O'ZBEK VA NEMIS TILLARIDA FE'L KATEGORIYASI, UNING O'ZIGA XOS HUSISIYATLARI

Annotasiya

Maqolada nemis va o‘zbek tillarida fe‘l so‘z turkumi, uning nemis va o‘zbek tillarida qo‘llanishi, fe‘l zamonlari, ularning har ikki tillardagi hususiyatlari shu bilan birga ularning o‘ziga hos tomonlari, hamda o‘xshash va farqli tomonlari bayon qilinadi.

Manba turi: Konferentsiyalar
Yildan beri qamrab olingan yillar 2022
inLibrary
Google Scholar
Chiqarish:
40-42
21

Кўчирилди

Кўчирилганлиги хақида маълумот йук.
Ulashish
Nuritdinova, S. . (2025). O’ZBEK VA NEMIS TILLARIDA FE’L KATEGORIYASI, UNING O’ZIGA XOS HUSISIYATLARI. Инновационные исследования в современном мире: теория и практика, 4(9), 40–42. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/zdit/article/view/73887
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Annotasiya

Maqolada nemis va o‘zbek tillarida fe‘l so‘z turkumi, uning nemis va o‘zbek tillarida qo‘llanishi, fe‘l zamonlari, ularning har ikki tillardagi hususiyatlari shu bilan birga ularning o‘ziga hos tomonlari, hamda o‘xshash va farqli tomonlari bayon qilinadi.


background image

40

O'ZBEK VA NEMIS TILLARIDA FE'L KATEGORIYASI, UNING O'ZIGA XOS

HUSISIYATLARI

Nuritdinova Shoira Xamidovna

FDU,Chet tillari fakulteti, Chet tillari kafedrasi o’qituvchisi

https://doi.org/10.5281/zenodo.15082210

Annotatsiya:

Maqolada nemis va o‘zbek tillarida fe‘l so‘z turkumi, uning nemis va o‘zbek

tillarida qo‘llanishi, fe‘l zamonlari, ularning har ikki tillardagi hususiyatlari shu bilan birga
ularning o‘ziga hos tomonlari, hamda o‘xshash va farqli tomonlari bayon qilinadi.

Kalit so‘zlar:

zamon kategoriyasi, aniqlik mayli, fe‘l formalari, der Indikativ, nisbiy

zamon, preterito – prezentia, konstruksiya, presens, futurum I, futurum II.

Xozirgi dunyo miqyosida sodir bo‘layotgan jadal rivojlanish jarayonida turli soxa

fanlarining tez rivojlanayotganligi, yangi kashfiyotlar natijasida bilimlar doirasi yanada
chuqurlashib va kengayib borishi kuzatilmoqda. Til o‘rgatish bilan bog‘liq bo‘lgan zamon
talabi keng jamoatchilikning ham xorijiy tillarni o‘rganishga bo‘lgan munosabatini tubdan
o‘zgartirmoqda. Bugungi kunda xorijiy tillarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda.
Bu esa o‘z navbatida xorijiy tillarni o‘qitilishining yangi zamonaviy texnologiyalarini izlab
topish, xorijiy til o‘qitishning jadallashgan, interfaol usullaridan foydalanish zaruratini keltirib
chiqarmoqda.

Xorijiy tillarni mukammal egallashda tilning har bir qirralari singari grammatik tomoni

ham alohida muhim axamiyat kasb etadi.Til grammatik tomonini chuqur o‘rganish nutqda
hatoga yo‘l qo‘ymay fikrni to‘g‘ri va to‘liq tushuntira olishda zarur omildir. Maqolada fe‘l
zamonlari, ularning nemis va o‘zbek tilida farqlanuvchi hamda o‘xshash tomonlarini yoritiladi

Nemis va o’zbek tillarida fe‘lning zamon formalari

(Die Zeitformen des Verbs)
Aniqlik maylidagi fe‘llarda zamon formalarining yasalishi:
Harakatning bajarilish vaqti maxsus fe‘l formalari yordamida ifodalanadi. So‘zlar

yordamida harakatning aniq bajarilish vaqti ko‘rsatiladi. Fe‘l formalarida esa harakatning
bajarilish vaqti nutqni amalga oshirish jarayoniga nisbatan belgilanadi:

Er ist gestern

gekommen. – U kecha keldi. Er arbeitet. – U ishlayapti.

Aniqlik mayli (indikativ)dagi fe‘llarda ikkala tilda harakatning nutq jarayoniga

munosabati bevosita ifodalanadi. Bu mayl formasi bildirgan zamon har ikki tilda absalyut
zamon hisoblanadi. Ayrim fe‘l formalari, masalan, o‘zbek tilida sifatdosh va ravishdosh
formalari, harakatning nutq momentiga munosabatini bevosita ko‘rsata olmaydi. Shuning
uchun bulardagi zamon nisbiy zamon bo‘ladi.

Hozirgi zamon

(Das Präsens)
Nemis tilida presens bitta formaga ega: ich arbeite, du arbeitest, er arbeitet kabi. Bunga

nomuqobil xolatda o‘zbek tilida esa hozirgi zamon fe‘li ikki turga ega:

1)

hozirgi – kelasi zamon fe‘li: men boraman, sen borasan, u boradi;

2)

hozirgi zamon davom fe‘li: men boryapman, sen boryapsan, u boryapti

.

Präsens fe‘lning infinitiv formasi negiziga shaxs va son qo‘shimchalarining qo‘shish yo‘li

bilan yasaladi. Shaxs – son qo‘shimchalari: I shaxs uchun

–e,

II shaxs birlik uchun

–(e)st

, III

shaxs birlik va II shaxs ko‘plik uchun

–e(t),

I va III shaxs ko‘plik uchun –

en

ga ega.


background image

41

Nemis tilida preterito – prezentia va noto‘g‘ri tuslanuvchi

sein, werden

fe‘llaridan

boshqa fe‘llar bir xil sistemada bo‘lgan shaxs qo‘shimchalari yordamida yasaladi. Masalan:

Singular(birlik)

Plural(ko’plik)

ich schreib – e, bad – e wir schreib – en, bad-en

du schreib – st, bad – est ihr schreib – t, bad –et
er, sie, es schreib – t, bad – et sie schreib – en, bad – en

Kelasi zamon

(Das Futurum)
Futurum I kelasi zamonda sodir bo‘ladigan ish harakatni ifoda etadi:

Ich werde im Sommer nach Samarkand fahren.

Futurum I modal ma‘noni (tahmin ma‘nosini) ham ifodaydi. Bunday konstirutsiyada

modal ma‘no

wohl, vielleicht, hoffentlich, sicherlich

va boshqa modal so‘zlar bilan ifoda

etiladi. Masalan:

Wurm: Ein vaterlicher Rat vermak bei der Tochter viel und

hoffentlich

werden Sie mich

kennen, Herr Müller (F.Schiller,,, Kabale und Liebe―)

Futurm I buyruq ma‘nosini ifoda etishda ham qo‘llaniladi:
Du

wirst

den Apfel

schießen

von dem Kopf des Knaben –ich befehl‘s und will‘s.

(F.Schiller,―Wilhelm Tell―.)

Futurum I formasida ifodalangan ma‘no o`zbek tilida hozirgi–kelasi zamon fe‘li

yordamida ifodalanadi:

Ich werde schreiben.-Men yozaman.

O`zbek tilining kelasi zamon gumon fe‘li esa nemis tilida Futurum I ning modal ma‘noni

ifodalovchi konstruksiyasi yordamida beriladi:

U balki bugun kelar-Er wird vielleicht heute kommen.

Futurum II werden yordamida fe‘lning presensiga mustaqil fe‘lning infinitiv II

formasining qo‘shilishidan yasaladi:

Lesen, kommen

fe‘llarining futurum II formasida tuslanishi.


Singular

Plural

ich werde

gelesen haben

wir werden gelesen haben du wirst

gelesen haben ihr werdet gelesen haben
er wird gekommen sein.

sie werden gekommen sein.


Futurum II Futurum I singari kelasi zamonda bo‘ladigan ish harakatning bajarilishi yoki

bajarilmasligini ifoda etadi. Bunda Futurum II Futurum I va presensga ko‘ra nisbiy zamon
formasi hisoblanadi. Masalan:

―Du wirst es schaffen!― sagte sie leise, Aber, wenn du es geschafft haben wirst, werde

ich nicht mehr bei dir sein.― (H.Fallada).

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib quyidagi xulasaga kelish mumkin. Har bir xorijiy tilni

o‘rganishda tilning leksik, fonetik qirralari bilan bir qatorda grammatik tomonlarini
mukammal o‘rganish talab qilinadi. Horijiy tilni o‘rganish oldiga qo‘yiladigan asosiy talab bu
o‘rganilgan tilda erkin muloqot qilish malakasiga ega bo‘lishdan iboratdir. Horijiy tilda fikrni


background image

42

eshituvchiga mukammal yetkazib berish uchun shu tilda grammatik jixatdan gaplarni hatosiz
tuza olish muhim sanaladi.

Grammatikani o‘rganishda esa tillardagi o‘ziga xos tomonlarini qiyoslab o‘rganish tilni

chuqur egallashda muhim omildir.

Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:

1.

M. E. Umarxo‘jaev. Umumiy tilshunoslik. Andijon, 2010

2.

M. E. Umarxo‘jaev. Olmon tili leksikalogiyasi va frazeologiyasi Andijon, 2020.

3.

T. Z. Mirsoatov. Deutsche Gramatik. Morfologiya.Toshkent o‘qituvchi, 1974

4.

S. Saidov, G. Zikrillaev.Nemis tili grammatikasi. Toshkent o‘qituvchi,1973

Bibliografik manbalar

M. E. Umarxo‘jaev. Umumiy tilshunoslik. Andijon, 2010

M. E. Umarxo‘jaev. Olmon tili leksikalogiyasi va frazeologiyasi Andijon, 2020.

T. Z. Mirsoatov. Deutsche Gramatik. Morfologiya.Toshkent o‘qituvchi, 1974

S. Saidov, G. Zikrillaev.Nemis tili grammatikasi. Toshkent o‘qituvchi,1973