурызбаева С. Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре. Ташкент, 1872
7
Айназарова Г. Каракалпак тилинде тенлес еки компонентли фразеологизмлер. Нокис, 2005.
8
Айназарова Г., Бердимуратов Е. «Кырк кыз» дастананын лексикасында фразеологизмлер хам олардын еки
компонетли турлеринин колланылыныу хаккында. Амиударья, журналы. 1989. №1-2. 48-52-бб.
38
Qálegen tildiń paremiologiyalıq jáne frazeologiyalıq qorı milliy mentalitetin, milliy
mádeniyatın tanıtıp, kórsetedi. Sonlıqtan da til sistemasınıń frazeo-paremiologiyalıq
fragmentіnde «Adam» makrosistemasında «Er-Hayal» binarlıq jubına qatnaslı frazeo-
paremiologiyalıq qorında er menen hayalǵa berilgen sıpatlaması áwladtan áwladqa jetip
búgingi kúnde ilimpazlardıń izertlew obektine aynalıp otır. Usıǵan baylanıslı «Er-hayal»
binarlıq jubın «Mádeniyat-Tіl-Jámiyet» kontekstіnde qaraqalpaq hám inglis tilleri arasındaǵı
lingvomádeniettanıw tárepinen qarastırılıp frazeologiyalıq birliklerindege «Er-Hayal»
binarlıq jubına qatnaslı etnikalıq stereotiplerdіń salıstırmalı sıpatlamasın qarastıramız.
Behind every great man, there is a great woman
(Hár bir ullı erkek adamnıń arqasında
ullı hayal turadı) – hayaladam erkek adam menen salıstırılǵanda ekinshi dárejeli, járdemshi
roli haqqındaǵı stereotipti ańlatadı, degen menen hayal adamnıń áhmiyeti óz aldına aytıp
ótiledi. Zamanagóy genderlik tartıslarında bul sóz dizbegi kóbinese gónergen mánide deb
biledi, yaǵnıy bunda patriarxal kóz qarastan qollanılatuǵın frazeologiyalıq birlik retinde qabıl
etiledi, sebebi bul hayallardıń úlesi erkek adamlardıń jetiskenliklerine baylanıslılıǵın ańlatadı.
Biraq, bul mısal erkek adamnıń tabısı kóbinese hayaldıń qollap-quwatlawı, kórinbes bolsa da,
menen baylanıslılıǵın dep esaplaydı, genderlik rolın qayta kórip shıǵıw ushın jol ashadı (Hár
bir ullı erkek adamdıń arqasında ullı hayal turadı) – hayal adamnıń erkek adamǵa
salıstırǵanda ekinshi dárejeli, járdemshi roli haqqındaǵı stereotipti ańlatadı, álbette bunda
hayal adamnıń ózgeshe ornın hám áhmiyetin aytıp ótedi.
A man’s home is his castle
(Erkek adamnıń úyi – onıń qorǵanı) – bunda erkek adam
shańaraqtıń qorǵanı sıpatında sıpatlanadı.
Old maid
(ǵarrı qız) – hayal qızlarǵa qarata unamsız konnotaciyanı ańlatadı, tumısqa
shıqpaǵanlarǵa aytıladı, bul bolsa hayal qızlarǵa shańaraq qurıw ómirgedi zárúrli etapı bolıp
ayne sol shańaraq steriotipi sıpatında beriledi.
Bul mısallar sonı kórsetedi, inglis frazeologiyalıq birliklerinde kóbinese erkek adamlar
hám hayal adamlardıń social ornı hám shańaraqqa tiyisli roli, sonıń menen birge, olardıń jası
hám jaǵdayı menen baylanıslı genderlik stereotipleri bar.
Qaraqalpaq tilinde de dástúriy genderlik rolı hám úmitlerin sáwlelendiriwshi kóplegen
paremiologiyalıq birlikler bar. Bul sóz dizbekler qaraqalpaq jámiyetiniń mádeniy-tariyxıy
ózgeshelikleri menen bekkem baylanıslı bolıp, bunda patriarxallıq strukturalar, shańaraq hám
jámiyet qádriyatlardıń áhmiyeti rol oynaǵan.
Juwmaqlaw
. Juwmaqlap aytqanda, genderlik komponentleri bolǵan frazeologiyalıq
birlikler túrli mádeniyatlarda genderlik stereotiplerin úyreniw ushın zárúrli derek esaplanadı.
Inglis tilinde olar individuallıq hám jeke tańlawǵa itiber beredi, qaraqalpaq tilinde bolsa
kollektivizm hám dástúriy roldı aytıp otedi. Bul parq hár bir xalıqtıń mádeniy jáne social
qásiyetlerin sáwlelendiredi, bul olardıń paremiologiyalıq fondın ayriqsha esaplanadı, bıraq usı
waqıtta jınısnı túsiniwde universal elementlerdi anıqlaw imkaniyatın beredi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Mamatov E. O‘zbek tilining frazeologiyasi. Toshkent, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va
o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi – T.: 2019.45-bet.
2.
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лекскология. Нөкис, 1972.
3.
Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, Билим, 1990.
39
4.
Ешбаев Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис, 1985.
5.
Жумамуратов Т. Русско-каракалпакский фразеологический словарь для
школьников. Нукус, 1985.
6.
Наурызбаева С. Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре.
Ташкент, 1872.
7.
Айназарова Г. Каракалпак тилинде тенлес еки компонентли фразеологизмлер.
Нокис, 2005.
8.
Айназарова Г., Бердимуратов Е. «Кырк кыз» дастананын лексикасында
фразеологизмлер хам олардын еки компонетли турлеринин колланылыныу хаккында.
Амиударья, журналы. 1989. №1-2. 48-52-бб.
9.
Горошко Е.И. Особенности мужского и женского вербального поведения: Автореф.
дис. ... канд. фи-лол. наук. М., 1996. –C. 21.
10.
https://www.iejme.com/article/the-gender-marked-phraseological-units-coding-
female-intelligence-in-the-russian-and-english
11.
Utebaev T., Sarsenbaeva Z. Linguoculturological analysis of proverbs //Berlin Studies
Transnational Journal of Science and Humanities. – 2021. – Т. 1. – №. 1.5 Pedagogical sciences.
12.
Sarsenbaeva Z. J. Pedagogical Peculiarities of forming linguocultural competence of
higher education students in Karakalpakstan //EPRA International Journal of
Multidisciplinary Research (IJMR)-Peer Reviewed. – 2021. – Т. 7. – №. 2021. – С. 161-166.
13.
Sarsenbaeva Z. J., Utebaev T. T. Role of phraseology in developing communicative
competence //EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR). – 2020. – Т. 6.
– №. 9. – С. 47-53.
