139
XORIJIY MAMLAKATLARDA BANK VA MOLIYA SOHASIDAGI SUN’IY
INTELEKTNI QO‘LLASH IMKONIYATLARI
Ibroximov Ilxomjon Shavkatjon o’g’li
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti, iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD)
Xikmatov Izzatilla Qudratilla o’g’li
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14498868
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy ishda bank va moliya tizimida axborot texnologiyalardan
foydalanishning imkoniyatlari tahlil qilingan. Tarmoqda sun’iy intellektdan foydalanishning
standart modellari tizimlashtirilgan. Shu bilan birga, tranzaksiya xavfsizligini oshirishda
zamonaviy axborot texnologiyalarining o‘rniga baho berilgan.
Kalit so‘zlar:
raqamli iqtisodiyot, axborot xavfsizligi, sun’iy intellekt, tranzaksiya.
Аннотaция:
В
статье
анализируются
возможности
использования
информационных технологий в банковско-финансовой системе и систематизированы
в области стандартные модели использования искусственного интеллекта. В то же
время оценены cовременные информационные технологии с точки зрения повышения
безопасности транзакций.
Ключевые слова:
цифровая экономика, информационная безопасность,
искусственный интеллект, транзакция.
Annotation:
The article analyzes the possibilities of using information technologies in
the banking and financial system and systematizes standard models for the use of artificial
intelligence in the field. At the same time, modern information technologies were assessed
from the point of view of increasing transaction security.
Keywords:
digital economy, information security, artificial intelligence, transaction.
Bugungi kunga kelib moliya sohasiga investitsiya qilish, sarflash va tejashning yanada
qulay va xavfsiz usullarini xohlaydigan mijozlar ehtiyojlarini qondirish imkoniyatini taqdim
etdi. O‘tgan asrdan beri ko‘pgina olimlar “Mashinalar o‘ylay oladimi?” degan savolga javob
topishga harakat qilib kelmoqda va o‘shandan beri sun’iy intellektning ilovalari (keyingi
o‘rinlarda AI deb yuritiladi) turli darajadagi muvaffaqiyatlarga erishdi.
Biroq, so‘nggi yillarda AI jahon moliyaviy xizmatlar sohasida innovatsion ilovalarni
yarata boshladi. BigData, takomillashtirilgan texnologiyalar, bulutli texnologiyalar AI
innovatsiyalarining so‘nggi to‘lqinining asosiy drayveri bo‘ldi. Sun’iy intellekt va mashinani
o‘rganish (ML) qobiliyatlari rivojlanayotgan Fintech bozorida o‘sishni rag‘batlantirmoqda.
Keng ma’noda “Fintech” atamasi moliya sektorini o‘zgartirayotgan yangi texnologiyalar,
xizmatlar va kompaniyalarni tavsiflaydi. U o‘z ichiga: kriptovalyutalar, blokcheyn, robot-
maslahat, kraudfanding, mobil to‘lovlar va AI platformalarini oladi. 2022-yilda AI moliyaviy
xizmatlar va Fintech sohasidagi asosiy tendensiya sifatida ro‘yxatda birinchi o‘rinni egalladi.
Yaqinda o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, dunyo bo‘yicha iste’molchilarning 78 foizi
debet yoki kredit karta bilan to‘lashni afzal ko‘radi, faqat 12 foizi naqd pulni afzal bilishadi.
Biroq, to‘lovning oson variantlari iste’molchilar uchun muhim bo‘lgan yagona sabab emas. AI
yechimlari banklar va kreditorlarga kredit berish bo‘yicha qarorlarni qabul qilish jarayonida
an’anaviy ravishda kam xizmat ko‘rsatuvchi qarz oluvchilarni, masalan, yoshlarni aniqroq
140
baholaydigan turli omillardan foydalangan holda kreditni tasdiqlash bo‘yicha ko‘proq
ma’lumotga ega qarorlar qabul qilishga yordam beradi.
Insondan farqli o‘laroq, mashinaning noto‘g‘ri bo‘lishi dargumon. Vaqt moliya olamida
puldir va unga tegishli e’tibor berilishi kerak. To‘g‘ri prognozlar ko‘plab korxonalar uchun
tezlik va xavfsizlik uchun juda muhimdir. Moliyaviy bozorlar tobora yaxshi modellarni
yaratish uchun sun’iy intellektning kichik to‘plami bo‘lgan mashina o‘rganuviga (ML)
murojaat qilmoqda. Ushbu prognozlar moliyaviy mutaxassislarga tendensiyalarni aniqlash,
xavflarni aniqlash, ishchi kuchini saqlab qolish va kelajakni rejalashtirish uchun yaxshiroq
ma’lumot berish uchun mavjud ma’lumotlardan foydalanishga yordam beradi (1-rasm).
1-rasm. Turli mintaqalarda sun’iy intellekt foydalanish orqali olinadigan bank
daromadlari prognoz qiymatlari[1].
Sun’iy intellektga asoslangan kompyuterlar katta va murakkab ma’lumotlar to‘plamini
odamlarga qaraganda tezroq va samaraliroq tahlil qilishi mumkin. Olingan natijalar asosida,
tijorat jarayonlari savdolarni avtomatlashtiradi va vaqtni tejaydi. An’anaviy bank xizmatlari
bugungi raqamli texnologiyalarni yaxshi biladigan foydalanuvchilarsiz to‘liq bo‘lib
hisoblanmaydi. 33 000 ga yaqin bank mijozlari ishtirokidagi Accenture tadqiqoti shuni
ko‘rsatdiki, 54 foizi mijozlar real vaqt rejimida o‘z byudjetlarini nazorat qilish va xarajatlarni
sozlashda yordam beradigan vositalardan foydalanishni xohlashadi. Bundan tashqari, 41%
kompyuterga asoslangan bank maslahatlaridan foydalanishga xohlashadi. Chatbotlar kabi
sun’iy intellekt yordamchilari shaxsiylashtirilgan moliyaviy maslahatlar va o‘z-o‘ziga tezkor
xizmat ko‘rsatish uchun tabiiy tilga ishlov berishni (NLP) yaratish uchun sun’iy intellektdan
foydalanadilar. Har kuni foydalanuvchilar onlayn hisoblar va smartfon ilovalari orqali pul
o‘tkazish, hisob - kitoblarni amalga oshirish, depozitlarni tekshirish, qimmatli qog‘ozlar bilan
savdo qilish va h.k.larda juda ko‘p tranzaktsiyalar sodir bo‘ladi. Kiberxavfsizlik va firibgarlikni
aniqlash bo‘yicha sa’y-harakatlarni oshirish zarurati hozirda har qanday bank yoki moliya
instituti uchun zarurat bo‘lib, sun’iy intellekt onlayn moliya xavfsizligini yaxshilashda asosiy
rol o‘ynaydi.
Banklar, shuningdek, sun’iy intellektdan moliyaviy jinoyatlarning yana bir mashhur
turini - tovar bilan taminlanmagan asossiz pul aylanish miqdorini aniqlash va oldini olish
uchun foydalanmoqda. Mashinalar shubhali faoliyatni aniqlaydi va asossiz pul aylanishda
gumon qilingan sxemalarni tekshirish xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi. Aksariyat
rahbarlar sun’iy intellekt (AI) biznesni qanday olib borishi haqida deyarli hamma narsani
141
o‘zgartirishi va 2030-yilga borib jahon iqtisodiyotiga sun’iy intellekt orqali biznes yuritishning
ulushi 15,7 trillion dollargacha yetishi mumkinligini prognoz qilishmoqda. AIni monetizatsiya
qilishga intilayotganlar faqat yirik korporatsiyalar emas – startaplar ham o‘sib bormoqda.
So‘nggi 60 yil ichida sun’iy intellekt sohasi o‘zining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini
ko‘rdi. Hozirgi vaqtda butun dunyo hukumatlari AI iqtisodiy kuch va ta’sirni oshirish uchun
vosita bo‘lishi uchun AI vositalari vaSun’iy intellektga asoslangan kompyuterlar katta va
murakkab ma’lumotlar to‘plamini odamlarga qaraganda tezroq va samaraliroq tahlil qilishi
mumkin. Olingan natijalar asosida, tijorat jarayonlari savdolarni avtomatlashtiradi va vaqtni
tejaydi.
Ko‘rib turganimizdek, AI texnologiyasidan moliyaviy bozorda foydalanish sohalarining
kengayishi ushbu texnologiyaga xos bo‘lgan yangi xavflarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin, bu qo‘shimcha tahlil va baholashni talab qiladi. Shu bilan birga, moliya
bozorida sun’iy intellektdan foydalanishni tartibga solishga yondashuvlarni belgilashda AI
texnologiyalarini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish va uning risklari
ustidan yetarli darajada nazoratni ta’minlash o‘rtasidagi muvozanatdan kelib chiqib
foydalanish muhimdir. Bu muvozanat moliya bozorida AI rivojlanishini rag‘batlantiradigan
shart-sharoitlarni yaratishga bir qatorda regulyator tomonidan xavf-xatarga yo‘naltirilganlik
tamoyili asosida AIdan foydalanishning o‘ziga xos risklarini tizimli chuqur monitoringiga
asoslangan bo‘lishi mumkin.
References:
1.
How to identify and implement applications for AI in your organization by Andrew
Burgess // edition: 1, 2018-y.
2.
Пол Доэрти, Уилсон Джеймс: Человек + машина. Новые принципы работы в эпоху
искусственного интеллекта//Издательство МИФ. 2019 г. 304 л.
3.
4.
