57
XORIJ PSIXOLOGLARI TADQIQOTLARIDA SHAXS MUVAFFAQIYATLI KASBIY
KARERA MUAMMOSINING NAZARIY TAHLILI
Alimova Yayra Hotamovna
Qo‘qon davlat universiteti "Psixologiya" kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16152925
“Karyer” fenomenini o‘rganish bilan turli ilmiy yo‘nalishlar va maktablar shug‘ullanadi.
Sosiologlar, siyosatshunoslar, iqtisodchilarning tadqiqotlarida shaxsning kasbiy ko‘nikma va
malakalarni to‘plash jarayonida mansab pillapoyalaridan ko‘tarilishiga e’tibor qaratilgan. Faqat
psixologiyada birinchi marta kasbiy karyera shaxsning rivojlanishi, shaxsiy o‘zini o‘zi anglash va
kasbda o‘zini o‘zi rivojlantirish sifatida tilga olindi.
XX asrda xorijiy psixologlar F.Vudkok, N.Jisbers, K.Makdeniels, F.Marvis, I.Mur, D.Super,
L.Xansen, D.Xoll, D.Frensis va boshqalar shaxsning karerada rivojlanish xususiyatlarini, uning
muvaffaqiyatli qurilishining shaxsiy shart-sharoitlarini o‘rganishga e’tibor qaratdilar.
Xorijiy tadqiqotlar tahlili karyeraga kasbiy faoliyatda tez va muvaffaqiyatli ko‘tarilish,
kasbiy o‘sish sifatida qarash imkonini beradi.
F.Vudkok kasbiy martaba deganda shaxsning kasbiy rivojlanishini, maqsadlarga erishishga
qaratilgan kasbiy yo‘lni, kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash bo‘yicha harakatni
tushunadi [1].
N.Gisbersning ta’kidlashicha, karerani kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishish,
hokimiyat, yuqori ijtimoiy mavqe va moddiy farovonlik yo‘li sifatida ko‘radi [2].
K.Makdenielsning nuqtai nazariga ko‘ra, karyera tushunchasini kengaytirib, karьyera kasb
tushunchasi bilan bir xil emas, deb hisoblaydi. Bu hayot tarzi bo‘lib, kasbiy faoliyatning shaxs
uchun ahamiyatliligida namoyon bo‘ladi. Karyeraga yo‘naltirilgan shaxs ko‘p vaqtini uni qurishga
sarflaydi, qat’iyatlilik, muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi, faollik ko‘rsatadi.
L.Xansenning fikricha, karyera - bu shaxsni o‘qitishni boshlashdan tortib, yuqori darajadagi
professionallik va muhim ijtimoiy mavqega erishishgacha bo‘lgan voqealarning butun bir
zanjiridir. Kasbiy rivojlanishga erishishga qaratilgan tadbirlar rolli integratsiyaning tarkibiy
qismlari hisoblanadi.
I. Murning ta’kidlashicha, karyera deganda ijtimoiy-psixologik omillar, jamiyatda, oilada
sodir bo‘layotgan voqealarning o‘zaro ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsning o‘zini o‘zi
rivojlantirish va o‘zini o‘zi integrasiyalash jarayonini tushunadi [4].
D.Syuperning qarashlariga asoslanib, karerani inson hayotidagi ko‘plab o‘zaro bog‘liq
hodisalar sifatida ko‘rib chiqadi. Qiziqishlar, qobiliyatlar, moyilliklar, ijtimoiy institutlar,
lavozimlar, kasbiy va ijtimoiy rollar shaxsning kasbiy rivojlanishga umumiy yo‘nalishini beradi.
Karyera faqat harakatda mavjud bo‘lgan dinamik jarayon sifatida qaraladi. Har bir
insonning o‘ziga xos kasbiy yo‘li mavjud bo‘lib, u shaxsning individualligi, uning hayotiy faolligi
bilan belgilanadi. Shaxsning karyerasi inson hayotining karyera qurishdan oldingi va uni
tugatgandan keyingi davrlarini o‘z ichiga oladi. Karyeraning muvaffaqiyati shaxsning barcha
hayotiy rollarini birlashtirish bilan belgilanadi [3].
D.Syuper tomonidan ilk martabalarning psixologik tasniflaridan biri ishlab chiqilgan.
Tasniflashda karyeraning barqarorligi belgilari asos qilib olindi. Shuningdek, erkaklar va ayollar
tomonidan kasbiy karera qurishning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlandi.
Erkaklarning kasbiy faoliyatida barqaror, odatiy, beqaror va ko‘p sinovli kareralarni ajratib
ko‘rsatish mumkin. Ayollarda quyidagi karera turlari shakllanishi mumkin: uy bekasi karerasi,
58
oddiy karera, ta’lim olgandan so‘ng ayollar turmushga chiqqunga qadar ishlaydi va keyin uy
bekasi bo‘ladi; barqaror faoliyat karerasi; uy bekasi karerasi va barqaror ish karerasini
birlashtirishdan iborat ikki chiziqli karera; uzlukli va beqaror karera; dolzarb kasbni doimiy
ravishda izlashdan iborat ko‘p sinovli karera.
Ayollar karera qurishda ijtimoiy muhitga ko‘proq bog‘liq bo‘lib, ishda ma’lum bir ijtimoiy
muhitni yaratishga ko‘p kuch sarflaydilar.
D.Superning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, jinsga qarab kasbiy faoliyat sohalari, martaba
yutuqlari farqlanadi. Zamonaviy jamiyatda ham erkaklar va ayollar an’anaviy kasbiy sohalarni
tanlaydilar.
Erkaklardagi
noan’anaviy
kasbiy
tanlovlar
ularning
jinsiy
xususiyatlaridagi
noan’anaviylikdan kelib chiqadi. Ayollarda kasb tanlash tanlangan kasblarning nufuzi, qobiliyati,
aql-zakovati bilan bog‘liq. Ayollar erkaklarga qaraganda, o‘z karerasini rejalashtirishga ko‘proq
moyil. Biroq, aynan erkaklarda martaba muvaffaqiyati ularning rejalari bilan bog‘liq [3].
Jinsiy farqlar kasbiy faoliyatda qadriyat yo‘nalishlari, kasbiy xulq-atvor uslubining
ustunligiga ta’sir qiladi. Ayollar uy va karera o‘rtasidagi muvozanatni o‘rnatish zarurati tufayli
karera qarorlarini qabul qilishda talabchanroq va mas’uliyatliroqdirlar.
Shunday qilib, turli xil karera tipologiyalari va tasniflari tadqiqotchilarning “karera”
fenomeni haqidagi tasavvurlarini aks ettiruvchi mezonlar bilan bog‘liq holda amalga oshirilgan.
An’anaviy karьyerani tanlangan kasb doirasida hayot jarayonida kasbiy mahoratning
chiziqli-izchil yutug‘i sifatida tushunish ko‘plab xorijiy psixologlar tomonidan qo‘llab-
quvvatlangan.
Biroq, 20-asrning oxirida karyera polivariativ hodisa sifatida zamonaviy g‘oyalar paydo
bo‘ldi. Zamonaviy insonning martabasi murakkab va har doim ham izchil bo‘lmagan hodisadir.
Odamlar ko‘pincha bir kasbiy faoliyatni boshqasiga almashtiradilar. Kasbiy karьyera nafaqat
oldinga siljishni, balki turg‘unlikni, kasbda shaxsning regressiv rivojlanishini ham nazarda tutadi
[5].
Karerani qurishning an’anaviy yondashuvi uni muvaffaqiyatli qurish uchun faqat kasbiy
ko‘nikma va malakalarni doimiy ravishda rivojlantirish zarurligini ta’kidladi.
Polivariativ yondashuv shaxsni doimiy ravishda o‘qitish va qayta o‘qitishni, yangi bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallashni, bitta kasbiy faoliyat doirasida yangi ixtisosliklarni
o‘zlashtirishni yoki kasbiy faoliyatni mehnat bozorida eng ko‘p talab qilinadigan, shaxsning eng
mos keladigan turiga almashtirishni qo‘llab-quvvatlaydi. Shaxs faoliyatning bir nechta kasbiy
sohalarida kasbiy ko‘nikma va malakalarni takomillashtirishi va rivojlantirishi mumkin.
Yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda shaxsning bitta kasbiy faoliyatda ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lishini moslashuvchan emaslik ko‘rsatkichi sifatida qarash mumkin.
Jamiyatda yuz berayotgan doimiy o‘zgarishlar kishidan bir kasb doirasida turli kasb va
mutaxassisliklarni egallashni taqozo etadi.
Polivariativ yondashuv shaxsning meta ko‘nikmalarga ega bo‘lish zarurligini ko‘rsatadi -
muayyan kasbiy sohada, tashkiliy tizimda sodir bo‘layotgan innovatsiyalarga, o‘zgarishlarga tez
moslashish qobiliyati; o‘zini o‘zi tarbiyalash va o‘zini o‘zi o‘qitish qobiliyati hisoblanadi [5].
Zamonaviy polivariativ karerani qurish uchun shaxs faollik, mustaqillik, amaliylik, xulq-
atvor moslashuvchanligi, mas’uliyatlilik, qat’iyatlilik, maqsadga intiluvchanlik va boshqalarga
ega bo‘lishi kerak. L.Xansen, D.Xoll, D.Frensis tadqiqotlari professionallarning shaxsiy
xususiyatlari karera qurish muvaffaqiyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishini aniqladilar [6].
59
Shu nuqtai nazardan olganda karera insonning o‘zi tomonidan boshqariladigan jarayondir.
Shaxsning karera qurish bo‘yicha faolligi, avvalo, shaxsning ehtiyoj-motivatsion va qadriyatli-
mazmunli sohalarining xususiyatlari bilan belgilanadi. Shunday qilib, zamonaviy xorijiy
mualliflarning tadqiqotlarida karera ko‘p jihatdan shaxsning ehtiyoj-motivatsion va qadriyatli-
mazmunli sohalari bilan belgilanadigan sub’yektiv, dinamik, progressiv hodisa sifatida qaraladi.
Karera qurishning muvaffaqiyati ichki xarakterga ega. Karerada ma’lum natijalarga erishish
uchun o‘z muvaffaqiyatini sub’yektiv anglash muhim hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Вудкок М. Раскрепощенный менеджер / М. Вудкок, Д. Френсис. — М.: Наука, 2001. —
84 с.
2.
Горчакова Л. Н. Понятие «Карьера» в научно-практической литературе / Л. Н.
Горчакова // Молодой ученый. — 2010. — № 1. — Т. 2. — С. 263–266.
3.
Лабунская В. А. Социальная психология личности / В. А. Лабунская. — М.: Гардарики,
1999. — 403 с.
4.
Соколова А. С. Профессиональная карьера и подходы к ее исследованию
отечественными и зарубежными авторами / А. С. Соколова // Историческая и социально-
образовательная мысль. — 2013. — № 3. — С. 99–103.
5.
Маркова А. К. Психология профессионализма / А. К. Маркова. — М.: Наука, 2006. —
161 с.
6.
Мескон М. Основы менеджмента / М. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. — М.: Глобус,
2003. — 231 с.
