Yoshlarning ijodiy tafakkurini shakllantirish

CC BY f
515-518
118
15
Поделиться
Юсупов, У., & Гайбуллаева, М. (2022). Yoshlarning ijodiy tafakkurini shakllantirish. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 515–518. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5227
Умиджон Юсупов, O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali

psixologiya kafedrasi stajyor oqituvchisi

Мухлиса Гайбуллаева, O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali

Yoshlar psixologiyasi‖ yonalishi talabasi

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Hozirgi vaqtda yoshlarda ijodiy (ijodkorlik), inson faoliyatining turli sohalarida yangi g'oyalarni yaratishga moyildirlar. Jamiyatning har qanday ozgarishlarga ijodiy yondosha oladigan, mavjud muammolarni noan‘anaviy va sifatli hal eta oladigan odamlarga bolgan ehtiyojining ortib borishi jamiyat taraqqiyoti sur‘atlarining tezlashishi va natijada odamlarni jadal hayotga tayyorlash zarurati bilan bogliq, o'zgaruvchan sharoitlar.

Похожие статьи


background image

515

- ҳамкорлик иштирокчиларининг ўзаро ахборот алмашуви;
- турли коммуникатив воситалар ѐрдамида таълим берувчи томонидан таълим

олувчилар билан ўзаро таъсир ва ўзаро муносабатларни ташкил қилиш;

- муайян мақсадни дастурий асосда амалга оширишни режалаштириш ва ўтказиш

функциясини бажариш ва шу кабилар.

Шахс тўғрисидаги дастлабки ахборотлар, маълумотлар, унинг ташқи кўринишини

баҳолашга алоқадор намоѐн субъектив баҳолашни келтириб чиқаради. Лекин ўзаро фикр
алмашиш, мулоқотга киришиш давомида омиллар тобора реаллашиб, объективлашиб
боради.

Педагогик муомалада тескари алоқа йўли бевосита иштирок этади:
- маъруза, семинар, лаборатория машғулоти, диктант, иншо ва бошқа мустақил

ишлар бажарилиш жараѐни ҳамда уларнинг сифатида;

- қатнашчиларнинг юз ҳаракати, мимикаси, нутқ интонацияси, имо-ишоралар,

қадди - қоматни тутиши; - ўзини-ўзи бошқариш (хулқ-атвори, ақлий ҳаракати,
жиддийлик) сингари ахборот берувчи (ўқитувчи) билан уни қабул қилувчи, ўқитувчи ѐки
талаба ўртасида узлуксиз мулоқот амалга ошиб туради. Ана шу алоқа йўллари орқали
тескари муносабат ўрнатилади, бинобарин, ўқитувчи ўз фаолиятининг натижаси юзасидан
муайян маълумот олишга муваффақ бўлади.

Муомала маданияти, мулоқот мароми, педагогик одобига ўргатишнинг тренинг

(―Қор

уюми‖, ―Мантиқий фикрлаш‖, ―Автобусда‖, ―Пантомима‖, ―Танишув‖,

―Яқинлашув‖, ―Мен фахрланаман‖, ―Тинглаш ва эшитиш‖, ―Илтифотли қадам‖, ―Бузуқ
телефон‖ каби тренинг) лари мавжуд бўлиб, уларга ҳамкорлик фаолияти қатнашчиларини
ўргатиш мумкин [1]. Тренинглар ўз ичига одатда қуйидагиларни қамраб олади: юриш-
туриш, жавоб бериш, ўзгаларга эътибор қилиш машқлари; муомала қилиш усули,
кўникмаси, малакаси ва одати юзасидан машқлар; муомаланинг умумий қонуниятларини
ўрганиш, яъни педагогик муомала тизимини эгаллаш машқлари; 4) педагогик
коммуникация технологияси ва инструксига оид тренинглар ва бошқалар.

Изланишларнинг кўрсатишича педагогнинг талабаларга нисбатан бўлган ижобий

муносабати, уларга тиниқ, босиқ мурожаат қилиши талабаларда эркинликни ҳис қилишда
ѐрдам беради.

Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:

1. Каримова В.М., Акрамова Ф.А., Очилова Г.О., Мусаханова Г.М. Педагогика

психология. Ўқув қўлланма – Т-: TDIU, 2010 - 393 б.
Каримова В.М. Психология. Ўқув қўлланма. – Т.: А.Кодирий номидаги халқ мероси
нашриѐти, ―ЎАЖБНТ‖ маркази, 2002. – 205 б.

2. Халиков А.А. Олий таълим муассасаларида бўлажак ўқитувчиларнинг педагогик

маҳоратини ривожлантириш: Дис. ... пед. фан. д-ри. - Тошкент, 2018. – 204 с.;

3. Джуманов Ш.З. Педагоглик касби ва унинг жамият тараққиѐтида тутган ўрни //

Таълим сифатини ошириш негизида ўқитувчиларнинг касбий компитентлигини
ривожлантириш назарияси ва амалиѐти: Республика илмий-амалий конференция
материаллари – II қисм – Жиззах, 2015. Б. 50-52;

4. Джуманов Ш.З. Бўлажак ўқитувчининг шахс бўлиб шаклланишида

коммуникатив қобилиятнинг моҳияти // ФарДУ – илмий хабарлар. –Фарғона, 2018. № 5. –
Б.113-116.

YOSHLARNING IJODIY TAFAKKURINI SHAKLLANTIRISH

Yusupov Umidjon Salim o‗g‗li

O‗zMU Jizzax filiali psixologiya kafedrasi stajyor o‗qituvchisi

G‗aybullayeva Muhlisa Olimjon qizi

O‗zMU Jizzax filiali ―Yoshlar psixologiyasi‖ yo‗nalishi talabasi


background image

516

Annotatsiya:

Hozirgi vaqtda yoshlarda ijodiy (ijodkorlik), inson faoliyatining turli

sohalarida yangi g'oyalarni yaratishga moyildirlar. Jamiyatning har qanday o‗zgarishlarga
ijodiy yondosha oladigan, mavjud muammolarni noan‘anaviy va sifatli hal eta oladigan
odamlarga bo‗lgan ehtiyojining ortib borishi jamiyat taraqqiyoti sur‘atlarining tezlashishi va
natijada odamlarni jadal hayotga tayyorlash zarurati bilan bog‗liq, o'zgaruvchan sharoitlar.

Kalit soʻzlar:

ijodkorlik, ijodiy fikrlash, ijodkor yoshlar, ijodiy faoliyat.


Zamonaviy hayot sharoitida ijodkor shaxsga jamiyat talabi ortib bormoqda.

Mamlakatimizda qisqa davrda sanoatning turli sohalarida ro‗y berayotgan ulkan o‗zgarishlar,
texnologik taraqqiyotning jadal sakrashi navqiron avloddan uning har qanday ko‗rinishlariga
ijodiy va samarali yondashish imkonini beradigan fazilatlarga ega bo‗lishni zudlik bilan taqozo
etmoqda. Ijod yoshlarga chinakam katta imkoniyatlar beradi. Bu, ayniqsa, mas'uliyatni o'z
zimmasiga olishdan va boshqalarning hayotida inqilobiy o'zgarishlar qilishdan qo'rqmaydigan
yoshlar toifasi uchun juda qadrlidir. Misol uchun, yosh tadbirkorlar uchun ijodiy fikrlash ularga
mag'lubiyatsiz yo'ldan borish imkonini beradi, bu juda istiqbolli. Vaqt o'tishi bilan ularning joyi
raqobatchilar bilan to'ldirilgan bo'lsa ham, ular yangi narsalarni o'ylab topishlari mumkin.
Yozuvchilar uchun ijodiy fikrlash ularga o'zlarini yirtib tashlash qiyin bo'lgan asl hikoyalarni
topishga imkon beradi, psixologlar uchun mijozning ehtiyojlarini iloji boricha to'liq qondirish
uchun u bilan o'zaro munosabatlarning yangi usullarini ixtiro qilishga yordam beradi. Fanda
ijodkorlik ilmiy muammolarni noan‘anaviy usulda yechish, unga innovatsion g‗oyalar va
yondashuvlarni joriy etishga yordam beradi.

Ijodkorlik - (inglizcha ijodkorlikdan ) - shaxsning nisbatan barqaror xususiyati bo'lgan

ijodiy qobiliyat, ijodkorlik darajasi. Dastlab ijodkorlik intellektning vazifasi sifatida qaralib,
intellektning rivojlanish darajasi ijodkorlik darajasi bilan belgilanadi. Keyinchalik ma'lum
bo'ldiki, aql darajasi ma'lum chegaragacha bog'liq va juda yuqori intellekt ijodkorlikka to'sqinlik
qiladi. Hozirgi vaqtda ijodkorlik aql-idrokka tushirib bo'lmaydigan, uning psixologik
xususiyatlarining butun majmuasiga bog'liq bo'lgan yaxlit shaxsning funksiyasi sifatida qaraladi.

Ijodkorlik - shaxsning ijodiy qobiliyatlari - g'ayrioddiy g'oyalarni yaratish, an'anaviy

fikrlash shakllaridan chetga chiqish, muammoli vaziyatlarni tezda hal qilish qobiliyati. Ijodkorlik
printsipial jihatdan yangi g'oyalarni ishlab chiqarishga tayyorlik bilan tavsiflanadi va mustaqil
omil sifatida iqtidorlilik tarkibiga kiradi. Insonning intellektual qobiliyatlari orasida ijodkorlik
alohida tur sifatida ajralib turadi.

A.Maslouning fikricha, ijodkorlik har bir insonda tug‗ma bo‗lgan, lekin muhit ta‘sirida

ko‗pchilik tomonidan yo‗qolgan ijodiy yo‗nalishdir.

P.Torransning fikricha, ijodkorlik quyidagilarni o‗z ichiga oladi:

1)

muammolarga, bilimlarning yetishmasligi yoki nomuvofiqligiga yuqori sezuvchanlik;

2)

bu muammolarni aniqlash, gipotezalarga asoslangan holda ularning yechimlarini topish,

gipotezalarni sinab ko'rish va o'zgartirish, yechim natijasini shakllantirish bo'yicha harakatlar[1].

Rus olimi L.S.Vigotskiy ijod muammosi haqida shunday yozgan edi: ―Biz ijodiy

faoliyatni yangi narsalarni yaratuvchi inson faoliyati deb ataymiz, u ijodiy faoliyat natijasida
yaratilgan tashqi olamning biron bir narsasimi yoki ong yoki tuyg‗u, yashash va tuyg‗uning
muayyan qurilishi bo‗ladimi, farqi yo‗q, faqat shaxsning o'zida namoyon bo'ladi. Natijasi uning
tajribasida bo'lgan taassurotlar yoki harakatlarning takrorlanishi emas, balki yangi tasvirlar yoki
harakatlarning yaratilishi bo'lgan shaxsning har qanday bunday faoliyati ushbu ikkinchi turdagi
ijodiy yoki uyg'un xatti-harakatlarga tegishli bo'ladi. Inson miyasi, ushbu tadqiqotchining fikriga
ko'ra, nafaqat bizning oldingi tajribamizni saqlaydigan va ko'paytiradigan organ, balki bu avvalgi
tajriba elementlaridan yangi pozitsiyalar va yangi xatti-harakatlarni birlashtiradigan, ijodiy qayta
ishlaydigan va yaratadigan organdir. Agar inson faoliyati faqat eskini takror ishlab chiqarish
bilan chegaralangan bo'lsa, inson faqat o'tmishga yuzlangan mavjudot bo'lar edi va kelajakka
faqat shu o'tmishni qayta ishlab chiqarish darajasida moslasha oladi. Insonni mavjudotga
aylantiradigan, kelajakka qaraydigan, uni yaratadigan va hozirgi zamonni o'zgartiradigan ijodiy


background image

517

faoliyatidir. Masalan, P.Torrens ijodkorlikni muammolarga, mavjud bilimlarning tanqisligi yoki
disharmoniyasiga nisbatan sezgirlikning namoyon bo'lish jarayoni deb ta'riflagan; ushbu
muammolarning ta'riflari; ularning yechimlari, gipotezalarini izlash; gipotezalarni tekshirish,
o'zgartirish va qayta tekshirish; va nihoyat, qarorning natijasini shakllantirish va yetkazish.
Ijodkorlikni jarayon sifatida ko'rib chiqish uning tuzilishini (qobiliyatlari sifatida), ushbu
jarayonni rag'batlantiruvchi shart-sharoitlarni aniqlashga, shuningdek ijodiy yutuqlarni
baholashga imkon beradi. Torrens tomonidan ishlab chiqilgan ijodkorlik testlarida ijodiy
jarayonlarning turli xil faoliyat sohalarida murakkabligini aks ettiruvch modellar qo'llaniladi:
og'zaki, vizual, ovozli, motorli. Testlar ijodkorlikni ravonlik, moslashuvchanlik, o‗ziga xoslik va
g‗oyalar rivojlanishi nuqtai nazaridan baholaydi. Ijodkorlik hayotning ko'plab sohalarida
muvaffaqiyatga hissa qo'shadigan muhim omildir. Shu sababli, ijodiy fikrlashni shakllantirish
haqida iloji boricha ko'proq o'rganishni xohlash mantiqiy va tabiiy ko'rinadi. Ijodiy tafakkurning
shakllanishi bevosita insonning hayotiy tajribasi, bilim darajasi, turmush tarzi, uning shaxslararo
munosabatlari bilan bog'liq. O‗z dunyoqarashini kengaytirgan – ko‗proq kitobxon bo‗lib, sayohat
qilib, qiziqarli odamlar bilan muloqotda bo‗lgan yoshlar o‗z tafakkuri ijodkorligini rivojlantirish
yo‗lida katta qadam tashlamoqda. Zero, ijodiy yechim, aslida, turli bilim, tajriba va
malakalarning o‗zaro uyg‗unlashuvi natijasidir.

Agar odamda oz miqdordagi bilim bo'lsa yoki ular juda yuzaki bo'lsa yoki undan ham

yomoni - agar butun bilimlar zaxirasi faqat bitta sohada to'plangan bo'lsa, unda ijodiy fikrlarni
tug'ish va ijodiy qarorlar qabul qilish imkoniyati juda kichik. Binobarin, ijodkorlik yagona
qobiliyat emas – bu insondagi fazilatlar va uning intellekt xususiyatlarining yig‗indisi ekanligi
ayon. Shunday qilib, ijodiy fikrlashni rivojlantirish uchun quyidagilar zarur:

o'zingizni ijodiy va xilma-xil shaxs sifatida qabul qiling;

mustaqil shaxs bo'lish va tashqi talablarga qarshi tura olish;

boshqa odamlarning taxminlariga qarshi chiqa olish;

izlanuvchan, qabul qiluvchi, ochiq fikrli, yangi narsaga tayyor bo‗lmoq;

baquvvat, yengil-yelpi odam bo‗l;

idrok va kuzatish qobiliyatiga ega;

mos kelmaydigan birlashtira olish;

o‗z g‗oya va fikrlarini bayon eta olish, insonni ishontira olish;

hazil va o'ynoqilik tuyg'usiga ega.

Ijodiy tafakkurni shakllantirish jarayoni uzoq muddatli, uzluksiz jarayon bo'lib, uning eng

muhim bosqichi ta'lim davri hisoblanadi. Bundan tashqari, zamonaviy ta‘lim ham ta‘lim va
tarbiya jarayonida ijodiy shaxsni ro‗yobga chiqarish uchun sharoit yaratib bera olmayotganligi
ham ko‗rinib turibdi. Odatiy reproduktiv ta'lim modeli bilimlarni uzatishni, reproduktiv
qobiliyatlarni shakllantirishni va ularning o'zlashtirilishini nazorat qilishni davom ettiradi.
Albatta, natijada biz ijodiy fikrlaydigan odamlarning ma'lum foizini olamiz, ammo bu yetarli
emas.

Tadqiqotlar jarayonida ijodiy fikrlash olimlari ijodiy muammoning yechimini tezda

topishga yordam beradigan yoki to'sqinlik qiladigan shartlarni aniqladilar. Bu yerda shartlar
qisqacha shaklda:

1.

Agar o'tmishda odam tomonidan muayyan muammolarni hal qilishning ma'lum bir usuli

juda muvaffaqiyatli bo'lgan bo'lsa, unda bu holat uni kelajakda hal qilishning ushbu usuliga rioya
qilishni davom ettirishga undaydi. Yangi vazifaga duch kelganda, odam birinchi navbatda uni
qo'llashga intiladi.

2.

Muammoni hal qilishning yangi usulini topish va amaliyotga tatbiq etish uchun qancha

kuch sarflangan bo'lsa, kelajakda undan foydalanish ehtimoli shunchalik yuqori bo'ladi. Ba'zi
yangi yechimlarni topishning psixologik qiymati uni amalda iloji boricha tez-tez ishlatish istagi
bilan mutanosibdir.

Qanday qilib ijodiy fikrlashni o'rganish kerak? Bu savolga javoban bir qator tavsiyalar

berish mumkin. Ko'pgina psixologlar aqlga kelgan barcha fikrlarni, ham yaxshi, ham yomonni
yozishni maslahat berishadi. Agar siz faqat yaxshi g'oyalarni ilgari surishga harakat qilsangiz,


background image

518

bu, bir tomondan, potentsial samarali fikrlarning "yomonlashishi"ga, boshqa tomondan esa
doimiy norozilik tuyg'usiga olib kelishi mumkin. Ijodiy ish bilan shug'ullanayotganda, siz
tanqidiy fikrlashni rivojlantirish bilan shug'ullanmasligingiz kerak (qabul qilingan hukmlarni
baholash va asosli xulosa chiqarish). O'ylash uchun o'zingizga ko'proq vaqt bering. Ba'zi
psixologlar hal qilinayotgan muammoni yuzlarda o'ynashni yoki uning yanada vizual tasvirini
yaratish uchun uning diagrammasini chizishni maslahat berishadi[2].

Misol uchun, agar biz uyga xuddi shunday piyoda borishga odatlangan bo'lsak, biz bir kun

boshqa yo'ldan borishga harakat qilishimiz mumkin va har kuni yangi variantlarni topishimiz
mumkin. Yangi joylarga tashrif buyurish, biz bilganimizdan tubdan farq qiladigan narsalarni
o'rganish foydalidir. Ratsiondagi o'zgarishlar ijodkorlikni rivojlantirish uchun juda yaxshi. Siz
yangi menyu o'ylab topishingiz yoki ro'za tutishga harakat qilishingiz mumkin. Ijodiy fikrlashni
rivojlantirishning yana bir yo'li - san'atga ishtiyoqdir. Masalan, cholg'u asboblarida o'ynash
barmoqlarning nozik motorikasini rivojlantiradi. Ular qo'llarga impulslar yuboradi.Shuning
uchun ham musiqachilar juda aqlli ekani maʼlum boʻldi. Bu kashta tikishni, toʻqishni va
kompyuter klaviaturasidan foydalanishni biladiganlarga ham taalluqlidir. Sport bilan
shugʻullanish, raqsga tushish, ochiq havoda sayr qilish ijodiy tasavvurni rivojlantirishga yordam
beradi. Aytgancha, vaqti-vaqti bilan fantaziyalarimizni o'rgatish foydalidir. Istalgan tasvirlarni
chizish, uyushmalar o'ynash, orzularingizni tasavvur qilish - bu nafaqat zavq keltiradi, balki
istaklarni amalga oshirish va ijodiy fikrlashni rivojlantirish shaklida ham foyda keltiradi.

Ilmiy adabiyotlarda ijodkorlikning turli talqinlariga qaramay, ko'plab olimlar ijodiy

fikrlashni rivojlantirish uchun voqelikni tizimli va izchil ravishda o'zgartirishni, mos
kelmaydigan narsalarni bog'lashni, sub'ektiv tajribaga tayanishni o'z ichiga olgan ijodiy
muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantirish kerakligini ta'kidlaydilar.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

1. Sharaffitdinov, A., & Yusupov, U. (2022). The opportunities of educating morality for

children through samples of folklore. Eurasian Scientific Herald, 5, 65-68.

2. Sharofitdinov, A., & Umidjon, Y. (2022). SHAXSIY KAMOLOTDA ART-

TERAPEVTIK MASHQLAR. Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании, 2(3).

MULOQOT INSONLARGA TA‘SIR O‗TKAZISH VOSITASI SIFATIDA

Balibekova Gulshoda Saydulla qizi

O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali

―Psixologiya‖ fakulteti talabasi

Shovxiyev Luqmoniddin Boynazar o‗g‗li

O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali

―Psixologiya‖ kafedrasi stajyor-o‗qituvchisi

Annotatsiya:

Muloqot inson hayotida beqiyos ahamiyatga ega. Bu maqolada

muloqotning ko‗rinishlarini, turlarini, psixologik va fiziologik shaklllanish jarayonlari haqida
qisqacha ma‘lumotlar berilgan. Kommunikativ muloqot, verbal va noverbal muloqot turlari
haqida ham malumotlar berilgan.

Tayanch so‗zlar:

Muloqot, kommunikatsiya, verbal muloqot, noverbal muloqot,

paralingvistik.

Kishilar muloqotga kirishar ekan savol berish, buyruq, iltimos qilish biror narsani

tushuntirish bilan birga o‗z oldiga boshqalarga tasir etish, shu narsani ularga tushuntirish
maqsadini qo‗yadi. Bir kishi turli muloqot vazifalarida turli rollarni bajarishi mumkin. Masalan
xizmat joyida ishchi, kasal bo‗lsa bemor sifatida shifokor ko‗rsatmalariga amal qiluvchi,oilada

Библиографические ссылки

Sharaffitdinov, A., & Yusupov, U. (2022). The opportunities of educating morality for children through samples of folklore. Eurasian Scientific Herald, 5, 65-68.

Sharofitdinov, A., & Umidjon, Y. (2022). SHAXS1Y KAMOLOTDA ART-TERAPEVTIK MASHQLAR. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(3).

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов