TIL VA ADABIYOT
Tadqiqot
2024-yil 5-son
1907-
yili “Turkiston viloyatining gazetFda eski mak-
tablar tarafdori Mulla Husanxo’ja eshon bilan Is’hoqxon
to’ra o’rtasida keskin munozara bo’lib o’tadi. Mulla
Husanxo’ja domla eski maktablarni yengil-yelpi isloh qilish
shiori bilan chiqadi, Ibrat esa eski maktablarni tubdan
o’zgartirish, ular o’mida zamon talablariga javob beradigan
maktablar ochish tarafdori bo’ladi. “Bolalarni eski
maktablar ila jamoalarig’a taqsim qilib, kelib-ketish, kaltak
va qamchi mas’alalarin isloh qilmoq-da albatta lozimdir.
L
ekin o’qilajak kitoblar - mazkur eski kitoblar, o’qilajak
domlalari-da - eski domlalar, maktablari-da - eski hasharot
uyalari bo’lduqinda bu mas’alalar ming marotabalar isloh
etilsa-
da, bekor, behudadur” [5:163].
O’zi ochgan maktab xususida Ibrat “o’zumga qa-
TA’LIMI
CF1 СЮДА ВАЛИ I I .WOUAGt
ANDICTllATUll WKAU
ЛИТЕРАТУРЫ L TEACHING
rashlik o‘nta-o‘n beshta bolalarni", “hech bahra tortmay,
behuda yurduqlarina jonim achib”, Qozondan bir muallim
olib kelib, yangi usuldagi maktab ochdim deb izohlaydi.
Unda
yigirmadan ortiq bolalar uch oy bo’lmasdan savodi
chiqib, yozadigan bo’lishganini, “to’rt-besh va yetti-sakkiz
sanalar”da Qo’qonda “ara- biy mukolamag’a qodir bo’lib,
har bir kitoblarni mutolaa etadurgon” bo’lganini yozadi.
Xulosa.
Millatparvar shoir, olim Is’hoqxon Ibrat boshqa
jadidlar kabi ilmni targ’ib, maorifni, maktabni isloh qilish
bilan yurtning taraqqiyotga erishishiga umid qilgan,
ishongan, harakat qilgan. Dunyo tajribasi ham taraqqiyot
formulasi aynan shu ekanligini ko’rsatib tu- ribdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Prezidentimizning maktab ta’limi sohasiga doirfikriari (http://insonhuquqlari.uz/oz/news/presidential-views-on-schooling)
2.
Vamberi H. Ma’rifat yo’lidagi uyg’onish // Tafakkur, 2000. 2-son. - 60-81.
3. Hop Muin. Tanlangan asariar. -
Toshkent: Ma’naviyat, 2005.
4.
Dolimov U. Is’hoqxon Ibrat (https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/adabiyot/milliy-uygonish/ulugbek-dolimov-ishoqhon-ibrat-1862-
5.
Ibrat Is’hoqxon. G’azallar, ilmiy va ma’rifiy maqolalar, tarixiy asariar. - Toshkent: Zabaijad Media, 2022.
Dilnoza MAMANOVA,
Samarqand davlat tibbiyot universiteti
o'qituvchisi
ROMANLARDA MAK0N, ZAMON VA OBRAZLAR O XSHASHLIGI
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Sa’dixon Mavlavixon o'g'li Eshonjonovning “Tanazzul”pentologiyasi va Abdulla Qodiriyning
“ОЧкап kunlar” romani o'rtasidagi zamon-makon, obrazlararo uyg’unlik, voqealar rivojidagi o'xshash jihatlar ko'rib chiqilgan.
Kai it so'zlar:
tarixiy janr, pentalogiya, Qo'qon xonligi, tarixiy shaxslar, tarixiy mavzu, pozitsiya, mingboshi, to'qima obraz, obrazlar
xarakteri, Xudoyorxon davri.
Annotation.
This article examines the time-space, inter-character harmony, and similarities in the development of events between
Sa’di khan Mavlavikhon’s son Eshonjanov’s pentology “Decline” and Abdulla Qadiri’s novel “Bygone Days”
Keywords:
historical genre, pentalogy, Kokand Khanate, historical figures, historical plot, position, fictional image, charac ter of
images, Khudoyorkhan period.
Аннотация.
В данной статье рассматриваются время-пространство, межперсонажная гармония и сходство в
развитии событий пенталогии Садихана Эшонджанова “Деградация” и романа Абдуллы Кадыри “Минувшие дни”
Ключевые слова:
исторический жанр, пенталогия, Кокандское ханство, исторические личности, исторический
сюжет, позиция, выдуманный образ, характер изображений, период Худоярхана.
Yozuvchi tarixiy janrda yozishga kirisharkan, ta- rixiylik
tamoyilini buzmasa, undan boshqa bir qolip yaratishga
urinmasa, estetik ideali tarixiy haqiqatga monand bo
’lsa,
yetuk asar yarata oladi. Bunga yaqqol dalil Qo
’qon xonligi
haqidagi Abdulla Qodiriyning real voqelik bilan badiiy
to
’qimani uyg’unlashtirib yaratgan “O’tkan kunlar”,
“Mehrobdan chayon” romanlaridir. “O’tkan kunlar”
muqaddimasida adib shunday yozadi
: “Yozmoqqa
niyatlanganim ushbu
“O’tkan kunlar” yangi zamon
ro
’monchilig’i bilan tanishish yo’lida kichkina bir tajriba,
yana to
’g’risi, bu havasdir. Ma’lumki, har bir ish- ning ham
yangi - ibtidoiy davrda talay kamchiliklari bilan maydonga
chiqishi, ahllarning yetishmaklari ila sekin- sekin tuzalib,
takomilga yuztutishi tabiiy bir holdir
...” [1: 5]. Sa’dixon
Mavlavixon o’g’lining “Tanazzul” pentalogi- yasi ham xuddi
shu asosda dunyoga kelgan.
Asarni yozishda muallif “O’tkan kunlar”dan ilhomlan-
gan. Buni, birinchidan, roman epigrafida, ikkinchidan,
asarda Qo’qon tarixining yoritilishida, qolaversa, obraz-
lardagi o’xshashlik kabilardan anglash mumkin. Birtar-
e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Я
TIL VAADABIVOT
Tadqiqot
2024-yil 5-son
TA’LIMI
иаОМ*Л1Ш1
Т
А
ЛСО1С1
ANDLCT11ATUM ■ жжлвяпглти
L
TIACIING
ixiy davr haqida hikoya qiluvchi
Sa’dixon Mavlavixon
o’g’lining “Tanazzul” asari bilan Abdulla Qodiriy roman-
laridagi zamon va makon, tarixiy voqealar, obrazlari
o’rtasidagi o’xshashlik bir-biriga g’oyatda mutanosibdir.
“Tanazzul' romaniga Abdulla Qodiriyning “Moziyga
qaytib ish qilish x
ayrlik deydilar...” degan gapi epigraf
sifatida olingani asarlar o’rtasidagi ilk bog liqlikni ang- latib,
Sa’dixon Mavlavixon o’g’li romanining g’oyasini ham
belgilovchi jihat hisoblanadi. Darhaqiqat, Abdulla Qodiriy
“0‘tkan kunlar” so’zboshisida “...Shunga ko’ra mavzuni
moziydan, yaqin o’tkan kunlardan, tarixi- mizning eng
kirlikqora kunlaridan belgiladim” [1:5], deb yozadi.
“Tanazzul” asari nomi ham Abdulla Qodiriyning yuqoridagi
fikrlariga hamohang. Ya’ni Xudoyorxon davri, xonlikni
tanazzulga tortayotgan vaziyat, qipchoq- larning hokimiyat
boshqaruvini o’z qo’liga olgani, aka- ukalarning beklar
nayranglariga uchib taxt talashishlari, Rossiya tomonidan
xonlikni bosib olishga harakatlar va oxir-oqibatTurkistonni
mustamlakaga aylantirgani - hamma-
hammasi Qo’qon
xonligidagi parokandalikning alomatlaridir. Ha, moziyga
qaytib, puxta 0‘ylagan holda qilingan ishda xayr-baraka
bo’ladi. Shunday ekan, tarix bizga har doim ko’zgu,
eslatma, ibrat vazifasini o’taydi. Ushbu asarlarni
yaratishdan har ikkala yozuvchining k
o’zda tutgan maqsadi
ham shu jihatdan mushtarakdir.
“Tanazzul" romanidagi Saidbek va Qilich obrazlari
talqinida ham xuddi “O’tkan kunlar”dagi Otabekning xatti-
harakatlariga o’xshashlik kuzatiladi. Xudoyorxon ularni
Rossiyaga o’qishga yuboradi. Dastlab imperator farmoniga
binoan, ular Naplyuyev nomidagi kadet kor- pusida, keyin
Qozonda tahsil oladi. Olti yil mobaynida rus, ingliz, arab
tilida ravon so’zlashishni, harbiy takti- kalarni o’rganib,
siyosiy jihatdan yetuk bo’lib qaytishadi. Ayniqsa, bu
Saidbek misolida romanda yaxshi ochib berilgan.
Xudoyorxon u bilan maslahatlashar, bosh- qa davlatlardagi
ishlami batafsil so’rab-surishtirar edi. “Uch yuz-to‘rt yuz
navkarni ularda rota deyishadi, ana shu navkarlar bir
tekisda saf tortib podshoh, vazirlar turgan maydondan
gursillab otsa, parad deyiladi” [3: 63] Asarlarda
taraqqiyotdan ortda qolish, rivojlangan davlatlardan o’rnak
olmaslik mustamlaka bo’lishga olib kelishi mumkinligi badiiy
tarzda dalillanadi.
“Tanazzul” romani muallifi Qo’qon tarixiga doir il- miy,
badiiy asarlarni o’rgangan. Bunda Abdulla Qodiriy
romanlaridan asosiy manba sifatida foydalangan. Ayniqsa,
quyidagi parcha bu jihatdan diqqatimizni tort- di. Mallaxon
Xudoyorxon
tomonidan
Toshkent
hokimi
etib
tayinlangandan keyin xon beklar bilan yig’ilishda undan
so’raydi:
“ - Kattalarning ichida qo’shningiz ko’rinmaydi.
- Kimni aytyapsiz?
- Yusufbek hojini-da.
- Ha-
a... Hoji bobomi? Kelinlari ko’z yorib, qazo qil-
gandan bu yog’iga o’rdaga qadam bosmay qo’ydilar” [2:
224]. Bu epizod “0‘tkan kunlar”dagi voqea - Kumushning
fojiali halok bo’lishiga ishora. Yozuvchi boshqa romanidagi
to’qima xarakterni ham asarga kiritgani e’tiborga molik.
Xonliklar tarixida kechgan voqealar ham, shaxslari ham
badiiy adabiyotda o’quvchi uchun muhim va vatan- parvarlik
hissini uyg’otuvchi asosdir. Abdulla Qodiriy merosidan
bahramand bo’lish bu borada biz uchun tar- biyaviy
ahamiyat kasb etadi. Undan ta’sirlanib yozilgan “Tanazzul”
kabi romanlarning ham adabiy
otda o’rni bor.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Abdulla Qodiriy. 0‘tkan kunlar. - Toshkent Navro‘z, 2019.
2.
Sa’dixon Mavlavixon o‘g‘li. Tanazzul. 1-kitob. - Toshkent: 0‘qituvchi, 2019.
3.
Sa’dixon Mavlavixon o‘g‘li. Tanazzul. 2-kitob. - Toshkent: 0‘qituvchi, 2019.
4.
Sa’dixon Mavlavixon o‘g‘ll. Tanazzul. 3-kltob. - Toshkent: O'qltuvchl,2020.
5.
Mamanova, D. ‘Tanazzul” romanida Musulmonqul mingboshi obrazining tavsifi // Interpretation and researches, (2024). 4(26).
6. Mama
nova, D. Artistic parallelism in the novels «decline» and «the scorpion from the altar» // Analysis of world scientific views
International Scientific Journal, 2(1), (2024). 249-254.
Xamro ABDULLA YEV,
Berdaq
nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti o‘qituvchisi,
filologiya fanlari nomzodi, dotsent
ROMANDA MILLIY VA UMUMINSONIY QADRIYATLAR TALQINI
Annotatsiya.
Maqolada Evril Turon (Mamadali Mahmudov)ning “Bu tog'lar- ulug' tog'lar” romani tadqiqot obyckti sifatida tanlab
olingan. Romandagi obraz va personajlaming milliy qiyofasi, voqealar dinamikasida xarakteriaming shakllanish jarayon- lari, sujetlar
halqasida voqeliklar uyg'unligi hamda milliy, umuminsoniy qadriyatlar tahlilga tortilgan.
Kai it so‘zlar:
roman, obraz, persona], qahramon, xarakter, sujet, voqelik, badiiy to'qima, milliy qadriyatlar, umuminsoniy qadriyatlar,
uslub.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
Я
