525
4.
Abdullaev Z. Maktab o'quvchilarining ekologik munosabati va ekologik ongi //
Narodnoe obrazovnaie. - 2011 - 2-son. - S. 186-190.
5.
A'zamxonov S.X. Inson kapitali bilan bog‘liq tushunchalaming nazariy tahlili
https://interonconf.org/index.php/den/article/view/2533
Vol.
2
No.
20
(2023):
PEDAGOGICAL SCIENCES AND TEACHING METHODS
XORIJIY TALABALARGA O‘ZBEK TILINI (TQITISHNING
AHAMIYATI VA METODIK KONSEPSIYALAR
Dilnoza Uktamovna Mamanova,
Samarqand davlat tibbiyot universiteti О ‘zbek tili va adabiyoti, rus tili bilan
kafedrasi о ‘zbek tili fani о ‘qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada xorijiy talabalar uchun o‘zbek tilini o'rgatishning
muhimlik darajasi va dolzarbligi atroflicha isbotlab berilgan. Shuningdek tilini o‘rgatishda
boshqa tillar bilan o‘zaro ma’lum bir o‘xshash jihatlari qiyoslangan. Tibbiyot universitetida
talabalar uchun bu tilning ahamiyati izohlanib, dars jarayonida samarali usul va metodlami
qo‘llab yuqori natijalarga erishish mumkinligi tahlil qilingan,
Kalit so‘zlar.
o‘zbek tili, madaniyat, til mavqei, metod, samaradorlik, chet tillari,
tillararo o‘xshashlik, til bilish darajasi.
O‘zbekiston suveren-demokratik mamlakatlar qatorida ekan, uning o‘z davlat ramzlari
o‘z mentaliteti, o‘z ona tili, o‘z madaniyati va qadriyatlari mavjud. Buni boshqalarga
yoyishning eng samarali yo‘li birinchidan, o‘z tili, ikkinchidan kishining xulq-atvori orqali
amalga oshiriladi. Qay holatda bo‘lmasin, kishilar o‘z so‘zlari va gaplari bilan notanish
odamga kimligini tanita oladi. Ya’ni kimdir o‘zga tillardan qaysi birini bilib shu orqali
boshqalar bilan muloqot qilar ekan u jarayonda yurti va uning insonlari, turmush tarzi va
madaniy-ma’naviy holat hamda vaziyat haqida xohlasa-xohlamasa aytib qo‘yadi. Shunday
ekan biz o‘zbek tilini boshqalarga o‘rgatish orqali ham tilimizni ham madaniyatimizni
tarqatishimiz mumkin. Buni amalga oshirish uchun yurtimizda yaxshigina imkoniyatlar bor.
Xususan, hozirgi kunda turli chet el fuqarolarining O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida
tahsil olishlari uchun keng imkoniyatlar ochilgan. Hamda ular ham katta qiziqish va ishtiyoq
bilan tahsil uchun kelmoqda. Shulardan eng talab kuchli bo‘lgan tarmoq meditsina ya’ni
tibbiyotdir. Tibbiyot universitetlari talabalariga o‘zbek tilini o‘qitish va shu orqali o‘z
madaniyatini tarqatish shuningdek, tilning mavqeini oshirish uchun juda muhim imkondir.
Bundan tashqari ular uchun bu tilni o‘rganishning muhimlik va keraklilik darajasi quyidagicha:
Birinchidan, ular yurtimizda olti yil davomida ta’lim olishadi. Bu davrda faqatgina
mahalliy aholining kam sonli so‘z yoki so‘z birikmasi yoki gaplarigagina tushuna oladi.
(qo‘shimcha ta’limsiz)
Ikkinchidan, agarda qaysidir talaba qiziqishi kuchli bo‘lsa, o‘zi mustaqil yoki
qo‘shimcha kurs olib o‘qishi kerak. (Unda ham ular uchun o‘z tilida yoki ingliz tilida gaplasha
va tushuntira oluvchi ustoz yoki do‘st, elekton programma yoki ilova yo bo‘lmasa darslik kerak
bo‘ladi.)
Uchinchidan, tibbiyot universiteti talabalari turli xil mahalliy shifoxonalarga amalyot
o‘tash uchun borishishadi, chunki ulaming ta’lim jarayonidagi asosiy tomon tajriba va o'zining
ko'nikmasini shakllantirish kerakligidir va ular ushbu jarayonni tez va aniq anglash uchun ham
526
o‘zbek tilini o'rganishi asosiydir.
To‘rtinchidan, mahalliy yetuk bilim egalari(shifokorlar)ning saboqlarini olish va ta’lim
va tajriba orttirish uchun ham mahalliy ona tilimizni bilishi lozim. (Negaki ko'pchilik
professional doktorlar ko‘proq rus tilini bilishadi. Bugun Samarqand davlat tibbiyot
universitetida xorijlik talabalaming asosiy qismi hindistonlik va pokistonlik talabalar bo‘lgani
uchun ulaming ikkinchi tili ingliz tilidir. Rus tilini ba’zilari kam sonli so’zlarini bilmasa bu
tilga ham tushunmaydilar.)
Bugungi kunda Samarqand davlat tibbiyot universitetida Xalqaro ta’lim fakulteti
talabalari uchun ham bir semestrga mo‘ljallangan o‘zbek tili (Uzbek language) dars soatlar
ajratilgan bo‘lib, ularga o'zbekcha tibbiyot atamalarini o'rgatishda samarali metodlardan
foydalanib kelinmoqda. Talabalar Hindiston va Pokistondan bo‘lganligi uchun o‘zbek tilini
o'rganishlari anchayin yaxshi kechmoqda. Chunki, ularda ko‘p tillilik mavjud bo‘lib, asosiy
qismi hindlar hamda ular hind va urdu tilini ham bilishadi. Buni keltirishimizning sababi urdu
tili arab yozuvi va tili asosiga qurilgan. 0‘zbek tilida ham arab tilidan 50% dan ortiq so’zlar
kirib kelib o‘z qatlamni tashkil etmoqda. Ya’ni m, b, h, v. tutuq belgisi kabilar ishtirok etgan
so‘zlar arabiy so‘zlar hisoblanadi. Shunday ekan, bu tillaming asosida, so'zlar shaklida bir
xillik mavjud va bu o’rganish hamda o’rgatish uchun ancha yengillikni ta’minlaydi.
Shuningdek. o‘zbek tiliga kirib kelgan yangi so'zlar asosini inglizcha o‘zlashmalar
tashkil etadi. Xorijiy talabalarga ta’lim tili esa ingliz tilidir. Bu ham til o'rganishga samarali
yordam beradi. Yana bir muhim jihat tibbiyotga aloqador so’zlar, dori nomlari, tibbiy atamalar
lotin tilidan kirib kelgani uchun ular muntazam ravishda lotin tilini ham o'rganishadi. Bu
sabablardan va o’xshashliklardan unumli foydalangan holatda o‘z ona tilimizni va o‘z
madaniyatimiz va o'zimiz haqimizda ularda ijobiy oyna shakllantirishimiz mumkin va bu
o’rgatish uchun asosiy jihatlardan biridir.
Tibbiyot atamalarini dars davomida shunchaki lug'at (vocabulary) shaklida yodlash
uchun bermay, balki topshiriq-task, interaktiv va zamonaviy ta’lim metodlari (modem
educational methods) shaklida o’rgatilsa, hamda talabalaming o‘zlari ko‘p marotaba takrorlab
o’rgansa yod olish va undan nutq jarayonida foylanishi (using in the speech) ham oson bo‘ladi.
Ya’ni o‘zbek tili darsida tibbiyot terminlarini (medical terminology) quyidagi tartibda
tushuntirish va mustahkamlash samarli usullar va metodlar hisoblanadi.
•J
Dais jarayonida o‘tilgan grammatik va leksik mavzudan keyin faqatgina o‘zbek
tilidagi so‘zlami lug'at daftarlariga ko‘chirish (write and copy) uchun beriladi.
J
Keyin elektron lug‘at (uzbek-english dictionary) yordamida ular so'zlami ingliz tiliga
tarjima qilishadi.
Masalan, so'zlar quyidagi shaklda ikki qismga bo‘lib o'rgatiladi:
527
QON KAMAVISHI
KASALLIK
SHIFOXONA
TISH OG‘RIG‘1
SHIFOKOR
TISH SHIFOKORI
BEMOR
BOLALAR SHIFOKORI
OGR1Q
OPERATSIYA
AZOB
•JARROH
BOSH OG‘RIG‘1
•OGRIQ-PJZV
OPERATSIYA
- OPERATION
AZOB
-SUFFERING
TIBBIYOTGA ALOQADOR
SO‘ZLAR- MEDICAL
WORDS
BOLALAR SHIFOKORI
PEDIATRICIAN
1-ilova.
Talabalar lug‘at
daftarlariga taxminan shu
shaklda o‘zbek tilidan
ingiliz tiliga taijima
qilishadi:
TIBBIYOTGA ALOQADOR
SO‘ZLAR
-
MEDICAL
WORDS
SHIFOXONA -
HOSPITAL
SHIFOKOR -
DOCTOR
BEMOR -
PATIENT
QON YO‘QOTISH
BLOOD
♦KASALLIK -
DISEASE
LOSS
TISH OG‘RIG‘1
-TOOTHACHE
TISH SHIFOKORI -
DENTIST
BOSH OG‘RIG‘1
-HEADACHE
9
JARROH
-SURGEON
2-ilova.
Boshqa shu kabi
tibbiyotga oid lug‘atlar
ham shu shaklda
o‘zbekchasi beriladi va
talabalar mustaqil tarzda
ingliz tiliga tarjima
qilishadi:
•MASAJ
•TERI KASALLIKLARI
•
DAVO/DAVOLASH
•TOSHMA
•DORI
•SHPRIST
•IGNA
•
ULTIRATOVUSH TEKSHIRUVI
•
TIBBIYOT JIHOZLARI
•
ICHKIKASALLIKLAR
•O‘SIMTA
•SOG‘LOM
•O‘L1M
3-ilova.
528
•
MASAJ -
MASSAGE
ULTRASOUND CHECK
•
TERI KASALLIKLARI -
SKIN*
TIBBIYOT JIHOZLAR1
-
MEDICAL
DISEASES
EQUIPMENT
•DAVO/DAVOLASH-
TREATMENT
'ICIIKI KASALLIKLAR
INTERNAL DISEASES
•0‘SIMTA-
TUMOUR
•SOG‘LOM-//£4Z,7T
*ОЧЛМ-DEATH
•
ULTIRATOVUSH
TEKSHIRUVI
lK
°
L
*
/Л
’
Л<
™
Л
4-ilova.
J
Tarjima qilgandan so‘ng o‘qituvchi ulami to‘g‘riligini tekshirish (for checking) uchun
taijimalardan so‘z taijimasini (translation form) so‘rab chiqadi va xato taijima bo‘lsa to‘g‘ri
va maqbul variantlami aytadi.
J
Keyingina so‘zlaming talaffuzini (pronunciation) o‘rgatadi va ulami yodlash (for
memorising) uchun o‘xshash misoliar keltiradi va talabalarda o‘sha so‘zlar haqida tasavvur
(imagination) uyg‘otadi.
J
Grammatik va leksik mavzu va topshiriqlarga qo‘shimcha qilib bu yangi so‘zlar yod
olish uchun beriladi va keying! darsda birma-bir so‘zlaming yodlanganlik darajasi
tekshiriladi.
Shuningdek xotirada bu so‘zlami qolishi uchun kamida o‘n marta o‘iganuvchi
foydalanishi lozimligi uchun avvalo “texnik krasvord” berilib to'ldirtiriladi. Keyin “Top orqali
yodlash”da o‘qituvchi talabalarga kichik kaptok otib o‘zbekcha- inglizcha, inglizcha-
o‘zbekcha shakllarini so‘rab mustahkamlaydi. Yana boshqa usuli “Kim ko‘p tibbiyot
terminini biladi.” o‘yinini tashkil etib, alohida varaqlarga bilganlarini yozib tekshirish yo‘li
va boshqa juda ko‘plab turli tuman aqliy metodlardan foydalanishi mumkin.
Ikki darsdan keyin esa ulardan shu so‘zlar bo‘yicha lug‘at diktant (vocabulary dictation)
o‘zbek tibbiyot atamalari asosida olinib yana bir marta mustahkamlanadi va shu orqali
talabalar o‘sha so‘zlami yana bir esga oladi. Agarda yodidan ko‘tarilgan bo‘lsa o‘qituvchi
tomonidan aytiladi va yana bir bora tekshiriladi va baholanadi. Albatta, yangi til o‘rganish
juda ham ajoyib jarayon va har bir kishi yangi til o‘rganishni xohlaydi. Bundan tashqari o‘zi
o‘rganayotgan tilda kim bilandir gaplashib yana ham yaxshi o‘zlashtirib olishi mumkin.
Shuningdek, tilga mehr uyg‘otishda pedogogning ham hissasi taxminan 95 % ni tashkil etadi
va yangi tilni o‘rgatish uchun o‘rgatuvchidan katta mahorat talab etiladi hamda u orqali
talabalar va o‘qituvchi o‘z ta’limiy maqsadiga erishish uchun:
>
Birinchidan, tilga qiziqish uyg‘otish kerak.
>
Ikkinchidan, dars davomida zamonaviy interaktiv metodlardan foydalangan holda
tushuntirish muhimdir.
>
Uchinchidan, tilga hurmatini oshirish va ulami rag‘batlantirish ham tadqiqot va
•TOSHMA-JUSW
•DORI-DRUG
•SHPRIS-.SIR/AG’E
•
IGH A-NEEDLE
529
o‘qitish, dars jarayonida ustun tomondir.
Xullas, tibbiyot universitetlarida xorijdan kelgan talabalarga o‘zbek tilini o‘igatish
asosiy vazifalardan bin hisoblanadi. Shu orqali ham tilning o‘z maqomida yangilanishlar
yuzaga keladi va shu orqali ham pedogog ko‘p ter to‘kadi, o‘z ustida ishlaydi hamda yangidan
yangi ilovalar yaratilsa, bu ilova bilan o‘zbek tilini o‘iganuvchilar safi kengayadi. O‘zbek
tilini tibbiyot ta’lim muassasalarida o‘rgatish shunday ajoyib va murakkab, yuksak mahorat
va fidoiylik talab qiladigan ta’lim turi hisoblanadi.
Adabiyotlar ro‘yxati
l.O‘zbek tiliningnsosiy imlo qoidalar. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi 339-son qarori bilan tasdiqlangan. 4-bet.
2.
Tog‘ayev.T. Tavaldiyeva.G. Akromova.M. O‘zbek tilining imlo lug‘at. Toshkent;
“Sharq” 2015. 18-29^9-178-betlar.
3.
Mamanova.D. 0‘zbek tili ma’zura matni Samarqand 2024. 12-35-betlar.
4.
Mamanova, D. (2024). ARTISTIC PARALLELISM IN THE NOVELS “DECLINE”
AND “THE SCORPION FROM THE ALTAR”.
Analysis of world scientific views
International Scientific Journal,
2(1), 249-254.
5.
Mamanova, D. (2024). ARTISTIC PARALLELISM IN THE NOVELS
“DECLINE” AND “THE SCORPION FROM THE ALTAR”.
Analysis of world scientific
views International Scientific Journal,
2(1), 249-254.
6.
O‘zebekcha-inglizcha, inglizcha-o‘zbekcha lug‘at.
https://play.google.com/store/apps/details?id=com.amaltranslator.uzbekenglish&hl=r
u&gl=US&pli~l
O‘QUVCHILARDA FUNKSIONAL SAVODXONLIKNI
SHAKLLANTIRISHGA DOIR TUZILADIGAN TOPSHIRIQLARGA
QO‘YILADIGAN TALA BL AR
Kudratova A.I.
SamVPYMO'MM, v.b.dotsent
Annotatsiya:
Mazkur maqolada 15 yoshli o’quvchilarning funksional savodxonliklarini
ya‘ni maktab dasturida olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarda qo ‘Hay olish
kompetensiyalarini baholovchi, butun dunyoda e ’tirof etilayotgan PISA xalqaro baholash
dasturi haqida ma’lumot berilgan. Tadqiqot doirasida taqdim qilinadigan topshiriqlarning
tarkibiy tuzilishi yoritilgan. PISA tadqiqotlarida asosiy yo‘nalishlar sifatida tanlab olingan
o‘qish, matematik, tabiiy-ilmiy fanlar savodxonliklardan biri matematik savodxonlik tahlil
qilingan.
Kalit so'zlar:
PISA, ta’lim, sifat, savodxonlik, topshiriq, matematik savodxonlik,
mazmun yunalishi, matematik kompetentlik, qo’llash sohasi (kontekst), murakkablik
