30
Alfraganus University
MUMTOZ SHE’RIYATDA
BOBUR
G’AZALLARINING POETIK
XUSUSIYATLARI
ПОЭТИЧЕСКАЯ
ХАРАКТЕРИСТИКА ГАЗАЛЕЙ
БАБУРА
В КЛАССИЧЕСКОЙ ПОЭЗИИ
POETIC ADJECTIVES OF GAZALS OF
BABUR
IN CLASSICAL POETRY
Nazokat Gulmuradovna Jurayeva
Annotatsiya
azkur maqolada bayt va uning oʼziga xos xususiyatlari, baytga qoʼyiladigan
poetik talablar va mumtoz sheʼriyatimizning tarixiy taraqqiyotida ularning qay darajada saqlanishi
hamda rivojlanishi tadqiq qilingan. Mumtoz poetika ob’ekti sifatida saardast shoir Z.M.Bobur ijodi
olindi. Bobur g’azallarida Bayt tarkibi, uning yetakchi nazariy talablari, turli poetik janrlar tarkibida
ado etgan vazifalari,turlari ochib berilgan.Shuningdek, gʼazal tarkibidagi shoh baytni aniqlash usullari
toʼgʼrisida mushohada yuritilgan.
M
Аннотация
статье рассматриваются стих и его характеристики, поэтические тре
-
бования к стиху, степень их сохранения и развития в историческом развитии нашей классиче
-
ской поэзии. В качестве объекта классической поэтики было взято творчество великого поэта
З. М. Бабура. В газелях Бабура выявлен состав байта, его ведущие теоретические требования,
функции и типы разных поэтических жанров, а также рассмотрены способы определения шах
бейта в газели.
В
Abstract
his article examines the verse and its characteristics, the poetic requirements
for the verse, and the degree to which they are preserved and developed in the historical development
of our classical poetry. The work of the great poet Z.M. Babur was taken as an object of classical
poetics. In Babur’s ghazals, the composition of the verse, its leading theoretical requirements, the
functions and types of different poetic genres have been revealed. Also, the methods of determining
the main verse in the ghazal have been observed.
T
Kalit soʼzlar
gʼazal, shoh bayt, janr ,tur ,tazkiranavis ,lirik masnaviy, poetik fikr,
tarkibband, tarjiband, aforistik baytlar.
Ключевые слова:
газель, шах байт, жанр, тип, тазкиранавис, лирический маснави,
поэтическая мысль, композиция, перевод, афористические стихи.
Key words:
ghazal,main verse, genre, type, tazkiranavis, lyric masnavi, poetic
thought, composition, translation, aphoristic verses.
1
Filologiya fanlari nomzodi, dotsent, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Toshkent, O’zbekiston. e-mail:
jurayevanazokat3@gmail.com. ORCID: 0000-0001-6269-6291
31
Alfraganus University
KIRISH
M
umtoz g‘azallarida talablariga binoan
bayt misralarining har biri mustaqil
ma’no va mustaqil ifoda shakliga ega bo‘lishlari
lozim. Biroq voqelik ta’sirida lirik kechinma
tabiatining murakkablashib borishi baytning
birinchi misrasidagi fikrning ikkinchi misraga
ko‘chishini, ya’ni birinchi misradagi poetik
g‘oyaning ikkinchi misrada yakunlanishini
ham taqozo qildi. Mumtoz poetikada «tadmin»
(bizda «tazmin») deb nomlanuvchi bu poetik
hodisa she’rning aybi, nuqsoni sanalgani. Ammo
o‘zbek mumtoz she’riyatida tadmin hodisasi
u yoki bu darajada mavjud. Ayniqsa, Alisher
Navoiy g‘azaliyotida tadmin maxsus poetik usul
darajasiga ko‘tarildi. Baytda tadmin qo‘llash
usuli Bobur g‘azallarida ham, juda oz bo‘lsa-da,
qo‘llanilgan. Uning quyidagi baytida fikriy va
sintaktik (ifoda) ko‘chuv ko‘zga tashlanadi:
Dardim ko‘rub muolajada zoe’ etma umr
Kim, jonda dardi ishq durur bedavo manga.
Shu o‘rinda bir narsani alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Bobur g‘azallarini sinchiklab
kuzatish shuni ko‘rsatdiki, bayt misralari o‘rtasidagi mazmun va sintaktik ko‘chuv usuli uning
g‘azallarida nisbatan kam uchraydi. U imkoni boricha bayt misralari o‘rtasidagi mazmun va ifoda
mustaqilligini saqlashga harakat kilgan, faqat imkoniyati topilmagan holatlardagina tadmin
qilishga majbur bo‘lgan.
Bayt va qofiya munosabati mumtoz poetikada alohida kuzatishlarga asos bo‘lgan. Masalan,
Shamsuddin Muhammad bin Qays ar- Roziy har bir bayt ma’no, vazn va qofiya jihatidan bir xil
bo‘lishi shart ekanligini qayd etadi. Baytga xos bunday xususiyatni Atoulloh Xusayniy ham ko‘p
o‘rinlarda ta’kidlaydi. Darhaqiqat, bayt va vazn munosabati bilan biz o‘zbek mumtoz she’riyatini
kuzatdik hamda shu narsaga amin bo‘ldikki, bayt misralari tarkib, vazn nuqtai nazaridan bir
xil bo‘lishlari shart. Baytning birinchi misrasi qanday tarkibiy qismlardan iborat bo‘lsa, uning
ikkinchi misrasi ham ana shunday tarkib hamda vazndan tashkil topishi shart. Baytning yagona
qofiyaga ega bo‘lishi masalasida ham shuni aytish kerakki, baytga asoslangan janrlarda har
bir asar yagona bitta qofiyaga ega bo‘lishi lozim. Bu qofiya esa monorim, ya’ni yagona tovush
uyg‘unligiga asoslanadi.
METOD
Z
ahiriddin Muhammad Bobur o‘z g’azallarida ikki xil munosabatdagi misralardan
tarkib topgan baytlar yaratadi. Birinchi tipdagi baytlarda misralar o‘zaro bir-birlarini
tasdiqlash yoki kuchaytirishga xizmat qiladilar. Ular o‘rtasidagi munosabat mazmunan teng va
bir-birini kuchaytiradi:
Yo qoshing yanglig’ egilgan jismi zorimnimu dey?
Yo sochingdek tiyra bo‘lg‘on ro‘zg‘orimnimu dey?
32
Alfraganus University
Oshiqning mahbuba hajru firoqidan qilgan shikoyati ifodalangan ushbu baytning birinchi
misrasida go‘zalning qoshidek egilgan o‘zining qomatidan shikoyat qiladi. Aslida ana shu birgina
shikoyatning o‘zi ham mahbubaning rahm-shafqatsizligini bildirish uchun yetarli. Ammo u bu
bilan qanoat qilmaydi. Shu bois u ikkinchi misra orqali mahbubaning sochidek qora bo‘lgan
ro‘zg‘ori-hayotidan shikoyat qiladi. Har ikki misrada ifodalangan shikoyat, ya’ni egilgan nochor
qomat va qora bo‘lgan hayot ko‘shilib, oshiq hayotining naqadar og‘irligi to‘liq, aniq ochiladi.
Demak, ikki xil holat, ikki xil narsa yoki kayfiyat birikib, lirik obrazning to‘liq tasvirini va ruhiy
holatini aks ettiradi.
Misralar shakl jihatidan ham, mazmun jihatidan ham mustaqil bo‘lib, bir-birlariga tobe
emaslar. Har bir misra mustaqil holda obrazning biror belgisini, sifatini, holat va kayfiyatini
ochishga xizmat qiladi. Bu baytning yana bir xususiyati shundaki, oshiqning egilgan qomati
va qaro bo‘lgan ro‘zg‘origa sabab bo‘lgan narsalarni aytish orqali bir paytning o‘zida ana shu
narsalarni ta’riflaydi ham. Mahbuba qoshi qancha egilgan bo‘lsa, oshiqning qomati shuncha
egilgan, mahbubaning sochlari qay darajada qora bo‘lsa, uning hayoti ham shu darajada qorong‘u.
Ikkinchi tipdagi baytlarda esa misralar o‘zaro birin- ketinlikda sabab-oqibat munosabatida
birikadilar. Masalan, quyidagi baytda misralar o‘rtasida ana shunday aloqa mavjud:
Kimki bo‘lg’ay sen kibi olamda dildori aning,
Har qayon azm aylasa, bo‘lgay xudo yori aning.
O‘z-o‘zidan ayon bo‘lib turibdiki, baytda baxtli, omadli inson haqida so‘z yuritilmokda. Bu
omadli, baxtli inson kayokqa yursa, qanday ishga qo‘l ursa, xudo unga yordam beradi, qo‘llab-
kuvvatlaydi. Chunki dunyoda uning sevgan, ko‘ngli istagan yori bor. Bu esa uning omadliligidan
dalolatdir. Bobur ham o‘zi yaratgan baytlaridagi qofiya yagonaligiga, ularning misra mazmunini
va bu mazmun orqali muayyan poetik g‘oyani ifodalash uchun xizmat qildirishga bo‘ysundirgan:
Ne chamanda sarv bor ul qomati ra’no kibi,
Ne guliston ichra gul bor ul ruhi zebo kibi.
NATIJA
U
shbu bayt misralari «ra’no, zebo» kabi so‘zlar qofiyasi orqali mazmunan birlashgan. Har
ikki so‘z oxiridagi «o» tovushi raviydir. Ular misralarning mazmunini shakllantirishda
muhim o‘rin tutadilar. Lirik qahramoi uchun qomati ra’noga o‘xshagan go‘zaldek hech bir
chamanda sarv yo‘q, uning go‘zal yuzidek gul esa hech bir gulistonda yo‘q. Demak, go‘zalning
ta’rifu tavsifida qofiyalangan so‘zlarning ma’nolari yetakchilik qiladi. Chunki chamandagi
sarvni ra’no qomatga muqoyasa qilmasa, gulistondagi gulni uning zebo yuziga qiyoslamasa,
tavsifdan biror ma’no chiqmaydi. Mana shuning o‘zi ko‘rsatib turibdiki, bayt tarkibida qofiya na
faqat baytga ohangdorlik beradi, balki misralarni ma’no uyg‘unligi orqali birlashtirib, baytning
umumiy mazmunini, uning g‘oyaviy birligini ham tashkil etadi.
O‘zaro sabab-oqibat munosabati orqali bog‘langan misralardan tashkil topgan baytlar ko‘p
jihatdan lirik asar konfliktini rivojlantirish, asar dramatizmini kuchaytirish va lirik kechinma
oqimini istalgan yoqqa burish uchun imkon beradi. Masalan, yuqorida keltirilgan baytdagi
baxtli, omadli oshiqning ahvoli kutilmaganda teskari tomonga ketganligi g‘azalning uchinchi
baytida yana sabab-oqibat munosabati orqali kuchli dramatizm bilan ifodalanadi:
Keldim, ersa kelmadi hargiz aning ko‘ngliga rahm,
Bordim, ammo bormadi ko‘nglumdin ozori aning.
33
Alfraganus University
Baytning birinchi misrasida oshiqning mahbuba huzuriga shafqat tilab kelishi va guzalning
rahm qilmaganligi ifodalansa, ikkinchi misrada oshiqning uning huzuridan ketishi, ammo
yuragidan yorning ozori ketmaganligi aytilgan. Darhaqiqat, kungil sevgan yor huzuriga rahm
istab borish, ammo unga erisholmay qaytish kishi qalbida bir umr unutilmas ozor bo‘lib qolishi
tabiiy hol. Mana shu hayotiy noxush holatni shoir sabab-oqibat munosabatidagi bayt vositasida
butun ziddiyati, dramatik tarangligi bilan bera olgan.
MUNOZARA
O
‘zbek g‘azalchiligida har bir misrasi ikkitadan hashvga ega bo‘lgan musamman
baytlar, ayniqsa, ko‘p. Bunga sabab shuki, musamman baytning obraz yaratish va
g’oyani mufassal ifodalash imkoniyati juda katta. Qolaversa, vazn nuqtai nazaridan baytning eng
mukammal chegarasi musamman bilan chegaralanadi. Undan katta, ya’ni har bir misrasi uchtadan
hashvga ega bo‘lgan bayt g‘azalchilikda uchramaydi. Ifoda imkoniyati kengligidan bo‘lsa kerak,
o‘zbek mumtoz she’riyatida musamman baytlar haddan ortiq ko‘p. Uning namunalarini har bir
shoir ijodida uchratish mumkin. Masalan, Lutfiy she’riyatida:
Ko‘zum chu qil/ di ko‘rkluklar / yuzi birla /o‘zin sig‘mas,
V - - - V- - -
V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
To‘kulgay o/xiri andin / yer uzra suv/bikin qonim.
V - - - V - - - V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
Ushbu bayt hazaji musammani solim vaznida, ya’ni har bir misrada mafoiylun ruknining
to‘liq (solim) holda to‘rt marta takrorlanishi asosida yaratilgan. Shuning uchun baytning har bir
misrasi mazmunni tugal, mustaqil ifodalashga kulaydir.
Alisher Navoiy g‘azalidan keltirilgan quyidagi bayt ham hazaji musammani solim vaznida
yaratilgan:
Ne ma’ni ko‘r/ dilarkim, su / ratingga bo‘l / dilar vola,
V - - -
V - - - V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
Chu ma’ni o/lamida is/tamas ahli /yaqin surat.
V - - -
V- - - V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
Zahiriddin Muhammad Boburning quyidagi bayti ham hazaji musammani solim vaznida
yozilgan:
Qo‘y, ey oqil,/nasihat so‘z/larinkim dil/pisand ermas
V - - -
V - - - V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
Mening devo/na ko‘nglumga/nasihat su/dmand ermas.
V - - -
V - - - V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
34
Alfraganus University
Ogahiy g‘azalidan keltirilgan quyidagi bayt ham hazaji musammani solim vaznida yozilgan.
Agar ul oy / ishi tun-kun/manga yuz javr /u noz o‘lsun,
V - - - V - - - V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
Damo dam ko‘p /roq o‘lsun der/manu demon/ ki oz o‘lsun.
V - - - V - - -
V - - - V - - -
Ma fo iy lun mafo iy lun ma fo iy lun mafo iy lun
Yuqorida biz to‘rt ulkan shoirning g’azallaridan faqat hazaj bahriga taalluqli to‘rtta bayt
keltirdik. Bunday baytlarning ramal, rajaz va boshqa bahrlarda yozilgan namunalari juda ko‘p.
Ayniqsa, musamman baytlarning oxirgi rukni o‘zgarishlarga uchragan namunalari - zihoflari
juda ko‘p. Bu holat musamman baytlarning har bir misrasi mustaqil mazmun ifodalashga
qulayligidan, umuman, bunday baytning mazmuniy qamrovi kengligidan dalolat beradi.
Bayt so‘zlarning tuzilishi va tarkibiga ko‘ra uch tipdan murabba’, musaddas va musamman
kabilardan iborat ekan, bu bir tomondan, ularning tarkiban mutanosib-simmetrik uyg‘unlikda
bo‘lishlarini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, bayt misralarining vazn nuqtai nazaridan mutlaqo
teng bo‘lishlariga yordam beradi.
Xulosa
D
emak, o‘zbek mumtoz she’riyatida purmazmun, g‘oyaviy-badiiy jihatdan yuksak
baytlar yaratishda ikki xil munosabat ifodalovchi ikki xil usuldan barcha shoirlar unumli
foydalanganlar. Birinchisi muayyan poetik fikrni ta’kidlash, tasdiqlash va kuchaytirishga xizmat
qiluvchi mutlaqo mustaqil mazmun hamda ifoda shakliga ega bo‘lgan misralardan tuzilgan
baytlar. Ikkinchisi - birinchi misrasi ikkinchi misraga sabab bo‘lgan yoki birinchi misradagi
mazmunning sababini ikkinchi misra ifodalovchi baytlar. Bunday baytlar badiiy tafakkur
rivojining nisbatan keyingi bosqichlarida, ya’ni har bir poetik tezis yoki mazmunni aniq dalillash
ehtiyoji asosida yuzaga kelgan. Har ikki tipdagi baytlarni yaratish mumtoz she’riyatimizda
barqaror poetik an’anaga aylangan.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek mumtoz she’riyatida musaddas bayt yaratish mustahkam
an’ana tusini olgan. Bu esa she’riyatni hayotga yaqinlashtirish, uni muayyan qoliplar doirasida
qolib ketishdan saqlab qolgan.
1. Qoshg’ariy Mahmud. Devonu lug’otit turk. 1-tom. - T.: O‘zFA nashriyoti, 1960.- 499 b.
2. Bobur Zahiriddin Muhammad. Devon. - T.: Fan, 1994. - 143 b.
3. Kudelin A.B. Motiv v tradisionnoy arabskoy poetike YIII-X vv. // Vostochnaya poetika.
Spesifika xudojestvennogo obraza.- M.: Nauka, 1983. - S.7-24.37.
4. Kudelin A.B. Stilisticheskaya evolyusiya arabskoy poezii U1-1X vv. // Problemi istoricheskoy
poetiki literatur Vostoka. - M.: Nauka, 1988.
5. Shayx Ahmad Ibn Xudoydod Taroziy. Funun ul-balog‘a. // O‘zbek tili va adabiyoti. - 2002. - №
2 - B.77-90.
6. Stebleva I.V. Semantika gazeley Babura. - M.: Nauka, 1982. -327 s.
7. S.Hasanov. Boburning „Risolayi aruz“ asari. -T.:1986;
Список использованной литературы
