452
bo‗lish, kishilarni hoxlagan yo‗sinda boshqarish imkonini beradi. Bu esa har doim ham ijobiy
natija beravermaydi. Shu sababli kishilar avval o‗zligini bilishi nafaqat o‗zining ichki ruhiy
olami bilan hamsuhbat bo‗lishi, balki atrofidagi voqea va hodisalarga nisbatan muloqot va
munosabatini to‗g‗ri uyushtirishi, uyg‗oq bo‗lishi zarur. Ana shunday muloqot natijasi o‗laroq
hayotdagi o‗rnini, yashashning asl mohiyatini, o‗zligini to‗g‗ri tushunib, anglay boshlaydi.
Bugungi kunda biz o‗z maqsadimizga erishish uchun ularda samarali bilim va
ko‗nikmalarni tarkib toptirishga asosiy e‘tibor qaratmoqdamiz. Hozirgi kunda ta‘lim jarayonida
olib borilayotgan islohatlar yosh va barkamol avlodni aqlan, ahloqan kamolga etkazish va unda
shaxs sifatlarini tarkib toptirishdan iboratdir. Ma‘lumki, ilk o‗spirinlik davrida hayotiy
strategiyalarni anglash uning shaxs sifatida shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai
nazardan olganda ilk o‗spirinlik davrida hayotiy strategiyalarni shakllanishining psixologik
xususiyatlarini o‗rganish dolzarb hisoblanadi.
O‗rganilgan ilmiy manbalar va o‗tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‗ra quyidagi xulosalarni
shakllantirish imkonini beradi:
- shaxsda maqsad va qiziqishlarni shakllanmaganligi hayot haqidagi tasavvurlarni
anglanmaganligi bilan izohlanadi;
- shaxsning jamiyatda o‗z o‗rniga ega ekanligi ularning hayotiy tasavvurlari bilan uzviy
bog‗liqligini izohlash mumkin;
- o‗spirinlik davrida hayotiy tasavvurlarni shakllanishi ulardagi hayotiy maqsadlarni anglab
etganligi bilan belgilanadi;
- o‗spirinlik davrida yoshga bog‗liq ravishda hayotiy tasavvurlarni reallashishi kuzatiladi;
- shaxsning o‗z-o‗ziga bo‗lgan munosabatlar tizimining qaror topganligi ularning hayotiy
tasavvurlari bilan uzviy bog‗liq;
- o‗spirinlik davrida hayotiy uslubning tarkib topganligi hayotiy tasavvurlarni
anglanganligining mezoni bo‗lishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. – Т., Ўзбекистон, 2016. –Б.14.1;
2. Абульханова К.А. Стратегия жизни. -М.: Мысль, 1991. С.255.14;
3. Davletshin M.G., To‗ychieva S.M. Umumiy psixologiya. T, 2002.
IJTIMOIY GENDER STEREOTIPLAR
Yusupov Umidjon Salim o‗g‗li
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Psixologiya‖ kafedrasi stajyor o‗qituvchisi
Baxtiyorova Muhlisa Fayzulla qizi
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Oila psixologiyasi‖ yo‗nalishi talabasi
Annotatsiya
: Maqola gender so‗zining asl mohiyati, erkaklik va ayolik xususiyatlari
bo‘yicha tadqiqotlar, dunyo mamlakatlarida gender tadqiqotlar olib borilgan, ijtimoiy madaniy
haqiqatlat aks ettirilgan.
Kalit soʻzlar:
gender,
jins; erkaklik; ayollik; ijtimoiy-madaniy haqiqat.
Uchinchi ming yillik bilan belgilangan davr insoniyat uchun katta imkoniyatlar ochadi.
Shu bilan birga, axborot hajmining muttasil ortib borishi, texnologik jarayonlarning
takomillashuvi, ijtimoiy makon va vaqtning sifat jihatidan o‗zgarishi jamiyat hayotining barcha
sohalarida ko‗plab qarama-qarshiliklarni keltirib chiqarmoqda. Olimlar inqiroz holatiga e'tibor
qaratib, zamon talablariga javob bera oladigan insoniyat taraqqiyotining yangi paradigmasini
453
izlamoqda. Jamiyatning asosiy muammolari yo'naltirilgan asosiy qarama-qarshiliklardan biri bu
gender o'lchovidir[1].
"Gender" tushunchasi "jamiyat odamlarga biologik jinsiga qarab belgilab beradigan
ijtimoiy va madaniy me'yorlar to'plami" degan ma'noni anglatadi. Erkaklar va ayollarning xulq-
atvoridagi farqlar, asosan, ularning ijtimoiylashuvi va ma'lum bir jins bilan identifikatsiyalash
jarayonida shakllanadi. Agar shaxsning jinsi biologik jihatdan aniqlangan bo'lsa, jins madaniy va
ijtimoiy jihatdan oldindan belgilanadi. Ikki jins erkak va ayol, ular ikkita jinsga mos keladi -
erkak va ayol. Hamma tillarda "jins" so'zi bir nechta ma'noga ega. Jinsning ijtimoiy va madaniy
xususiyatlarini aniqlashda "jins" tushunchasidan foydalaniladi. Gender bu yangi, g'ayrioddiy
so'z. U ba'zilarni ogohlantiradi, boshqalarni o'ziga tortadi, boshqalarni befarq qoldiradi.
Genderning grammatik kategoriyasini anglatuvchi inglizcha atama sotsiologiya, ijtimoiy falsafa,
tarix tadqiqot sohasida, shuningdek, siyosatda qoʻllanila boshlandi. Har bir inson ongida biologik
jins ijtimoiy rol bilan shunchalik birlashtirilganki, uning barcha harakatlari go'yo aniqlangan:
psixologik fazilatlar, faoliyat, ayol va erkak kasblari, xatti-harakatlari. Kishilarning biologik
farqi ijtimoiy tafovut belgisiga, ijtimoiy makonda shaxsni belgilash va o‗z taqdirini o‗zi
belgilashning muhim asosiga aylanadi. Moddiy va ma‘naviy qadriyatlarni o‗zlashtirgan shaxs
shu madaniyatning bir qismiga aylanadi. Erkaklar va ayollarning xulq-atvoridagi farqlar, asosan,
ularning ijtimoiylashuvi va ma'lum bir jins bilan identifikatsiyalanishi jarayonida shakllanadi.
Shu bilan birga, o'zini erkak yoki ayol sifatida mos keladigan xarakter xususiyatlariga ega
bo'lgan idrok etish, dunyoga mashhur genetik Richard Levontinning fikriga ko'ra, birinchi
navbatda, u bolaligida qaysi jinsga bog'liq bo'lganiga bog'liq. Biologik farqlar, olimning fikricha,
ijtimoiy rollarni farqlash sababi emas, balki signalga aylanadi. Bu farqlar - ayollik va erkaklik
ijtimoiy xatti-harakatlar namunalarida namoyon bo'ladi: ayollik introversiya, qaramlik,
sentimentallik bilan bog'liq, erkaklik, qoida tariqasida, mustaqil, o'ziga ishongan, faol ekstrovert
bilan bog'liq.
Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, gender rollarining mazmuni va o'ziga xos
xususiyatlari haqidagi g'oyalar tarixan o'zgaruvchan: mutlaq farqlash va erkaklar va ayollar
tabiiy ravishda ma'lum rollarni bajarish uchun yaratilganligiga ishonishdan tortib, bunday
yondashuv shaxsiy rivojlanishga to'sqinlik qiladi degan g'oyagacha. Androginiya muammolarini
o‗rganuvchi Sandra Bemning fikricha, jinsidan qat‘i nazar, har qanday odam an‘anaviy erkaklik
va an‘anaviy ayollik fazilatlarini o‗zida mujassamlashtira oladi. Turli rollarni bajarish insonning
psixologik farovonligiga hissa qo'shadi. Ushbu masala bo'yicha hukmlarning keng doirasini
hisobga olgan holda, hozirgi vaqtda gender rollarining yagona nazariyasi mavjud emas va
ehtimol, bunga ehtiyoj yo'q degan xulosaga kelish mumkin. Ammo, shu bilan birga, shuni yodda
tutish kerakki, madaniyat sohasi, qoida tariqasida, gender urg'usiga ega va madaniyatlararo
tadqiqotlarga ko'ra, ayollar (Daniya, Finlyandiya, Shvetsiya, Norvegiya) oilaviy ta'limdir, gender
tengligiga e'tibor qaratildi. Yaponiya , Gretsiya, Germaniya, Italiya va AQSH oilalarida aniq
erkaklar ustunligi gender rollarining qat'iy tabaqalanishiga qaratilgan. Natijada stereotiplar
shakllanadi. Bunday jamiyat hayotining barcha jabhalarida gender rollarini belgilaydigan
ijtimoiy model assimetrikdir: erkakning hamma narsasi muhimroq, asosiy, dominant hisoblanadi
va ayollik ijtimoiy nuqtai nazardan unchalik ahamiyatli emas, ikkinchi darajali sifatida taqdim
etiladi.
Erkakning imtiyozlariga alohida urg'u zamonaviy davrda o'zini namoyon qildi. Ingliz -
sotsiologi E.Giddens ta'kidlaganidek, zamonaviylikning ijtimoiy makonlarida insonda "men"
tuyg'usi tarbiyalana boshlaydi. U idrok etilgan universallik erkaklar qoidalari olamiga aylangan
tajribaning yangi refleksiv shakllarini ajratib ko'rsatadi. Zamonaviylik sivilizatsiya chegaralarini
qo'riqladi, unda inson g'oyasi, faoliyati yashirincha, yashirincha erkak sifatida o'ylab topilgan.
Feministlar, ishlab chiqarish sohasida o'zlarining qadr-qimmatini isbotlashga urinib, erkaklar
standartlariga moslashdilar. Shu bilan birga, Giddensning so'zlariga ko'ra, aynan ayollar intim
hududni kengaytirishga yo'l ochgan va bu vaqtning hissiy inqilobchilariga aylangan, aytmoqchi,
gender muammolarini hal qilishda tegishli ta'sir ko'rsatmagan[2].
454
20-asrning boshlarida avstriyalik tadqiqotchi, juda yosh yigit Otto Vayninger "Jinsiy
aloqa va xarakter" kitobini yozgan, unda u ayollarni ko'p gunohlarda ayblagan. Ushbu asarni
tugatib, muallif olamdan o'tdi. Asosiy tamoyil- har bir insonning biseksualligidan kelib chiqib, u
bir qator fundamental savollarni qo'ydi va ularning ko'piga javob berdi: daho, ijodkorlik, mantiq,
psixologiyadagi erkak va ayolning nisbati. Muallif o'rnatilgan g'oyalarning ko'rinmas chizig'idan
o'tib , koinotda erkaklar va ayollar qanday o'rinni egallaydi, degan savolga javob berishga
harakat qildi. Kitobga sharhlar A.Bely, Z. Gippius, N.Berdyaevlar tomonidan yozilgan. Go'yo
Vayningerning kitobiga javoban yana biri paydo bo'ladi: ―Bizsiz siz hech narsasiz. Ayollar
erkaklar hayotida. Mualliflar Benard va E.Shlafer erkak nima, erkaklar baxtli bo'la oladimi va
ayollar erkaklar uchun nimani anglatadi degan savollarga javob berishni maqsad qilgan.
Mualliflar, ijtimoiy olimlar, erkaklik va ayollik tushunchalarining mazmuni haqida fikr yuritib,
shunday deb ta'kidlaydilar:"Biz endi ikkala jinsning harakat yo'lini aniq ajratish talab qilinadigan
dunyoda yashamayapmiz. Ularning yozishicha, ayollik va onalik tushunchalari erkaklar ongida
aralashib ketgan va bu ularning kelajakdagi ayollar bilan munosabatlariga halokatli ta'sir qiladi.
―Odamni kim shakllantiradi? Siz taxmin qildingiz, ayol. Ammo bu yotoqxonada sodir bo'ladi
deb o'ylasangiz, adashasiz. Erkakning shakllanishi, uning his-tuyg'ulari va xulq-atvorini butun
hayoti davomida dasturlash onaning tizzasida sodir bo'ladi. Ko'plab tadqiqotlarga asoslanib,
avstriyalik sotsiologlar erkaklarning o'zini o'zi anglash inqirozi haqida xulosalar chiqarishmoqda.
Zamonaviy sotsiolog Frank Furstenbergning fikricha, ko'pchilik erkaklar eski sivilizatsiyaga
intilishadi. Amerikalik siyosiy sotsiolog Jeyms Uilson ham F.Fursteberg kabi oila va ijtimoiy
muammolarni o‗rganish bo‗yicha nufuzli institutlarning xodimlari bo‗lgan holda, oilalarning
buzilishi sabablarini emansipatsiyada emas, ayollarning kasbiy faoliyatida emas, balki oilada
emas. onaning qudrati, lekin erkaklarning o'zida. Bugungi kunda erkaklarni himoya qilish uchun
turli xil ijtimoiy harakatlar mavjud. Ulardan biri 1991-yilda jinsiy aloqaga qarshi erkaklar milliy
tashkiloti sifatida shakllangan erkaklarni o'zgartirish milliy tashkilotidir. Ularning fikri shundan
iboratki, nafaqat ayollar, balki erkaklar ham jinsiy stereotiplardan aziyat chekmoqda. "Erkak
feminizmi" tarafdorlari erkak bo'lishning psixologik-ijtimoiy qiyinchiliklaridan dalolat beradi.
Bular geylar yoki biseksuallar emas: ular tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, 10 dan 20% gacha bu
harakatda. O'n yildan ko'proq vaqt davomida "Erkak va erkaklik" kursi Qo'shma Shtatlardagi
universitetlarda o'qitiladi. Ma'ruzalarda asosan ayollar (80-90%) qatnashadi. Erkaklar o'zlarining
zaif tomonlarini tan olishdan uyaladilar. Zamonaviy shoir Robert Bly, shov-shuvli "Temir Jon"
kitobining muallifi, yo'qolgan chinakam erkak qadriyatlarini tiklash uchun odamlarni ruhiy
izlanish yo'liga yo'naltirishni asosiy vazifa deb biladi.
Erkaklar o'z-o'zini ozod qilish va o'z-o'zini o'zgartirish faqat ayollar bilan birga mumkin.
An'anaga ko'ra, ayollar erkaklar hayotida g'amxo'r yordamchilarning o'rnini egallaydi. -
Ayollarning o'zini o'zi qadrlashi, aksariyat hollarda, o'zlarining yutuqlariga emas, balki
boshqalarga yordam berish orqali qanday muvaffaqiyatlarga erishganiga asoslanadi. Ayollarning
boshqa odamlar bilan munosabatlari bilan shug'ullanishi erkaklar tomonidan zaiflik sifatida
ko'riladi. Erkak va ayol axloqining qarama-qarshi tamoyillari ko'pincha normalar haqidagi
g'oyalarda namoyon bo'ladi. Bu kabi qarama-qarshiliklar va surunkali o'zaro tushunmovchiliklar
haqida Joys Brothers "Har bir ayol erkaklar haqida bilishi kerak" kitobida yozadi. Falsafa fanlari
doktori, Kolumbiya universiteti professori, u erkak tamoyillari hukmron bo'lgan madaniyatda
ijtimoiy rivojlanishning qiyin yo'lini bosib o'tdi. Erkaklarning xususiyatlarini chuqur o'rganib, u
ayollar bilan taqqoslaganda o'zi tasavvur qila olmaydigan shunday farqlarni topdi. ―Hayot tarzi,
axloqiy asoslari va inson intilishlari o'zgarganda, - deb yozadi muallif, - erkak va ayol o'rtasidagi
munosabatlar ham o'zgaradi. Bugungi kunda deyarli har soniyada nikoh ajralish bilan tugaydi.
Uyda ham, ishda ham ayollar erkaklar ustunligi, erkak shovinizmi, erkaklar ekspluatatsiyasi va
erkaklar ta'qibiga qarshi isyon ko'tarishmoqda. Erkaklar bunga va boshqalarga qarashadi. Ular
kuchlarining qulab tushayotganini ko'rishadi. O‗tgan davrlarning intellektual merosini tahlil -
qilar ekanmiz, madaniyat xotirasiga muhrlangan erkak va ayolning mevasini ko‗rish mumkin.
Sotsiolog Georg Simmel birinchilardan bo'lib e'tiborni "ob'ektiv" madaniyat haqiqatan ham
erkaklarga xos ekanligiga va ayolni sezmasligiga e'tibor qaratdi. Erkak madaniyatidagi ayollik -
455
ongini maxsus tadqiqot mavzusi. Gender tizimi odamlarga ularning jinsiga qarab tayinlangan
assimetrik madaniy baholash va kutishlarni aks ettiradi. Ijtimoiy me'yorlar vaqt o'tishi bilan
o'zgaradi, lekin gender stereotiplari ijtimoiy hayot va jamoatchilik ongining barcha sohalarida
saqlanib qoladi[3].
Voqelikni anglash ilmiy axborotni talqin qilish va uzatishga qaraganda ancha chuqurroq
va murakkabroq jarayondir. Bu dunyoning ichki aloqalarini organik bir butun sifatida
o'zlashtirish sifatida tushunish bilan bog'liq. Gender aspektida bu yaxlitlik ratsional -faoliyat
sifati va kommunikativ-gumanistik, ya'ni erkak va ayolning teng ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
imkoniyatlar sharoitida uyg'unligida namoyon bo'ladi. Bunday yondashuv ongni qafasga qamrab
olmaydi, lekin ayni paytda odatda erkak va odatda ayolni his qilish va his qilish uchun joy
bo'shatadi, bu jamiyatning uyg'un rivojlanishiga to'liq hissa qo'shadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Sharaffitdinov, A., & Yusupov, U. (2022). The opportunities of educating morality for
children through samples of folklore. Eurasian Scientific Herald, 5, 65-68;
2. Sharofitdinov, A., & Umidjon, Y. (2022). SHAXSIY KAMOLOTDA ART-
TERAPEVTIK MASHQLAR. Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании, 2(3);
3. Shafieva E.I., Murotmusaev K.B., Yusupova Sh.Sh. Deviant behavior: psychological factors
of study. Frontline social sciences and history journal (ISSN – 2752-7018) Volume 02 Issue 03
pages: 32-38 SJIF impact factor (2021: 5. 376) (2022: 5. 561) 32p.
INTERNET ALOQALARINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Fayziyeva Shoira Ayupovna
Guliston Davlat universiteti, ―Psixologiya‖ kafedrasi oʻqituvchisi
Annatatsiya:
ushbu maqola Internet-kommunikatsiya muammolarini, ya'ni ushbu turdagi
muloqotning psixologik xususiyatlarini o'rganishga bag'ishlangan. Ushbu maqolada axborot
almashinuvining ushbu shaklining asosiy jihatlari ko'rsatilgan va internetga qaramlik
tushunchasi ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar
: Internet, aloqa, norasmiy muloqot, o'z-o'zini tanishtirish, o'z-o'zini tekshirish
funktsiyasi, virtual shaxslar, internetga qaramlik.
Insoniyat tarixining so'nggi asrlari, xususan, kundalik hayotimizning ajralmas qismiga
aylanib, ba'zan unga juda muhim o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan bunday texnik
yangiliklarning ortib borayotgan tezligi bilan ajralib turadi. Asrlar mobaynida aloqa va harakat
usullari, axborotni qayta ishlash, saqlash, uzatish usullari, inson faoliyatining boshqa ishlab
chiqarish va texnik jihatlari deyarli o'zgarmadi yoki o'zgarishlarga duch kelmasdan asta-sekin
yaxshilandi. So'nggi asrda jamiyatimizda, shu jumladan, hayotimizning ichki tomonlari yuqori
sifatli, asosiy o'zgarishlar tez sur'atlarda yuzaga keldi va ular yangi texnik echimlar, ixtirolar,
kashfiyotlar asosida amalga oshirildi. Misol uchun; ular orasida televizor, kompyuterlar, uyali
aloqa, zamonaviy aviatsiya, muzlatgichlar, videokameralar, konditsionerlar va boshqalar,
kundalik hayotimizni o'rab turgan narsalar haqida gapirmasak xam bo‘ladi. Aytish kerakki, bu
nafaqat yangi vositalardan foydalanish uchun funktsional ko'nikmalarga ega bo'lish, balki ularga
nisbatan munosabat nuqtai nazaridan va ular orqali yangi imkoniyatlar ochib beradigan muayyan
psixologik o'zgarishlar ham demakdir. Ushbu o'zgarishlar muayyan psixologik ishni bajarish
