Barcha maqolalar - Texnika

Maqolalar soni: 155
  • Ишнинг ма=сади. Иш=аланишда метал материалларнинг сирт=и =атлами емирилиш жараёнини термодинамик, дислокацион ва термофлуктуацион тасаввурлардан фойдаланиб назарий ва экспериментал тад=и=отлаш ва шулар асосида ызаро фрикцион таъсирида былган конструкцион материалларнинг сирт мустащкамлигини башоратлаш, аналитик щисоблаш услубларини ишлаб чи=иш.
    Тад=и=от усуллари. Термодинамиканинг I ва II =онунларидан, термодинамиканинг =айтмас жараени назарияси юту=ларидан, дислокация ва =атти= жисмларнинг емирилишини термофлуктацион назарияларидан фойдаланилган термодинамик усул.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги. Илк бор абразив ейилиш жараёни =онуниятлари асосида энергетик ва энтропик балансини комплекс тад=и=отлаб натижалар олинган.
    Абразив ейилиш жараёнининг энергетик ва энтропик баланси экспериментал изланиш блок схемаси, ускунаси, махсус =урилмаси, оригинал услуби ишлаб чи=илган.
    Иш=аланувчи жуфтликни деформацияланувчи хажмидаги ички энергия зичлигининг чегаравий =иймати ёки энтропия зичлигининг чегаравий =ийматини йи\илишидан келиб чи=адиган емирилишга асосланган, метал материаллари сирт емирилиш =онуниятлари ва янги хусусиятлари назарий исботланган ва экспериментал тасди=ланган. Ушбу хусусиятларни иш=аланиш шароитига бо\ли= эмаслиги ва материал исси=лик - физик хусусияти билан ызаро бо\ли= физик ызгармаслиги кырсатилган.
    Конструкцион метал материалларни ейилишга бардошлилигини бащолаш учун =атор янги термодинамик мезонлар таклиф этилган: ички энергия зичлиги чегараси, энтропия зичлиги чегараси, пластик деформация жараёнида материалнинг энергия си\ими ва деформацион мустащкамланиш коэффициента. Иш=аланувчи жуфтликларни ишга лае=атлилигини бащолаш ва башорат =илиш илмий услубий асосига хизмат =илувчи аналитик бо\ланишлар топилган.
    Амалий ащамияти. Абразив ейилиш шароитида ишловчи материаллар ва релсларни ейилишга чидамлилиги ва ейилишини щисоблаш услублари ишлаб чи=илган. Изланиш натижаларининг тадби\и материалларни ейилишга бардошлилигини лойихалаш бос=ичида башоратлашга щамда магистрал ва саноат транспорти корхоналар томонидан тендер жараенида сотиб олинаётган рельсларини ейилишга чидамлилигини эксперт бащолаш имконини берди.Ызбекистон Республикасининг Давлат Патент Идорасидан 2 патентга гувощнома олинган.
    Тадби= этиш даражаси ва и=тисодий самарадорлиги. Илмий изланишлар «Ызбекистон Темир Йыллари» ДАТЙК 4,06 млрд, сым и=тисодий самарадорлиги билан тадби= =илинган ва Р-10 форма акт билан тасди=ланган. Тош ТЙМИ, ТДТУ ва Андижон университетида бакалавр ва магистрлар таерлаш учун ы=ув жараёнларига тадби= =илинган.
    +ылланиш сощаси. Тад=и=от натижаларидан ишлаб чи=ариш шароитида машина ва механизмларнинг иш=аланувчи =исмларини лойищалашда, темир йыл транспорти корхоналари учун рельсларни танлаш ва ишлатишда щамда техника Олий Ы=ув Юртларнинг мутахассислик фанлари ы=ув жараёнида фойдаланиш мумкин.

    Станислав Хачатурьян
    1-44
    52   12
  • Тадқиқот объектлари: СCНА+Руо асосидаги маҳаллий хом ашёлардан фойдаланган ҳолда ноорганик полимер резистив таркиби?, СCНА+СИО. Ф-42+Руcб, Ф-42+ Cдо, О-42+Сно2 флоропласт асосидаги полимер таркиби. Kaolin ва иссиқлик билан ишлов берилган полиакрилонитрилга асосланган модификацияланган mineral пломба.
    Ишнинг мақсади маҳаллий хом ашёлардан фойдаланган ҳолда резистив композит материалларни яратишнинг илмий асосларини ишлаб чиқиш, уларнинг таркибига, таркибий қисмларининг тузилишига қараб физик-кимёвий ва електр хусусиятларининг намуналарини яратиш ва улар асосида янги авлод резистив маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг самарали технологиясини ишлаб чиқишдан иборат. електроника саноати.
    .Тадқиқот усуллари: физик-кимёвий, технологик, физик-механик, термодинамик, операцион.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: улар маҳаллий ва иккиламчи хом ашёларга асосланган резистив композицияларни олиш учун паст ҳароратли синтерлашнинг янги композициялари ва технологиялари ишлаб чиқилганлиги, уларнинг таркиби ва тузилишига қараб резистив композицияларнинг електр хусусиятларининг ўзгариши нақшлари яратилганлиги, тахмин қилинган ўтказувчанлик механизм таклиф қилинди, ўзгартирилган mineral пломба моддалари олинди.
    Амалий аҳамияти. СCНC shisha цементига асосланган 450 ДК (850 ДК га нисбатан) резисторларни олиш таркиби ва технологияси ишлаб чиқилган-77-2+ металл оксидлари; ф-42 + металл оксидлари флоропласт асосида полимер резистив таркиби; иккилик ва модификацияланган пломба моддаларини ишлаб чиқариш технологияси.
    Жорий етиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги; ишлаб чиқилган резистив композициялар Ўзелтеҳсаноат микроелектроника институти ва Нтц Композит ишлаб чиқариш базасида жорий етилди.
    Кутилаётган иқтисодий samara 132 млн. йилига сўм. (2006 йил январ ҳолатига хом ашё ва маҳсулотлар учун тариф ставкалари бўйича).
    Қўллаш соҳаси: қалин плёнкали резисторлар ишлаб чиқариш учун електротехника саноати, ўқув мақсадлари учун университетлар.

    Абдусалам Умаров
    1-48
    42   22
  • Объект исследования: напряженное состояние и износ материала колесных пар локомотивов.
    Цель работы: Создание научных основ моделирования взаимодействия и износа колес локомотивов с рельсами , эксплуатируемых на железных дорогах ГАЖК «Узбекистан темир йўллари».
    Метод исследования: В работе использованы методы теории колебаний , контактных напряжений и решений систем уравнений в частных производных, выведенных на основе функционала Остроградского-Гамильтона. Для решения уравнений использовались методы осреднения по Бубнову - Галеркину и операционного исчисления по Карсону -Хевисайду.
    Получение результаты и их новизна:
    - научный метод оценки динамического контактного нагружения материала колесных пар локомотивов при движении и соударениях с рельсами на прямых и кривых участках пути;
    - модель колебаний идеального экипажа локомотива в кривых участках рельсового пути;
    - модель силового нагружения материала бандажей колесных пар локомотивов с учетом явления их объемного и плоского сжатия;
    - модель оценки закономерности изменения температурных полей и напряжений в материале колесных пар локомотивов в условиях эксплуатации и при восстановлении наплавкой поверхностей гребней колесных пар;
    - модель и методика расчетной оценки износа поверхностей бандажей колесных пар локомотивов при движении на прямых участках рельсового пути и в кривых.
    - новый профиль бандажа колесной пары локомотива, обеспечивающий больший срок эксплуатации бандажей и обеспечивающий условия безопасности движения;
    Практическая значимость : Работа выполнена по планам ГКНТ РУз. 1Ф.2.10 , грантам №55-00 , 80-04 УзФПФИ и заказам Управления эксплуатации локомотивов ГАЖК “Узбекистан темир йыллари” Материалы диссертации используются в работе научно-исследовательских и проектных организаций железнодорожного транспорта (ВНИТИ), в вузах при подготовке специалистов по проектированию и эксплуатации подвижного состава железных дорог, Степень внедрения и экономическая эффективность:
    Разработан и испытан новый профиль бандажа колесной пары локомотива, позволяющий повысить срок полезного использования в 1,5-1,8 раза по сравнению со стандартным и получить экономический эффект 116018560 сум., разработана методика и инструкция по контролю износа в материале бандажей колесных пар локомотивов в условиях ГАЖК “Узбекистан темир йўллари”, утвержденная Государственной Инспекцией по надзору за безопасностью железнодорожного транспорта “УЗГОСЖЕЛДОРНАДЗОР”, материалы диссертации внедрены во Всероссийском научно-исследовательском институте тепловозов и путевых машин , а также используются в учебном процессе вузов.
    Область применения: Подвижной состав железнодорожного транспорта.

    Шерзод Файзибаев
    1-39
    34   11
  • Тадқиқот объектлари: Ўзбекистон-6, Хитой ипак қурти дурагай пиллалари, улардан чувиб олинган 2,33 ва 3,23 тексдаги хом ипак, ҳамда янги структурали ўрилган жарроҳлик ипак ипи.
    Ишнинг мақсади: Янги структурали ўрилган жаррохдик ипак ипларининг ишлаб чиқариш технологиясини яратиш ва хусусиятларини тадкиқ этиш.
    Тадқиқот услуби: иш назарий ва амалий тадқиқотлардан ташкил топтан. Иплар хусусиятлари замонавий услубиятлар асосида ТТЕСИ қошидаги «CENTEXUZ» сертификатлаш марказининг замонавий синов ускуналарида лаборатория шароитида тадкиқ килинган.
    Олинган натнжалар ва уларнинг янгилнги: Таббий ипакдан ўрилган жаррохдик иплари ишлаб чиқариш усули ва технологияси яратилди, унинг хусусиятлари аниқланди. Хом ипакни қўшиб эшишдаги бурам сонини ортиши билан, унинг каттиқлиги ҳам ортиб борди; пиллаларни қўшимча саралаш орқали “А” синфга мансуб хом ипак чувиб олинди ва физик-механик хусусиятлари назоратга нисбатан юқори бўлди.
    Ўриш усулида жарроҳлик ипи ишлаб чикариш жараёнида ўтимлар сони эшиш усулига нисбатан 3 тага қисқарди. Ўрилган хирургик иплар учун хом ипак тайёрлаш усули IAP №0407820 ракамли ЎзР патенти олинди.
    Амалий ахамияти: Мазкур ишда янги структурали ўрилган жарроҳлик ипларини ишлаб чиқаришнинг технологияси яратилган. Ипларни тайёрлашда охирги жараёнда иплар эшилмасдан ўрилиши, жарроҳликда қўлланилганда иплардаги бурамларни силжиши ҳолати юз бермайди ва танани жароҳатлаш холлари истисно бўлади. Янги технологияни ишлаб чикаришга жорий этиш, жарроҳликда қўлланиладиган ипак ипларини ассортиментный кенгайтиради, корхона самарадорлигини оширади.
    Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлик: Янги структурали ўрилган жарроҳлик ипак иплари Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази жарроҳлик бўлимларида ва “XON TEKSTIL” МЧЖ боғич ишлаб чиқариш цехларида амалиётга жорий килинган. Олиб борилган тадкиқотларни амалда қўллашдан кутилаётган иктисодий самарадорлик 4300 минг сўмни ташкил қилади.
    Қўлланиш сохаси: тиббиёт муассасалари жарроҳлик бўлимларида ва ипакни қайта ишлаш корхоналарида.

    Жахонгир Ахмедов
    1-23
    36   13
  • Ишнинг мақсади: Турли эксплуатация режимларида автомобилларининг рул бошқармасида юкламаларни шаклланиш жараёнларини тадқиқ қилиш ва рул бошқармасини лойихалаш босқичида уни мустаҳкамлиги ва ишлаш муддатини башорат қилиш масалаларини ечиш учун тавсиялар бериш.
    Тадқиқот услублари: Ишни бажаришда математик моделлаш ва статик динамика, дастурлаш ва тажриба услубларидан фойдаланилди.
    Олннган натижалар ва уларнннг янгнлиги: - автомобилни оддий режимларда ишлатишда, шу жумладан бурилишга кириш, қувиб ўтиш, тормоз юритмасини контурларининг бири ишламай колганда тормозлаш, микропрофили маълум спектрал зичликка эта бўлгач йўлдан ҳаракатланиш режимларида рул бошқармасида юзага келадиган юкламаларни ҳисобий таҳлил қилиш имконини берувчи математик модел ишлаб чикилди:
    - рул бошқармасини мустаҳкамликка хисоблашда ишлатиладиган динамиклик коэффициентлари асосланди;
    - олдинги ғилдираклар осмаси, ғилдирак жамламасини ясаш ва йигиш учун берилган технологик кўйимлар билан боғлиқ рул бошқармасида юзага келадиган юкламаларни шаклланиш жараёнлари тадқиқ қилинди:
    - ғилдиракнинг бурилиш ўқи (осма устуни) комбинацияланган ҳолда эгилганда, ғилдиракни жойида бурилишига қаршилик моментини ҳисоблаш формуласига аниқлик киритилди.
    Амалий ахамияти: Ишлаб чикилган автомобилнинг математик модели, ЭХМда амалага ошириш учун яратилган алгоритм ва дастурлар рул бошқармасининг мустахкамлиги ва ишлаш муддатини энг рационал тавсифномаларини лойихалаш боскичида башорат қилиш ва белгилаш имкониятини беради. Кичик синфли енгил автомобил мисолида рул бошкармасиии динамик юкланиш коэффициентлари асосланди. гилдиракни бурилиш ўқи (осма устуни) комбинацияланган холда эгилганда, гилдиракни бурилишига каршилик моментини хисоблаш формуласига аниқлик киритилди.
    Жорин кил и in даражаси: иш натижалари енгил автомобилларии такомиллаштириш ва янги моделларини ишлаб чиқишда ўтказиладиган тажриба-конструкторлик ишларда амалий фойдаланиш учун Узбекистан автомобил ишлаб чиқарувчилар Ассоциациясига топширилди, хамда Тошкент автомобил-йўллар институтининг «Автомобилсозлик» мутахассислиги бўйича магистрларни тайёрлаш жараёнида ишлатилади.
    Татбиқ қилиш сохаси: Автомобилсозлик ва автомобил транспорта.

    Азиз Хашимов
    1-21
    33   4
  • Тадкиқот объектлари: шакл хосил килиш технологии жараёни, яхлит бичилган кийим деталларини шакллаш ва намлаб-иситиб ишлов бериш жихозларининг ишчи органлари.
    Ишнинг максадн: яхлит бичилган кийим деталларини қўллаб, технологии жараён операцияларини, материал сарфини ва бошка харажатларни камайтирувчи, юкори самалари ресурстежамкор технология асосида юкори сифатли тикув буюмларини ишлаб чикаришнинг илмий асосларини яратиш.
    Тадкикот методи: эксперт бахолаш методи, материаллар каршилигининг асослари, Чебишев тўрида тўкимачилик матосидан кийим деталлари кобиқ ёйилмасини конструкциялаш назариясидан фойдаланилган. Назарий тадқикотлар машина механикаси, тебраниш назарияси, олий математика ва бошқа методларга асосланган. Тажрибавий тадқикотлар ишлаб чикаришда корхоналарида, хусусан Орел енгил машинасозлик илмий текшириш института ва ТТЕСИ сертификация лабораторияси замонавий жихозларида ўтказилди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: яхлит бичилган қобиқнинг мураккаб ясси-фазовий шаклини хосил килиш схемаси ишлаб чикилган; яхлит бичилган кийим деталларининг мураккаб ясси-фазовий шакл хосил килиш механизми яратилган; деталларни шакллаш усуллари тавсия этилган; деталларнинг шакл сақлаш қобилиятини аниқлаш услублари ишлаб чиқилган; шакл хосил килиш жараёнида матода содир бўладиган таранг-деформация холатини аниклаш услублари таклиф этилган; Чебишев тўрига хос шакл хосил килиш механизмига монанд шакл хосил килувчи ускуна элементларининг геометрик шаклларини аниклашнинг график ва хисоблаш усуллари ишлаб чикилган; деталларнинг шакл саклаш йўллари ва уни аниклашнинг аналитик усуллари тавсия этилган.
    Амалий ахамияти: яхлит бичилган кийим деталининг шакл саклаш хусусиятини аниклаш усули яратилган; мато ва пакет хусусиятларини, хусусан бикрлигини аникловчи янги аналитик усул ишлаб чикилган; шакл хосил килиш жараёнида матонинг тўрсимон структурасининг таранг-деформацион холатини хисоблаш услуби асосланган; юкори самарали ресурстежамкор технология жихозларини лойихалаш ва ишлаб чиқариш учун дастлабки талаблар мажмуаси яратилди. Ушбу йўналиш ГНТП-6 ва А-6-013 Давлат дастурлари бўйича Узбекистан Республикасида фан ва техниканинг устувор йўналишлари рўйхатига киритилган.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: Диссертация ишининг натижалари Орел енгил машинасозлик илмий текшириш института ва «Радуга» ЁАЖ (Орел ш_), «Ўзбекенгилсаноат» ДАКга қарашли «Тонг» ва «8 март» тикувчилик фабрикалари, «Зобит» ҚК, «AFRON» МЧЖда, шунингдек «Умид» кичик корхонасида амалда текширилди ва ишлаб чиқаришга тадбиқ этиш учун кабул килинди. Диссертация натижаларидан ишлаб чикариш шарои-тида фойдаланишдан кутилаётган иктисодий самарадорлик мехнат ва хом ашё ресурсларни тежаш билан боғлиқ бўлиб, 20 млн. сўмни ташкил этади.
    Қўлланиш сохаси: тикувчилик саноати.

    Салих Ташпулатов
    1-40
    21   8
  • Тадқиқот объектлари: олтин сақловчи рудалардан олтинни сорбцион танлаб эритишда хосил бўладиган металлполимер композиция. Қатронни регенерацияга тайёрлаш бўғинида ажратиб олинган чиқиндилар (ёғоч тилими ва қумлар).
    Ишнинг мақсади: олтин ишлаб чиқариш саноати шароитида қўшимча флотация усули билан сорбцион танлаб эритиш чиқиндиларидан металлполимер композиция олишнинг самарали технологиясиии ишлаб чиқиш.
    Тадқиқот методлари: ишда флотацион жараёнлар ва регенерацияга тайёрлаш бўғинида ажратиб олинган чиқиндиларни тадқиқот қилишда физико-механик, кимёвий ва физика-кимёвий усуллар қўлланилди. Сорбцион танлаб эритиш жараёнининг барча қайта ишлаш бўлимларида металлполимер композициянинг технологик йўқолишларини хисоблаш учун компьютер программа қўлланилган.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Олиб борилган тадқиқотлар натижасида, олтинни сорбцион танлаб эритишда ферро- ва феррицианидлар хосил бўлиш кимёвий реакциялари ўрганилган. Ҳосил бўлган ферро- ва феррицианидларнинг анионалмашучи катроннинг сигими ва флотацион ҳусусиятларига салбий таъсир этиши аниқланди. Металларни ферро- ва феррицианид эритмаларидаги кучланиш қатори аниқланди ва олтинни сорбцион танлаб эришнинг Пурбэ диаграммаси тузилди. Қатронни регенерацияга тайёрлаш бўғинида ажратиб олинган ёгоч тилими ва қумлардан металлполимер композициясининг функционал синфини ажратиб олиш учун флотация усули қўлланилди. Олтинни сорбцион танлаб эритиш чиқитларидан металлполимер композиция олишнинг самарали технологияси ишлаб чикилди.
    Амалий ахам пяти: ишлаб чикилган металлполимер композиция олиш технологияси, ишлаб чиқариш чиқитлари билан анионалмашувчи катрон йўқолишини камайишига имкон беради. Бунинг натижасида ишлаб чикариладиган маҳсулотнинг тан нархи камаяди ва олтин сақловчи рудаларни сорбцион танлаб эритиш жараёнининг самараси ошади.
    Татбиқ қилиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: Технологиями Тошкент давлат техника университетининг «Фойдали қазилмаларни бойитиш» тажрибахонаси базасида, йириклаштирилган лаборатория шароитида синовдан ўтқазганда металлполимер композицияни ёғоч тилимидан ажратиб олиш даражаси 94,3%, кумлардан эса 96,22% ни ташкил этди. Анионалмашув қатроннинг йўқолиши 6,5 дан 1,29% гача камайди. Бир суткада 600 т рудани қайта ишлайдиган олтин ажратиб олиш заводи шароитида металлполимер композиция олиш технологиясини татбик этишда, кутилаётган йиллик иқитисодий самарадорлик 80,0 млн. сўмдан ортиқ маблағни ташкил этади.
    Қўллаиилиш сохаси: Кон-металлургия саноати.

    Сулейман Худояров
    1-28
    28   9
  • Тадқиқот объектлари: комбинациялашган агрегат юмшаткичи ва унинг технологии иш жараёни.
    Ишнинг мақсади: тупроққа минимал ишлов бсришга йўналтирилган комбинациялашган агрегат юмшаткичининг кам энергия сарфлаган ҳолда юкори иш сифатини таъминловчи парамстрларини асослаш.
    Тадқиқот методлари: назарий тадкиқотлар назарий механика, олий математика ва пона назарияси асосида, экспсримснтал тадқиқотлар мавжуд меъёрий усуллар бўйича ишлаб чикилган тажрибавий комбинациялашган агрегат, экспериментларни математик режалаштириш, регрессной тахдил ва тензометрия усуллари қўлланилиб ўтказилди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: комбинациялашган агрегат юмшаткичининг тупроқ билан ўзаро таъсирлашиш жараёнини тадкиқ этиш асосида унинг иш сиртини геомстрик шакли асосланган хамда тупроққа кириш бурчаги, иш сиртининг узунлиги, эни, устунининг ўткирланиш бурчаги ҳамда юмшаткичнинг тортишга қаршилигини аниклаш имконини бсрадиган аналитик ифодалар олинган.
    Амалий ахамияти: тавсия этилаётган иш сирти ва мақбул парамстрларга эга бўлган юмшаткичлар билан жиҳозланган комбинациялашган агрегатни қўллаш тупроққа ишлов бсришда эксплуатацией харажатларни 12,7 % га камайтириш имконини бсради.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: комбинациялашган агрсгатнинг тажриба нусхалари 2007-2008 йилларда Андижон вилояти Қўрғонтепа туманидаги «Оқ сув» фермер хўжалиги ҳамда УзМЭИ нинг тажриба хўжалиги далаларида кснг хўжалик синовларидан ўтган. Тадқиқот натижалари, «БМКБ-Агромаш» ОАЖ томонидан кабул қилинган ва КА-1,8 комбинациялашган агрегат конструкциясини ишлаб чиқишда қўлланилган. Ишлаб чиқилган агрсгатни кўлланишдан йиллик иктисодий самара битта машинага 3208297 сўмни ташкил этди.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: кишлоқ хўжалиги машинасозлиги, қишлоқ хўжалиги.

    Махаммаджон Мамадалиев
    1-24
    16   10
  • Тадқиқот объектлари: пахта толали мато, карбоксиметилкрахмал, синтетик полимсрлар, актив бўсқ.
    Ишнинг мақсади: махаллий хом ашёлар асосида юқори самарали аралаш куюқловчилар яратиш ва актив бўёклар учун пахта толали матоларга гул босишда қўлланиладиган чикиндисиз биологик тоза технологиянинг назарий асосларини тадкиқ этиш. Тадқиқот актив бўёқлар билан гул босиш жараёнини такомиллашитириш, технологиями модернизациялаш ва олинадиган матоларнинг сифатини яхшилашга қаратилган.
    Тадқиқот методлари: ИҚ-, ЯМР-, УБ спектроскопия, вискозиметрия, электрокинетик потенциометрия, рентгенографик анализ, реология, оптик микроскопия, тегишли ДСлари бўйича матоларнинг интенсивлиги, мустаҳкамлик ва сифат кўрсаткичларини аниклаш каби замонавий назарий ва экспериментал тадқиқот усуллари қўлланилган.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Илк бор пахта толали матоларга актив бўёқлар билан гул босишда қуюқловчи сифатида гуруч крахмалидан олинган карбоксиметилкрахмал, бентонит гилмояси ва сувда эрувчан полиакрилатлар асосида аралаш қуюқловчиларнинг турли таркиблари ишлаб чиқилди. Гуруч крахмалининг этил спирта мухитида монохлорсирка кислотанинг натрийли тузлари билан модификациялаш жараёнига турли факторларнинг таъсири ўрганилган. Олинган карбоксиметилрахмал ва полиакрилатлар асосидаги қуюқловчиларнинг реологик, тиксотроп хоссалари ўрганилган. Полифункционал самарали аралаш куюқловчилар матога гул босиш жараёнида актив бўёклар учун қўлланилган ва карбоксиметилкрахмал таркибига синтетик полимерлар қўшилганда синтетик полимерлар таркибидаги функционал гурухдар карбоксиметилкрахмал таркибидаги гидроксил гурухлар билан ўзаро таъсирлашиб, водород боғланиш ҳосил қилиши ҳисобига гул босиш жараёнлари ва матоларнинг эксплуатацион хоссалари яхшиланиши асослаб берилган. Янги куюқловчилар актив бўёқлар билан матога гул босиш жараёнига бўёқнинг матога сингиши ва матодаги фиксация даражаси юкори бўлиши аникланган.
    Амалий ахамияти: қуюқловчилар сифатида таклиф этилган карбоксиметилкрахмал ва синтетик полимерлар билан актив бўёқлар иштирокида пахта толали матоларга гул босишда қўлланилиши аникланди. Берилган аралаш қуюқловчилар чет элдан келтириладиган альгинат, манутекс ва импринтнинг ўрнини боса олиши ва шу билан бирга давлатнинг валюта харажатларини камайтириши аникланди.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: ишлаб чиқилган қуюқловчилар актив бўёқлар билан пахта толали матога гул босиш жараёнида ОАЖ «Имиджтекстил» тўкимачилик корхонасида тажриба синовлари ўтказилди. Таклиф этилган қуюқловчи ингредиентларнинг тадбиқ этилишидан кутилаётган иқтисодий самарадорлик 1 тонна куюкловчи учун 192750 сўмни ташкил этди (20 август 2009 йил бўйича). Шунингдек, иш жараёнида олинган илмий ва амалий натижалар Тошкент енгил саноати ва тўқимачилик институти «Тўкимачилик материаллари кимёси ва технологияси, коғоз ва дизайни» кафедраси ўкув жараёнига хам тадбик қилинди.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тўқимачилик саноати, экология, таълим.

    Гульнора Ихтиярова
    1-40
    37   10
  • Тадқиқот объектлари: брагоректификация қурилмасида ўтувчи технологик жараёнлар.
    Ишнинг мақсади: кўп компонентли аралашмаларнинг буғ-суюқлик мувозанати тавсифини тажрибавий-статистик моделларининг параметрларини хисоблашни математик усулларини ишлаб чиқиш; спиртли аралашмаларни ректификациялаш жараёнииинг, ҳисоблашларни ишончли мувофиқлигини таъминловчи математик моделларини ишлаб чиқиш; ректификация колонналарининг оптимал конструктив ва технологик параметрларини аниқлаш; брагоректификация қурилмасини такомиллаштириш ва ишлаб чиқаришни автоматлаштириш.
    Тадқиқот методлари: диссертация ишида бинар ва кўп компонентли арлашмаларни, шунингдек кўп компонентли аралашмаларни ажратиш жараёнларининг фазавий мувозанатини математик моделлаштириш усуллари ҳамда кўп компонентли аралашмаларни ректификациялаш жараёнининг тавсифини математик тенгламаларини ҳисоблашни итерацион схемалари мувофиқлигини таъминловчи усуллардан фойдаланилган.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: функционал богланишли физик-кимёвий хоссаларни силлиқлантириш масалалари ечилган; фазавий мувозанат шартларини хисоблаш алгоритмларииииг дастурий амалга оширилган вариантлари ишлаб чикилган; ректификациянинг бут ва суюклик окимлари колоннанинг баландлиги бўйича ўзгарувчан бўлгандаги спиртли аралашмаларнинг барча компонентларини ўзаро таъсирларини ҳисобга олувчи математик модели ишлаб чиқилган; кўп компонентли аралашмаларни ректификациялаш жараёнини хисоблаш усули ишлаб чиқилган, БРҚ такомиллаштирилган схемаси таклиф этилган.
    Амалий ахамияти: кўп компонентли ректификациялаш жараёнииинг математик моделини ишлаб чикишдан иборат. Ишлаб чикилган алгоритмлар ва дастурлар ихтиёрий кўп компонентли аралашмаларни ректификациялаш колонналарини ҳисоблари ва буғ-суюқлик мувозанатларини хисоблаш учун фойдаланилиши мумкин.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадқиқот натижалари ва ишланмалари узлуксиз ишлаб чикариш характерига эта бўлган спирт саноати корхоналарида фойдаланилиши мумкин.

    Рахмонов Баходир
    1-24
    16   8
  • Тадқиқот объектлари: СТБ дастоҳининг тўқима ростлагичи ва улар срдамида тўкилган тўкималар
    Ишнинг мақсади: замонавий дастгоҳларда бир текис жипслаштирилган арқоқ жойлашишини ҳосил килувчи тўқима ростлагичини яратиш ва уни ишлашини тадқиқот қилишдан ҳамда уни ишлаб чиқаришга тадбиқ этишдан иборат.
    Тадқиқот услуби: Мазкур ишда тадкикотнинг назарий ва амалий тажриба усулларидан фойдаланилган. Дисссртациянинг амалий тажрибалари ТТЕСИ тўқувчилик лабораториясида, «Ташкаятскстиль» кўшма корхонасида амалга оширилди. Тажриба замонавий тадкиқот усулларини қўллаган холда амалга оширилди. Тажриба натижалари математик статистика усуллари срдамида таҳлил қилинди. Олинган натижалар аниклиги 95 % ташкил этди. Синовлар замонавий ўлчов аппаратуралари ва қурилмаларда олиб борилди. Назарий тадқиқотлар назарий механика усуллари ёрдамида амалга оширилди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: СТБ дастгоҳининг тўқима ростлагичи такомиллаштирилди; тўқима ростлагичи хосил килаётган тўқима таранглиги тенгламаси олинди; тўкима ростлагичининг ассортимент имкониятлари аниқланди; такомиллаштирилган тўқима ростлагичининг назарий ва амалий тадқиқотлари ўтказилди; тўқима сифатини таъминловчи оптимал парамстрлар аниқланди.
    Амалий ахамиятн: такомиллаштирилган тўкима ростлагичи чизиқли зичлиги бўйича нотекислиги юқори бўлган ипларини қайта ишлашда тўкима юзаси нотекислигини камайтиришда юқори самара бсради.
    Тадбиқ ниш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Такомиллаштирилган тўқима ростлагичини қўллашнинг иктисодий самарадорлиги «Ташкаятскстиль» қўшма корхонасида Костюмная арт 1095 тўқимасини ва Узбекистан табиий толалар илмий тадқиқот институтида тажриба тўқимасини тўкиш жараёнида аниқланди. Такомиллаштирилган тўқима ростлагичини қўллаш бир йилда битта тўкув дастгохида 424250 сўм иқтисодий самара бсрар экан.
    Қўлланилиш сохаси: тўкимачилик саноати корхоналарининг тўқувчилик фабрикаларида.

    Наима Содиқова
    1-19
    32   4
  • Тадқиқот объектлари: қўрғошин силикатли шиша, камёб ва камёб-ер элементлар ёрдамида ранг берилган шишалар, шишакристалл материаллар, микрошариклар, йўл-сигнал белгилари, катафоталар, бадиий қисмлар, у-нурланишдан олдинги ва кейинги шиша ва ситаллар.
    Ишнинг мақсади: PbO-SiCb системаси асосида шиша ва ситаллар яратиш, назарий ҳисоблаш ва тажриба йўллари билан физик-кимёвий хоссаларини аниқлаш, рангли шиша ва ситаллар олиш имкониятини ўрганиш ва уларни қўлланиш соҳаларини аниқлаш.
    Тадқиқот методлари: кимёвий, оптик, рентгенографии, электронно-микроскопик, термик, ИҚ спектроскопии, физик-кимёвий хоссаларини аниқлашнинг намунавий усуллари ва бошкалар.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: PbO-SiO2 системаси асосида микрошариклар, катафоталар, бадиий кисмлар ва у-нурланишга чидамли материаллар олиш учун ярокли иккита оптимал таркиб (70% РЬО + 30% SiO2 ва 80% РЬО + 20% SiO2) яратилди. Биринчи марта 80% РЬО + 20% SiO2 таркибли шихтадан шиша ҳосил бўлиш жараёни иккита (2PbOSiO2 ва PbOSiO2) оралиқ фаза ҳосил бўлиши орқали амалга ошиши тажрибада тасдикланди; 70% РЬО + 30% SiO2 таркибли шихтадан эса, шиша ҳосил бўлиш жараёнида фақат битта (PbOSiO2) оралиқ фаза ҳосил бўлади.
    Биринчи марта бинар кўрғошин силикатли шишани
    микрошишашарикларга ва сўнгра йўл-сигнал белгиларига ўтишнинг барча технологик цикли ўрганиб чиқилди.
    Сг20з, Мп20з, Ғе20з ва ЬН20з лардан фойдаланиб рангли шишалар олинди ва уларни витражлар, панно ва бошқалар тайёрлашда яроқли эканлиги аниқланди.
    Қатор камёб элементлар қўшиб шишалар синтез килинди ва уларни ситаллга ўтиш имкониятлари ўрганилди. Олинган шишалардан у-нурланишга чидамли материаллар олиш мумкинлиги борасидаги тадқиқотлар давом эттирилиши кераклиги кўрсатиб ўтилди.
    Ўрганилаётган шишаларни ситалланишида термик ишлов бериш ва кристалланиш шароитига караб паст ҳароратда PbO SiO2 фазасини ҳосил бўлиш механизмига аниклик киритилди.
    Амалий аҳамияти: кўрғошинли сурик, Джерой ва Тозбулок табиий кварц кумлари асосида йўл-сигнал белгилари олишга яроқли шаффоф шишалар ишлаб чиқариш мумкинлиги исботланди. Яратилган рангли шишалар четдан келтириладиган манзарали буюмлар-витражлар ва бошқа буюмларни ўрнини босишда ва ишлаб чиқаришда долзарб ахамиятга эгадир. Олинган шиша ва ситаллар у-нурланишга чидамли буюмлар яратилишида аҳамиятлилиги кўрсатиб ўтилди.
    Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: яратилган шиша ва ситалл таркиблари «Олмазор ТМТЕИЧК» ва «EUROSTYLE» корхоналарида синалган.
    PbO-SiCE системасига бор ва натрий оксидлари қўшиб олинган микрошишашарикларнинг сифатини яхшиланиши ҳисобига 1 кг шишадан олинган иқтисодий самарадорлик 13920 - 14400 сўмни ташкил этди (2006 йилги ҳисобга кўра).
    PbO-SiO2 системасига камёб-ер элементларининг оксидлари қўшиб олинган рангли шишаларнинг сифатини яхшиланиши ҳисобига 1 м“ шишадан олинган иқтисодий самарадорлик 11750-12500 сўмни ташкил этди (2008 йилги ҳисобга кўра).
    6 ой давомида фойдаланиш натижасида тайёрланган йўл белгиларнинг нурни кайтариш қобилияти кўйилган талабларга жавоб бериши аникланди.
    Қўлланиш соҳаси: - автойўл техникаси;
    - декорация ва дизайн;
    - замонавий техникада радиацияга чидамли воситалар сифатида.

    Хидир Адинаев
    1-30
    23   8
  • Тадқиқот объектлари: полиномиал, интерполяцион ва силликловчи сплайнлар, кубик базисли сплайнлар, геофизика ва темир йўл тизимларида кўлланиладиган сигналларни қайта ишловчи ва ўзгаришларни прогноз килувчи усуллар ва воситалар.
    Ишнинг мақсади: Сплайн - функциялар асосида сигналларни кайта ишлаш ва тиклаш жараёнларини моделлаш усулларини тадқик килиш, алгоритмларини ва дастурий мажмуасини ишлаб чиқиш.
    Тадкикот методлари; олиб борилган тадқиқот усулларига функционал таҳлил назарияси, умумлашган спектрал усуллар, қаторлар ва матрицалар назарияси, сплайн функциялар назарияси ва моделлаш, параллел ҳисоблаш жараёнлари назарияси ва чизиқли тенгламаларни ечиш усуллари киради.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: бир ўлчовли ва кўп ўлчовли сплайнлар асосида сигналларни тиклаш усуллари ва коэффициентларни ҳисоблашнинг самарали алгоритмлари таклиф килинди; ракамли сигнал процессорларини қўллаш орқали сплайн - функциялар усуллари билан сигналларни кайта ишлаш жараёнларини моделловчи алгоритмлар ва дастурий мажмуа ишлаб чикилди; рельсларнинг эксплуатацион мустаҳкамлигини аниқлаш, баҳолаш ва тахдил килиш сплайн мето ди таклиф килинди.
    Амалий аҳамияти: Blackfin оиласидаги рақамли сигнал процессорларига кўлланиладиган сигналларни тикловчи дастурий воситалар ишлаб чикилди; кубик базисли сплайн асосида параллел ҳисобловчи структура таклиф килинди; сплайн - функциялар методлари асосида сигналларни тиклаш жараёнларини моделловчи дастурий мажмуа яратилди.
    Тадбиқ эти in даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: диссертация ишининг асосий назарий ва амалий натижалари «Узбекистан темир йўллари» давлат акциядорлик темир йўл компаниясида тадбиқ килинди. Жами иқтисодий самарадорлик йилига 26 млн. сўмни ташкил килади.
    Кулланиш сохаси; диссертация ишида ишлаб чиқилган усуллар, алгоритмлар ва дастурий воситалар фаннинг геофизика, экология, сейсмология ва радиолокация соҳаларида сигналларни кайта ишлашда, ҳамда темир йўл тизимларида рельсларнинг мустаҳкамлигини баҳолаш масалаларида ишлатилиши мумкин.

    Уткир Хамдамов
    1-23
    19   8
  • Аннотация
    Работа посвящена выбору конструктивной схемы и обоснованию параметров плуга для гладкой вспашки и тракторам класса 1,4.
    В работе описаны технологии и технические средства для основной обработки почвы, дан аналитический обзор ранее выполненных опытноконструкторских и научно-исследовательских работ по созданию плугов для гладкой вспашки почв. Приведены результаты изучения физикомеханических свойств почвы, теоретических и экспериментальных исследований по обоснованию конструктивной схемы и основных параметров плуга для гладкой вспашки к тракторам класса 1,4 а также результаты хозяйственных испытаний разработанного плуга и расчёт экономической эффективности его применения.
    Результаты исследований показывают, что качественные показатели работы экспериментального плуга удовлетворяют агротехническим требованиям и он по сравнению с базовым имеет на 8,9 % большую производительность, а внедрение результатов исследований обеспечивают получение годового экономического эффекта в размере 575575,5 сум, на один агрегат.
    Цель исследований. Теоретической и экспериментальное обоснование рациональной конструктивной схемы и параметров плуга для гладкой вспашки с трактором класса 1,4.
    Научная новизна. Изучены некоторые физико-механические свойства почвы после уборки зерновых, перед обработкой под промежуточные культуры: разработаны механико-математические модели угловых колебаний плуга: обоснованы рациональная конструктивная схема и параметры плуга для гладкой вспашки к тракторам класса 1,4: определены агротехнические и эксплуатационно-технологические показатели работы плуга.
    Общие выводы и предложения
    1. Анализ работ по разработке машин к тракторам различных классов показывает, что исследований по совершенствованию плугов, осуществляющих гладкую вспашку, особенно по перспективной технологии с оборотом пластов на 180° в пределах собственной борозды, и обоснованию их параметров к тракторам класса 1,4 не проводилось.
    2. На основе изучения физико-механических свойств почв в течении 10 дней после уборки зерновых культур установлено, что:
    - влажность почвы в течении 10 дней уменьшается на 11,4... 16,2%, на 60...70% почва теряет влагу в первые три дня;
    - при уменьшении влажности твердость почвы в течении 10 дней увеличилась на 12,1... 19,8%.
    3. Анализ проведенных теоретических и экспериментальных исследований показал, что для обеспечения требуемого качества вспашки и прямолинейного движения агрегата с трактором класса 1,4 плуг, осуществляющий гладкую вспашку с оборотом почвенных пластов на 180° без поперечного их смещения, должен иметь два встречно-ступенчато расположенных лево и право оборачивающих плужных корпусов и следующие рациональные значения параметров: ширина захвата- 0,9... 1,05м: продольное расстояние между корпусами-0,80...0,85м: поперечное расстояние от полевого обреза правооборачивающего корпуса до опорного колеса- 0,80...0,85м. 
    4. Для обеспечения требуемой равномерности хода плуга по глубине обработке и минимального тягового сопротивления теоретическими и экспериментальными исследованиями установлены следующие рациональные параметры навесного устройства плуга: высота стойки и ширина основания присоединительного треугольника навески соответственно 0,55...0,56м и 0,70...0,75м расстояние между нижними пальцами навесного устройства и опорной поверхностью плуга 0,45...0,50м.
    5. Экспериментальный плуг с рациональными параметрами по сравнению с существующим плугом ПЛН-3-35 обеспечивает лучшее качество вспашки, имеет на 2...4% меньше удельное тяговое сопротивление и на 8,89% большую производительность.
    6. Применение плуга с обоснованными параметрами в агрегата с тракторами класса 1,4 при осуществлении гладкой вспашки без развальных борозд и свальных гребней позволяет сократить прямые эксплуатационные затраты на 30...32%, расхода ГСМ на 28...30%, приведенные затраты на 40...43%, что дает годовой экономический эффект в размере 575575,5сум на один агрегат.

    Хамрокул Равшанов
    1-19
    22   6
  • Тадқиқот объектлари: Банах - Канторович модули, С* -алгебралар, ўлчовли операторлар алгебраси, нокоммутатив Аренс алгебралари, дифференциаллашлар.
    Ишнинг мақсади: Ўлчовли функциялар ҳалқаси устидаги С-алгебраларни Гильберт - Капланский модулида аниқланган операторлар алгебраси кўринишида ифодалаш ва фон Нейман алгебраларига нисбатан локал ўлчовли операторлар алгебраси ва унинг баьзи алгебраостилари дифференциаллашларини тавсифлаш
    Тадқиқот методлари: ўлчовли банах тахламалари, функционал анализ, оператор алгебралар назариясининг усулларидан фойдаланилди.
    Олинган натнжалар ва уларнинг янгилнги: £° устидаги Банах -Канторович модулидаги хар бир циклик компакт оператор компакт чизиқли операторларнинг ўлчовли тахламаси кўринишида тасвирланиши исботланган; V -фредгольм операторлари Фредгольм операторлари ўлчовли тахламаси кўринишида тасвирланиши исботланган; ўлчовли функциялар ҳалқаси устидаги С -алгебраларни Гильберт - Капланский модулида аникланган операторлар алгебраси кўринишида ифодаланиши исботланган; фон Нейман алгебраларига бириктирилган локал ўлчовли операторлар алгебраси ва унинг бази алгебраостилари дифференциаллашларининг умумий кўриниши топилган; фон Нейман алгебралари ва аник нормал ярим чекли из билан ассоциирланган нокоммутатив Аренс алгебралари дифференциаллашлари тўлик тавсифланган.
    Амалий ахампяти: иш назарий характерга зга.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Ишда келтирилган натижалар ва методлар функционал анализ ва операторлар алгебралари назарияларидан махсус курслар ўқишда қўлланилиши мумкин.
    Қўлланиш соҳаси: ўлчовлар назарияси, функционал анализ, операторлар алгебралари назарияси, математик физика ва уларнинг тадбиқлари.

    Каримберген Кудайбергенов
    1-26
    31   9
  • Тадқиқот объектлари: гидротехник иншоот қурилиши ва эксплуатацияси, уларнинг қопламалари.
    Ишнинг мақсади: Бетонли копламаларнинг деформацион чоклари ва уланиш бирикмаларини герметизациялаш учун битум-полимерли мастикани қўллаб, чоклар конструкциясини такомиллаштириш йўли билан гидротехник иншоотлар конструкцияси ишончлилигини ва чидамлилигини ошириш.
    Тадқиқот методлари: қурилиш материаллари учун стандартли.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: ГТИ қопламаларининг уланиш конструкциялари ишлаб чиқилди ва бетонли, темирбетонли ГТИларнинг деформацион чоклари ва уланиш бирикмаларини герметизациялаш учун битум-полимерли мастикалар таркиби оптималлаштирилди; стационар ва дала шароитида материал тайёрлаш технологиялари таклиф этилди.ю шунингдек деформацион чокларни механизация усулида ва кўлда тузатиш технологияси хам.
    Амалий ахами яти: Махаллий хом ашё ва ишлаб чикариш чикиндиларидан фойдаланиш ҳисобига герметик баҳосининг пасайиши, дастлабки компонентлар локализацияси.
    Тадқиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Тошкент сув омборидаги деформацион чоклар тузатилди -90 п.м.; “Южно-
    голодностенский” (Мирзачўлда) -10 000 п.м.; Т sh. ишлаб чиқилган 04-006995-01:2008, Т sh. ишлаб чиқилган 04-006995-02:2008.
    Иқтисодий самара 2009 йилда 3272 сўм/l п.м. ни ташкил этди.
    Қўлланилиш (фойдаланиш) сохаси: Гидротехника иншоотларидаги уланиш бирикмалари ва бетон ёриклари.

    Олег Зуев
    1-25
    17   10
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда дунё миқёсида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кайта ишлашда қўлланиладиган машина ва жиҳозларнинг иш унумдорлигини ошириш, энергия сарфини камайтириш, ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг сифатини янада яхшилаш ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган.
    Республикамизда дон маҳсулотларига бўлган эҳтиёжни таъминлаш мақсадида 1991 йилга нисбатан бугунги кунда 10 мартадан ортиқ (2015 йилда 8 млн. тоннадан ортик) ғалла, 5 мартадан ортиқ дуккакли экинлар (ловия, мош, кўк нўхат, маҳаллий нўхат, соя....) етиштирилиб дон мустақиллигига эришилди.
    Етиштирилаётган дон махсулотларининг кимёвий, физик ва механик хусусиятлари ҳамда намлигини эътиборга олган холда турли органик, минерал ва йирик аралашмалардан тозалаш, массасига кўра фракцияларга ажратиш учун зарур бўлган юкори унумли, металл ва энергия тсжамкор, ихчам, бир нсча технологик жараёнларни бажарувчи янги туркумдаги машиналарни яратиш соҳанинг муҳим вазифаларидан биридир.
    Машинанинг технологии иш рсжимини асослаш жараёнида: камераларда дон харакати тенгламаларини тузиш ва хлсоблаш методикаларини ишлаб чиқиш, асосий ишчи органларнинг кинсматик ва конструктив парамстрларини аниқлаш; донни аэродинамик сепарациялаш камсрасида псрфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токча бўйлаб снгил ва йирик аралашмалардан тозалаш учун харакат тенгламасини яратиш; унинг конструктив парамстрларини аниклаш; дон аралашмасининг токчалар юзаси бўйлаб ўз оқими билан бир қатлам бўлиб ҳаракатланишида спишиб колган органик ва минерал аралашмалар, шунингдек, дон қобиғининг ажралишини таъминлаш; токчанинг ўйиқлар диамстри ва аспирация каналининг ўлчамларини, ҳаво окимининг тезлигини инобатга олган ҳолда донни дастлаб снгил, сўнгра йирик аралашмалардан тозалаб алоҳида идишларга ажратиш; донни фракциялаш камсрасидаги таъминловчи валикнинг бир маромда юкланиши ҳамда дон бир хил учиш тезлигига эга бўлган ҳолда массасига кўра фракцияларга ажратиш технологик жараенларини аниклашнинг янги йўналишини очиб бсради. Шу сабабли хам махаллий дон навларининг физик-механик хоссаларини худудлар кесимида ўрганиб, турли аралашмалардан тозалаш, массасига кўра фракцияларга ажратиш учун зарур бўлган «Комбинацией сепаратор» машинасининг илмий асосларини яратиш, ишлаб чикариш, синовдан ўтказиш ва жорий этиш муҳим аҳамият касб этади.
    Узбекистан Рсспубликаси Президентининг 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072 сонли «Ишлаб чиқаришни модернизация килиш, техникавий ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича энг мухим лойиҳаларни амалга ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги ва 2011 йил 31 октябрдаги ПҚ-1633 сонли «Республика озик-овкат саноатини бошқаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тсгишли бошқа мсъсрий-ҳуқуқий ҳужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқот муайян даражада хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади дон маҳсулотларини сспарациялаш ва массасига кўра фракцияларга ажратиш машинасини яратиш ва унинг тсхнологик, кинсматик ҳамда конструктив парамстрларини асослашдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгнлиги қуйидагилардан иборат:
    маҳаллий дон навларининг физик-механик хусусиятлари ҳудудлар кссимида аниқланган;
    дон маҳсулотларини сспарациялаш ва фракцияларга ажратиш жарасн-лари парамстрларининг ўзаро боғлиқлик хусусиятлари аниқланган;
    фракцияларга ажратиш камсрасидаги таьминловчи валик юзасида дон ҳаракатининг дон кўндаланг кссим юзасига хавонинг қаршилигини инобатга олган ҳолда ҳаракатланиш тенгламаси яратилган;
    комбинацияланган сспараторнинг кинсматик ва технологик парамстр-лари маҳаллий дон маҳсулотларининг физик-механик хусусиятларини инобатга олган холда аниқланган;
    дон маҳсулотларини бошқа аралашмалардан тозалаш ва массасига кўра фракцияларга ажратишда иш унумдорлиги 7,5 т/с, габарит ўлчамлари 1=4500 мм, 1г=2000 мм, Ь=500 мм бўлган технологик машина-комбинацияланган сепаратор яратилган.
    ХУЛОСАЛЛР
    1. Республика минтакалари бўйлаб маҳаллий дон навларининг физик-механик хоссаларини ўрганиш янгидан яратилаётган донни сепарациялаш ва фракцияларга ажратиш машиналарининг конструктив ва технологик парамстрларини илмий асослаш хамда дон шикастланишининг олдини олиш имконини бсрди.
    2. Дон махсулотларини сепарациялаш ва массасига кўра фракцияларга ажратиш машинаси камераларидаги ҳаракатининг математик модель ва ҳисоблаш методикалари ишлаб чиқилди, улар асосий ишчи органларнинг кинсматик ва геомстрик парамстрларини аниқлаш имконини бсради.
    3. Донни псрфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токча бўйлаб снгил ва йирик аралашмалардан тозалаш учун харакат тенгламаси тузилди ва унинг асосида перфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токчанинг конструктив парамстрларини аниклашга имкон бсрди.
    4. 7,5 т/с унумдорлик шароитида псрфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токчанинг рационал парамстрлари аниқланди: кия токчалар эни - 500 мм; кия токча узунлиги - 400 мм; токчанинг қиялик бурча-ги а - 23°; пастки кия токчанинг узунлиги - 430 мм. Бу катталиклар дон ара-лашмасининг токчалар юзаси бўйлаб ўз окими билан бир қатлам бўлиб ҳаракатланишини, спишиб қолган органик ва минерал аралашмалар хамда дон қобиғининг ажралишини таъминлайди.
    5. Математик моделлаштириш ва экспсримснтал тадқиқот методлари ёрдамида перфорацияланган кия токчанинг перфорация ўлчамлари аникланди: юқори токчаларнинг ўйиқ диаметри - 4 мм, пастки силкитувчи токча учун - 7 мм, аспирация каналининг ҳаво торткичлари эни - 50 мм, баландли-ги - 1500 мм, хаво окимининг тезлиги - 7 м/с. Улар снгил аралашмаларнинг перфорация ва аспирация каналлари орқали сўрилиши, йирик аралашмаларни алоҳида идишга ажратилиши ва донни таъминловчи валик камсрасига бир маромда юкланишини таъминлайди.
    6. Таъминловчи валикнинг конструктив парамстрлари ишлаб чикилган математик моделлар асосида технологик талаблар ва машинанинг иш унумдорлигига боғлиқ ҳолда аникланди, унинг диаметри - 350 мм, эни - 500 мм ва айланиш частотаси 450 айл/мин бўлиб, донни текис камраб олиш ва бир хил бошлангич тезликда (т> = 6,28%) бир маромдаги учишини таъминлайди.
    7. Дон учишининг умумий баландлиги h ва узунлиги L ни аниқлашда таъминловчи валикдан учиб чиқиш бошлангич тезлиги и, йўналтирувчи лоток киялик бурчаги а, ҳаво каршилиги коэффициента к, дон массаси т, шунингдек, махаллик дон навларини тавсифларига боғлик ҳолда аниқлаш имконини берадиган дифференциал тенгламалар тузилди.
    8. Аникландики, йўналтирувчи лоток киялик бурчаги а = 45’ бўлганда дон массаси т га боглик холда унинг учиши баландлиги h 0,2 дан 1 м гача, доннинг учиш узунлиги L эса 1,5м дан 4 м гача ораликда ҳаракатланади. Бу парамстрлар донни массасига кўра бир неча фракцияга ажратиш, унинг намлигини 2 % дан 3 % гача камайтириш, шунингдек, турли аралашмалардан тўлик тозалаш имконини бсради.
    9. Республика минтакалари бўйлаб маҳаллий дон навларининг физик-механик хоссаларини ўрганиш янгидан яратиластган донни сепарациялаш ва фракцияларга ажратиш машиналарининг конструктив ва технологик парамстрларини илмий асослаш хамда дон шикастланишининг олдини олиш имконини бсради.
    10. Олинган тадқиқот натижалари асосида донни сепарациялаш ва фракцияларга ажратиш машинасининг илмий асосланган парамстрларга эга бўлган янги конструкцияси ишлаб чикилди, тайёрланди ва ишлаб чиқаришга жорий килинди. Натижада корхонанинг технологик линияси ихчамлаш-тирилди, энергия сарфи камайтирилди. Бу эса тегирмонларнинг хар бир фракция бўйича технологик иш режимини танлашга хамда махаллий бугдой навларидан сифатли ун ва ун маҳсулотларини олишга асос бўлади.

    Нусратилла Баракаев
    1-83
    40   10
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда «7..~да курилган гидроузелларда ҳар Йили кўплаб авариялар содир бўлиб, улардан 35 фоизи сув омборидаг ашлагич иншоотларнинг ишдан чиқиши туфайли тўғон устидан су тиши натижасида содир бўлган1. Тўғонларнинг бундай йирик ҳалока^п аоариялари АҚШ, Франция, Италия, Бразилия, Жанубий Корея ва бошқа давлатларда юз берган. Гидротехника курилиши амалиётида 100 м-дан ортиқ босимли иншоотларда оқим тезлиги 50...60 м/с-га етиши, сув олиб кетувчи туннелларда гидродинамик босимнинг ошиши, кавитацион эрозия ва пастки бьефда ювилишдан химоя қилувчи конструкцияларнинг бузилиши кузатилади. Шу сабабли, юқори босимли гидроузелларни лойихалап! ва қуришда уларни ишончли ва хавфсиз ишлаши, бир пайтнинг ўзида сув олиб кетувчи тракт ичида оқимнинг ортиқча энергиясини сўндириш ва уни кавитацион бузилишдан химоя килишда сув ташлагич иншоотларида бурама оқимларни қўллашга, ҳалокатли тошқин сувларини беталофат ўтказувчи чукур жойлашадиган сув ташлагичларни яратишга алоҳида эътибор каратилмокда.
    Ўзбекистонда ирригация мақсадлари учун сув омборларидан фойдаланиш ва реконструкция қилишга оид тадбирларни самарали ташкил этиш бўйича кенг камровли чора тадбирлар амалга оширилмокда. Бу борада, жумладан, 2013-2017 йилларда 40 млн. м3 ҳажмли 8 та сел-сув омборларини қуриш ва реконструкция қилиш2, иншоотларнинг конструкцияларини такомиллаштириш, уларнинг ишончли ва хавфсиз ишлашини таьминлаш, сув ташловчи иншоотларнинг сув ўтказиш қобилияти ва ишлаш тартибларини яхшилаш, самарали фойдаланиш механизмларини ишлаб чиқишни такомиллаштириш.
    Дунёда юқори босимли сув омборли гидроузелларда уюрма шахтали сув ташлагичлар конструкцияларини, уларни ҳисоблаш асосларини такомиллаштириш ва уларнинг фойдаланиш давридаги ишончлилигини аниқлашга алоҳида аҳамият каратилмокда. Бу борада мақсадли илмий тадқиқодларни, жумладан, қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: уюрма шахтали сув ташлагичларда хаво тортилиши шароитида тангенциал айлантирувчи мосламали ярим чегараланган цилиндрик кувурдаги дисперс бурама окимнинг математик моделини ишлаб чиқиш; уюрма шахтали сув ташлагичларнинг хаво тортилиши шароитида гидравлик хисоблаш услубиятини ишлаб чикиш; хаво тортилиши шароитида бурама окимдаги тезликлар, босим ва солиштирма энергия эпюраларининг таркалишини хисоблашнинг ЭҲМ дастурини ишлаб чиқиш; сув олиб кетувчи трактда янги
    энергия сўндирувчи мосламани ишлаб чиқиш; хаво концентрацияси ва сув олиб кетувчи тракт конструкциясининг бурама оқим структурасига ва оқим энергиясининг сўнишига бўлган таъсирини аниқлаш, уюрма шахтали сув ташлагичнинг эксплуатацион ишончлилигини баҳолаш усулини ишлаб ЧИҚИШ.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 1999 йил 24-мартдаги ПФ-2272-сон «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузурида катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларининг техник ҳолатини ҳамда бехатар ишлашини назорат қилиш «Давсувхўжаликназорат» давлат инспекция-сини ташкил этиш тўғрисидаги» Фармони, "Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 16 ноябрдаги 499-сон ««Гидротехника иншоотлари-нинг хавфсизлиги тўғрисида»ги "Узбекистан Республикаси Қонунини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 2004 йил 30 мартдаги 150-сон «Тошкент ирригация ва мелиорация институтини ташкил этиш тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади шахта оркали жадал ҳаво тортиб ишлайдиган тангенциал айлантирувчи мосламали уюрма сув ташлагичлар конструкцияси, хисоблаш асосларини такомиллаштириш, уларнинг фойдаланиш давридаги ишончлилигини бахолаш усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    уюрма шахтали сув ташлагичларнинг хаво тортилиши шароитида гидравлик хисоблаш услубияти ишлаб чиқилган;
    тангенциал айлантирувчи мослама ва бурама оқимнинг гидравлик қаршиликлари аникланган;
    сув олиб кетувчи трактда янги энергия сўндирувчи мослама ишлаб чиқилган;
    хаво концентрацияси ва сув олиб кетувчи тракт конструкциясининг бурама оқим структурасига ва оким энергиясининг сўнишига бўлган таъсири асосланган;
    уюрма шахтали сув ташлагичнинг бузилмасдан ишлашини авария сценарияси тузилган хамда эксплуатацион ишончлилигини бахолаш усули ишлаб чиқилган.
    ХУЛОСА
    «Юкори босимли гидроузелларда уюрма шахтали сув ташлагичлар конструкциясини, ҳисоблаш асосларини такомиллаштириш ва уларнинг фойдаланиш давридаги ишончлилиги» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижалари куйидагилардан иборат:
    1. Уюрма шахтали сув ташлагичларда хаво тортилиши шароитида тангенциал айлантирувчи мосламали ярим чегараланган цилиндрик кувурдаги хаво аралашган бурама окимнинг математик модели ишлаб чиқилган. Ҳаракат тенгламаси Фруд, Эйлер ва Рейнольдс сонлари ўхшашлик мезонлари асосида шакллантирилган бўлиб, бу хол олинган натижаларда иншоот ва ундаги оқим параметрларини кенг доирада аниқлашга ва лойихалашга имкон беради.
    2. Бурама оқимларда ўқий uz ва тангенциал ио тезликлар туннелнинг 0,2 г... 0,3 г радиусларида максимумга етиши, унинг ўқи томонга катта ва девори томонига кичик градиент билан сўниши аниқланди. Бурама окимлардаги босим ва солиштирма энергия киймати эса туннел марказий ўқи ёнидаги зонада вакуумга кадар камаяди, унинг деворигача марказдан кочма тезланишга тенг градиент билан ошиб боради, бунда туннел девори ёнларида кавитация ривожланишининг олдини олувчи ортикча босим ҳосил бўлиши аниқланди.
    3. Уюрма шахтали сув ташлагичларнинг хаво тортилиши шароитида гидравлик ҳисоблаш услубияти такомиллаштирилди. Ишлаб чикилган ЭҲМ учун дастур (DGU 03451, DGU 03452) уюрма сув ташлагичларни лойиҳалаштиришда фойдаланиш учун тавсия қилинади. Бу дастур оқим структурасини тез ва етарлича аниқ тахдил қилишга ва юқори босимли уюрма сув ташлагичларнинг гидравлик характеристикаларини аниқлашга, жумладан туннел девори ёнидаги кавитацион шароитни баҳолашга ва гидравлик йўқолишларни аниқлашга имкон беради.
    4. Уюрма шахтали сув ташлагичларда хаво тортилиши шароити учун тангенциал айлантирувчи мосламада 31^-45%, сув олиб кетувчи трактда 39-45%, биргаликда айлантирувчи мослама- сув олиб кетувчи трактда эса 70-90% энергия сўниши аниқланди.
    5. Ҳаво тортилиши шароитида бурама окимдаги тезликлар, босим ва солиштирма энергия эпюраларининг тарқалиш конуниятлари, тангенциал айлантирувчи мослама ва бурама окимнинг гидравлик каршиликлари аниқланди. Бунда, тангенциал айлантирувчи мосламадаги гидравлик қаршиликнинг ошиши кузатилади, ^З.у нинг ўзгариши оралиги 0,42 дан 0,6 гача ташкил килади. Сув олиб кетувчи трактда эса шахтадан хаво тортилишининг ошиши билан бурама окимдаги гидравлик каршилик ошади, мос равишда энергия сўнишининг жадаллашиши аникланди.
    6. Сув олиб кетувчи трактда энергия сўндиргичнинг янги мосламаси ишлаб чиқилиб, конфузор параметрлари қуйидагича кабул қилинган: вертикал бўйича конуслилик бурчаги а=5,470, планда а=2,740, конфузор узунлиги /=3,85t/„, (t/,„ - шахта диаметри) (№ FAP 01104).
    7. Тангенциал, ўқий тезликлар хамда босим ва солиштирма энергия назарий хисоблари лаборатория мосламасида тадкиқот қилинган бурама оким экспериментал профиллари билан тақкосланиб текширилган. Тажриба ва назарий йўллар билан хисобланган бурама окимнинг параметрлари мослиги белгиланди.
    8. Бурама окимли сув ташлагич турини танлаш гидроузел конкрет шароитига ва талаб қилинадиган оқимнинг ортиқча кинетик энергиясини сўндириш даражасига боглик. Яратилган сув олиб кетувчи трактда энергия сўндиргичнинг янги мосламаси унинг узунлиги нисбатан кичик 20...30 <l/d< 50...60 ва кўндаланг кесими шакли айлана, такасимон ёки тогорасимон шаклларда бўлганда кўлланилади.
    9. Сув ташлагич иншоотлар аварияси статистикаси таҳлили хамда эхтимоллик ва детерминистик ҳисоблаш усулларидан фойдаланган холда иншоот алоҳида элементларининг ишлашини эътиборга олиш асосида шахтали ва уюрма сув ташлагичлар ишончлилигини бахолашнинг якинлашган усули ишлаб чиқилди.
    10. Тўполанг сув омбори курилишида таклиф килинган вариантда капитал маблагларнинг 40 фоиздан ортик тежалишига эришилган. Бунда йиллик иқтисодий самарадорлик 6,5 млрд, сўмни ташкил килади (2015 йилдаги баҳоланиш бўйича).

    Асрор Янгиев
    1-89
    44   16
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунё амалиётида автоматлаштириш соҳасида технологик жараёнларнинг интеллектуал технологиялари ютукларига асосланган юкори самарадорликка эга бошкариш тизимларини яратиш жараёни етакчи ўринни эгаллайди. Жадал ривожланаётган замонавий ахборот жамиятида жуда катта маълумотлар окимини тахлил килиш ва кайта ишлашга асосланган реал динамик тизимларни бошкариш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Бу борада ривожланган чет эл мамлакатларида, яъни АҚШ, Германия, Япония, Жанубий Корея ва бошқа давлатларда маълум ютукларга эришилган бўлиб, уларда саноат ва носаноат сохаларида ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш ва махсулотларнинг ракобатбардошлигини таъминлаш учун технологик жараёнларни бошкариш усулларини такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилмокда. Ҳозирги вактда уларда технологик объектларнинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қўлланилаётган интеллектуал бошкариш тизимлари умумий ишлаб чикариш корхоналарининг 40-45% ни ташкил этади1. Бунинг натижасида махсулот ва энергия сарфининг тежамкорлиги 35% гача камайишига эришилган".
    Узбекистан Республикасида технологик жараёнларни ва ишлаб чиқаришнинг юкори самарадорликка эга бўлган бошкариш тизимларини яратишга оид тадбирларни самарали ташкил килиш юзасидан кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилди. Бу борада, жумладан, ишлаб чикаришнинг турли соҳаларидаги алоҳида технологик объектларни юкори самарали бошкариш тизимларини яратиш, бошкариш жараёнларини интеллектуаллаш, интеллектуал бошкариш тизимларининг тадқиқ этиш усулларини такомиллаштириш ва жараёнларни бошкаришнинг интеллектуаллаш воситаларини яратишга багишланган катар илмий-тадқиқот ишлари олиб борилган.
    Жаҳонда турли технологик объектларни бошкариш жараёнини интеллектуаллаштиришда бошкариш тизимининг нейро-катъиймас моделлари ва алгоритмларини ишлаб чиқиш, билимлар базасини шакллантириш ва улар асосида бошкариш тизимини такомиллаштириш муҳим ахамият касб этмоқда. Бу борада максадли илмий-тадқиқотларни, жумладан, куйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш мухим вазифалардан бири ҳисобланади: динамик объектларнинг хусусиятларини хисобга олиш имконини берувчи нейрон тўрларни ва катъиймас мантик асосида жараённинг гибрид моделларини куриш; бошкариш назариясининг замонавий усуллари хамда интеллектуаллаш тамойилларини биргаликда қўллаш асосида бошкаришни интеллектуал-лаштириш; бошкариш жараёнларини интеллектуаллаштиришнинг техник ва дастурий воситаларини ишлаб чиқиш; мураккаб ва ўз навбатида юкори самарали мослашувчан ва робастли бошкарув алгоритмларини яратиш; моделлар ва бошкариш алгоритмлари асосида билимлар базасини яратиш; динамик объектларни ноаниклик шароитида автоматлаштирилган мониторинги ва бошқаришни интеллектуаллаштиришнинг дастурий-инструментал воситасини ишлаб чикиш.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2013 йил 27 июндаги ПҚ-1989-сон «Узбекистан Республикаси Миллий ахборот-коммуникация тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари ҳақида»ги Фармони хамда мазкур фаолиятга тегишли барча меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади ноаникдик шароитида динамик объектларни бошкариш жараёнларини интеллектуаллаштириш моделлари ва алгоритмларини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    ечиладиган масалаларнинг асосий синфлари аникланган ва ноаниклик шароитида фаолият кўрсатаётган динамик объектларнинг бошкариш жараёнларини интеллектуаллашнинг тамойиллари ишлаб чикилган;
    замонавий бошкариш назарияси ва интеллектуал технология усулларининг интеграцияси асосида ишлаб чикариш вазиятлари ноаниклик шароитида фаолият кўрсатувчи динамик объектларни бошкариш жараёнини интелектуаллашган тизимини яратишнинг янгича сифат кўринишидаги ёндашуви ишлаб чикилган;
    динамик объетларнинг бошкариш тизимларини мослашувчан хоссага эга бўлган ва бошқарилувчи жараёнларнинг динамик хусусиятларини ҳисобга олувчи мавжуд турли моделлардан фарқ қилувчи интеллектуаллашган гибрид моделлар мажмуаси ишлаб чикилган;
    динамик объектларнинг моделлаштириш алгоритмларини тадқиқ килишнинг бошкариш карорини кабул килиш ва энг яхши моделини танлаш масалаларининг ечимини таъминловчи моделлаштириш самарали алгоритмлари яратилган;
    структураси, параметрлари ва вазиятлари ноаниклик шароитидаги ўзида анъанавий автоматик бошкариш назарияси усуллари ва интеллектуал бошкариш тамойилини жамлаган динамик объектларни бошкариш масаласини интеллектуаллашган ечувчиси яратилган;
    динамик объектларни адаптив нейро-катъиймас ва башоратлаш моделлари асосида объектнинг ўлчанмайдиган координаталарини аниқлаш, бошкариш тизимининг параметрларини коррекциялаш ва синтезлаш алгоритмлари ишлаб чикилган;
    ноаниклик шароитида саноат объектларини бошкариш масалаларини самарали ечишда идентификациялаш ва генетик алгоритмлар комбинацияси шаклидаги интерактив адаптациялаш усулига асосланган динамик объектларнинг бошкариш тизимини мослашувчан нейро-қатъиймас синтезлаш алгоритмлари яратилган.
    ХУЛОСА
    «Ноаниклик шароитида динамик объектларни бошкариш жараёнларини интеллектуаллаштириш моделлари ва алгоритмларини яратиш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Динамик объектларни интеллектуал бошкариш масалаларини ечишнинг усуллари ва алгоритмларини тизимлаштириш ва тахлил килиш асосида автоматик бошкариш назарияси ва интеллектуал технология тамойиллари базасида динамик объектларни интеллектуал бошкариш тизимларини яратишнинг назарий асослари ривожлантирилган.
    2. Ноаниклик шароитида фаолият кўрсатадиган динамик объектларни интеллектуал бошкариш тизимларини яратишда классик бошкариш назарияси ва интеллектуал бошкариш усулларини интеграллашга асосланган янги сифат кўрсаткичли ёндашув таклиф этилган.
    3. Технологик объектлар бошқарилувчи жараёнларининг динамик хоссаларини ҳисобга олиш имконини берувчи ва мослашувчанлик хоссаларига эга интеллектуаллашган гибрид моделлар мажмуаси ишлаб чикилган.
    4. Нейрон тўрлар, ноаниқ мантиқ, генетик алгоритмлар ва классик бошкариш назарияси усуллари асосида мураккаб шаклланувчи бошкариш жараёнларини моделларини шакллантириш ва динамик объектларни бошкариш жараёнини интеллектуаллашнинг математик асоси бўлган технологик жараёнларнинг гибрид моделларини яратиш услубияти ишлаб чикилган.
    5. Иерархии таҳлил усуллари, баҳолаш процедуралари ва қатъиймас мантиқ усуллари базасида бошкариш тизими фаолиятининг моделини танлаш асосида динамик объектларни тадқиқ килишнинг самарали ечимини таъминловчи моделлаш алгоритмларини яратишнинг алгоритмик асослари ишлаб чикилган.
    6. Структураси, параметрлари ва вазиятлари ноаниклик шароитида интеллектуал бошкариш тамойиллари ва анъанавий автоматик бошкариш назарияси усулларини ўз ичига олган динамик объектларнинг бошкариш масаласини интеллектуал ечувчиси ишлаб чикилган.
    7. Динамик объектларни идентификациялаш ва генетик алгоритмлар комбинациялари шаклидаги интерактив адаптация усулига асосланган адаптив нейро-қатъиймас комбинациялашган бошкариш тизимини синтезлаш ҳамда адаптив башоратлаш, тизимнинг ўлчанмайдиган координаталарини аниқлаш ва бошкариш тизимининг параметрларини коррекциялаш алгоритмлари ишлаб чикилган.
    8. Тадкиқ этилаётган интеллектуал бошкариш тизимини иерархик ифодаланишига асосланган интеллектуал бошкариш тизимини тадкиқ килиш ва иерархик кўп сатхли моделлаштириш тамойили ишлаб чикилган.
    9. Динамик объектнинг модели ва ташки таъсирлар хакидаги маълумотлар тўлиқ бўлмаганда, бошкариш тизимининг сифат кўрсаткичларига нейрон тўрлари параметрларининг таъсирини бахолаш, бошкариш тизимнинг структураси ва унинг элементларини ўзаро боғлиқлик моделини аниқлаш процедураларини ўз ичига олган адаптив нейро-қатъиймас бошкариш тизимининг синтезлаш алгоритмлари яратилган.
    10. Энергетик объектлар ва нефть-кимё мажмуаларининг технологик агрегатларини оптимал ишлаш режимларини танлаш хисобига энергия сарфини камайтириш ва унинг натижасида ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш хамда турли авария вазиятларини олдини олиш имконини берувчи объектларнинг технологик параметрларини автоматлаштирилган мониторинги ва бошкариш тизими ишлаб чикилган.

    Исамидин Сидиков
    1-89
    32   8
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда жахонда динамикали ривожланаётган электрон ҳисоблаш техникаси йўнали-шида муҳим физик-технологик муаммолардан бири саноатда, илмий текши-ришда ҳамда хўжаликда ҳар ҳил жараёнларни кенг кўламда автоматлаш-тиришда, биринчи галда хароратни ва бошка параметрларни диагностика-лашда қўлланиладиган функционал характеристикалари яхшиланган нано-кластерли яримўтказгичли материаллар асосида харорат датчикларини ишлаб чиқариш хисобланади.
    Турли атомлар нанокластери хосил килинган кремний асосли термо резисторлар актив сохасининг электрофизик параметрлари билан уларнинг эксплуатацион параметрлари орасидаги ўзаро боғлиқлигини тадқиқ килиш, термо датчикларнинг олдин маълум бўлмаган имкониятларини очиб берувчи янги техник ечимлар топиш имконини беради. Термодатчикнинг актив соҳасини мукаммаллаштириш, сезгирлигини сақлаш, параметрлари фарқла-нишини камайтириш муаммоларини ечиш, ҳамда нанокластерли материал-лардан фойдаланиб ҳар хил шароитларда ҳароратни ўлчайдиган яримўт-казгичли янги авлод асбобларини тайёрлаш технологиясига мослаштириш муҳим аҳамият касб этди.
    Нанокластерли материаллар асосида олинган яримўтказгичли асбоблар жумласига кирувчи терморезисторларни саноат объекта параметрларини назорат килиш системаларида ва қурилмаларида татбик килиш уларнинг сезгирлигини ошириш ва уланиш схемаларини тадқиқ килишни талаб қилади. Шунинг учун терморезисторларнинг конструктив параметрларини оптималлаштириш мақсадида нанокластерли материаллар параметрларини терморезисторнинг хусусиятига таъсири хамда турли нано қиришмаларнинг диффузион жараёнларини ўрганиш жуда муҳим хисобланади.
    Ушбу тадқиқот нанокластерларни паст температурали диффузия усулини яратишга ҳамда база материалини танлашга ва адгезияли контакт олиш йўлларини ишлаб чиқишга, шунингдек, нанокластерли материаллар асосида термодатчиклар таёрлашга йўналтирилган. Бундай термодатчиклар-нинг функционал характеристикаларини яхшилаш, уларни тайёрлашнинг ар-зон технологиясини таклиф килиш ва бу технологиянинг техник маршрутини яратиш муҳим илмий-амалий ахамият касб этади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда маз-кур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даража-да хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади никел нанокластерили юкори сезгир ҳарорат датчиклари олишнинг диффузион технологиясини мукаммаллаштириш ва улар асосида объектлардаги ҳарорат билан боғлик жараёнларни бошқарувчи асбоблар комплекси ва параметрлари стабил ҳамда ҳар хил ташки таъсир-ларга чидамли системаларни ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг нлмий янгилнги куйидагилардан иборат:
    кремний ҳажмида никел атомлари нанокластерларини ҳосил бўлишини таъминловчи уч боскичли, яъни ҳар бир босқичда ҳарорат (300^-600; 600^-900; 900^-1250 °C) маълум тезликда (5 град/мин) оширилиб, маълум дакиқада (10 минут) ўзгармас ҳолда сақланиб, кейин 100 град/сек тезликда пасайти-рилишидан иборат никелни кремнийга диффузия қилиш усули ишлаб чиқил-ган;
    никел билан легирланган кремнийли структураларга омик контактлар олиш учун никел метали кимёвий усулда ҳажмига никел диффузия қилинган кремний юзасига ўтказилиб 10 минут давомида 650 градусда термик ишлов беришдан иборат юқори легирланган катлам олиш технологияси яратилган;
    илк бор никел нанокластерлари киритилган кремний асосида сезгир-лиги юкори (7800 К) бўлган ва чиқиш характеристикалари стабиллашган ха-рорат датчиги тайёрланган хамда уни тайёрлаш технологиясининг маршрути амалга оширилган;
    операцией кучайтиргич ёрдамида корректорловчи тескари боғланиш киритиш эвазига термодатчикнинг ўтиш жараёнларини бир даражага камай-тириш мумкинлиги тажрибада кўрсатилган;
    никел билан лигерланган кремнийли ҳарорат датчикларининг ток та-шувчилар концентрацияси 1016 см’3 дан юқори бўлганда 106 рентген дозали гамма радиацияси таъсирида уларнинг солиштирма қаршилиги сезилмас даражада ўзгариши, яъни радиацияга чидамлилиги, ток ташувчилар концентрацияси 1014 см'3 дан кичик бўлганда эса (5-^10)-106 рентген доза таъсирида ўтказувчанлик типининг ўзгариши.(«—>/?) тажрибада аникланган;
    талаб қилинаётган параметрларга қараб (сезгирлиги, нархи, аниқлиги ва ҳ.к.) компьютер йўли билан моделлаштириш асосида датчикнинг шакли-ни, контакт чиқишларини, химоялаш қатламини ва ўлчовчи схема параметрларини танлаш имконини берувчи харорат датчиги асосида ўлчагич ўзгарт-гични оптимал структуравий параметрик лойиҳалаш усули таклиф килин-ган;
    харорат датчикларининг статистик характеристикаларининг ночизик-лиги ва иссиқлик инерционлиги билан характерланувчи хатоликларни, керак-ли чегаравий харорат интервалини танлаш йўли билан камайтириш мумкинлиги аникланган.
    ХУЛОСА
    «Кремний асосида никел атоми нанокластерили термодатчикни ишлаб чиқиш ва уни тайёрлаш технологияси» мавзусидаги докторлик диссертациям бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Кремнийга никел диффузияси жараёнининг янги усули таклиф қилинган, унга кура кремний хажмида никел атомлари нанокластерларини хосил бўлишини таъминловчи диффузия жараёни температура 600-^-1250 °C оралигида 5-^10 градус/минут тезликда ошириб борилганда ўтказилиши кераклиги таклиф килинган.
    2. Ҳажмига никел диффузия килинган кремний юзасига адгезияси яхшиланган омик контакт олиш учун никел металининг юпқа (3 мкм) қат-ламини кимёвий усул билан ўтказиб хамда 650 градус Цельсийда 10 минут давомида тоблаш жараёни амалга оширилган.
    3. Илк бор никел нанокластерили кремний асосида сезгирлиги юкори (7800 К) ва чиқиш характеристикалари стабиллашган харорат датчиги тай-ёрлаш принциплари асосида уни ишлаб чикиш технологиясининг маршрута таклиф килинган.
    4. Никел билан легирланган кремнийли ҳарорат датчикларнинг солиштирма каршилиги 106 рентген дозали гамма радиацияси таъсирида ўзгармаслиги, радиация дозасини эса 10s рентгангача оширилиши билан харорат сезгирлиги коэффициента 10% га ошиб бориши кўрсатилган.
    5. Талаб килинаётган факторга караб (сезгирлиги, нархи, аниқлиги ва ҳ.к.) компьютер йўли билан моделлаштириш асосида датчикнинг шаклини, контакт чиқишларини, ҳимоялаш катламини ва ўлчовчи схемасини танлаш имконини берувчи ўлчагич ўзгартгични структурали параметрик лойихалаш усули таклиф килинган.
    6. Электрон схемада датчикнинг максимал сезгирлиги соҳасини аник-лаш имконини берувчи, харорат датчиги сезгирлиги ва ўлчовчи параметрларини мувофиқлаштирувчи каршиликлар орасидаги ўзаро боғликлик ўрна-тилган.
    7. Ҳарорат датчикларининг статистик характеристикалари ночизиқлиги ва иссиклик инерционлиги билан характерланувчи хатоликларни 10% дан 2% гача камайтириш корректирловчи каршиликларни ва керакли чегаравий харорат интервалини танлаш йўли билан амалга оширилиши мумкинлиги аникланган.

    Сайфилло Насриддинов
    1-80
    34   10
  • Маъруза шаклидаги диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда электроника ва куёш энергетикаси талабларини қондириш учун жахонда ишлаб чикариладиган йиллик 300 минг тоннадан ортиқ поликристалл кремнийнинг аксарият қисми кремнийнинг хлорли бирикмаларидан водородни тиклаш усули ёрдамида олинади. Мавжуд хлорсиланли технологияларнинг юқори энергия талаблилиги, атроф муҳитга салбий таъсири сақланиб қолиниши туфайли поликремний ишлаб чиқаришнинг тежамкор ва экологик хавфсиз технологияларини ишлаб чикиш ва саноатда жорий қилиш муҳим аҳамият касб этади.
    Жахонда кейинги беш йил давомида поликристалл кремнийга бўлган талаб икки ҳисса ошиши1 кутилаётган бир пайтда хлорсиланли технологиялар ўрнига энергия сарфини кескин камайтириш имконини берувчи моносиланли технологияларни жорий қилиш алоҳида ахамият касб этиб бормокда. Лекин хозирги кунда таклиф килинаётган моносиланли технологиялар хам хлорли жарёнларга асосланганлиги туфайли уларга хос экология ва улкан капитал харажатлар муаммолари ечимсиз колмокда. Бу муаммонинг ечими моносилан оркали кремний олиш жараёнида кечадиган гетроген катализ реакциялар шарт-шароитлари ва механизмларини комплекс тадқиқ қилиш, металлургик кремний ва спиртларнинг бевосита реакцияси ва алкоксисиланлар диспропорцияси жараёнлари, уларда қўлланиладиган катализаторларнинг таъсир механизмлари, хамда уларни фаоллаштириш шароитларини ўрганишни талаб килади.
    Ўзбекистонда қуёш энергиясидан фойдаланишни ривожлантириш юзасидан қатор чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Бу борада, жумладан, маҳаллий минерал ресурслар - кварцитлар асосида қуёш энергетикасининг бирламчи хом ашёларидан бири бўлган металлургик кремний ишлаб чиқаришга мўлжалланган корхоналарнинг барпо этилиши бўйича олиб борилаётган ишлар ҳам муҳим аҳамият касб этмокда. Ишлаб чикарилаётган металлургик кремний электрон саноати ва қуёш энергетикаси талабларига мое келиши учун унга ўта чуқур тозалаш жараёнини жорий қилиб, поликристалл кремний даражасига етказиш муаммосини ҳал қилиш зарурий масаладир. Шу сабабли, энерготежамкор, экологик хавфсиз ва жорий этишда капитал харажатларини тежаш имконини берувчи моносиланли технологиялар яратиш республикамизда ҳам муҳим аҳамият касб этиб бормокда. Бу борада мақсадли илмий тадкикотларни, жумладан, поликристалл кремний олишнинг хлорсиз моносиланли технологиясини ишлаб чиқиш ва технологияни сифатли амалга оширадиган технологик қурилма яратиш; истиқболли қуёш элементлари структурасини шакллантиришга хизмат қилувчи кремний структураларини яратишнинг ионли стимуллашган усулларини ишлаб чиқиш ва бу усуллар оркали кремнийли структураларнинг ўстириш жараёнида легирлаш даражасини ошириш; гетероструктуралардаги механик зўриқишларини релаксациялаш; ўта кичик ва ўта зич наноразмерли оролчаларини шакллантириш; кремнийли структураларда термовольтаик хусусиятларни ҳосил килиш хамда функционал катламлар ва таглик орасида мутаносиб ўсиш қатламларини барпо килиш йўналишларида илмий изланишларни амалга ошириш мухим масала ҳисобланади.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги ПФ-4512-сонли «Мукобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони ва 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлан-тиришнинг устивор йўналишлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация доирасида ўтқазилган тадкиқотлар ҳам муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади поликристалл кремний олиш моносиланли технологияси, ҳамда кремний структураларини яратишнинг ионли стимуллашган усулларини ишлаб чикишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қўйидагилардан иборат:
    металлургии кремний ва спиртларнинг бевосита реакциясига асосланган 95 фоиздан юқори селективликни ва реагентларнинг юқори даражали 100 фоизга яқин конверсиясини таъминловчи алкоксисиланлар синтези технологияси ишлаб чиқилган;
    илк бор металлургии кремний ва спиртларнинг бевосита реакциясининг индукцион даври йўқотиш ва технологии жараён тўлиқ узлуксиз режимда амалга ошириш имконини берувчи усул ишлаб чиқилган;
    реакция зонасида ёнбош реакциялар учун катализатор бўлиши мумкин бўлган нокерак киришмаларни йигилишининг олдини олиш ва реакция муҳитини фаоллаштириш усули ишлаб чиқилган;
    алкоксисиланлардан фойдаланиб поликристалл кремний олишнинг хлорсиз моносиланли технологияси ишлаб чиқилган,
    технологии жараёндан агрессив прекурсорлар ва чала маҳсулотлар-нинг йўқотилганлиги туфайли бир марталик дистилляция оркали моносилан тозалигини юқори даражагача кўтариш имконияти яратилган;
    триэтоксисилан диспропорциялаш оркали моносилан синтез килиш жараёнини хона хароратида ва узлуксиз равишда ўтказиш имконини берувчи фаол катализатор тайёрлашнинг янги усули ишлаб чиқилган;
    поликристалл кремний олишнинг моносиланли технологиясини амалга ошириш учун экспериментал курилма яратилган;
    ўсиш сиртидаги жараёнларни назорат килиш ҳамда бошқаришда ион манбаси ўрнида электрон нурли буғлатиш пайтида ҳосил бўлувчи ионлардан фойдаланиш имконини берувчи зараядланган зарралар окимини ажратиш ва ўлчаш усули ва буни амалга оширувчи курилма ишлаб чикилган;
    ўсиш вактида кремний кристалл панжарасида сурьма атомларининг ионли стимуллашган жойлаштириш эвазига легирлаш даражаси 1019 см'3гача оширилган;
    кремний-германий гетероструктураларидаги механик зўрикишларни ионли стимуллашган релаксация усули ишлаб чикилган ва механик зўриқишлар релаксация даражасини бошқариш мумкинлиги тажрибада тасдиқланган;
    ионли стимуллашган молекуляр нурли эпитаксия усулида олинган кремний сиртидаги германий нанооролчаларининг зичлиги ошиши ва такси-мот функциясининг кисқаруви максималлиги ионлар энергияси 200 эВда амалга ошиши аникланган;
    вакуумда ионли стимуллашган усулда олинган кремнийнинг катламли р-п структураларида 500Кдан юқори ҳароратда термовольтаик хоссаларни яккол намойиш этилиши аникланган;
    иссиклик барьер катламларини тагликка мослаштириш учун кимёвий якинликли ва градиент ўтишли оралик катламларини яратишнинг ионли стимуллашган усули ишлаб чикилган.
    ХУЛОСА
    «Поликристалл кремний олишнинг моносиланли технологияси ва кремний структураларини яратишнинг ионли стимуллашган усуллари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида кўйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Металлургик кремний билан спиртларнинг бевосита реакцияси оркали алкоксисиланлар синтезига асосланган поликристалл кремний олишнинг моносиланли технологияси ишлаб чикилган ва уни амалга ошириш учун технологик курилма таклиф этилган.
    2. Илк бор кремнийни 30 дан 100 мкмгача майдалаш жараёни алкоксисиланлар синтезида эритувчи сифатида қўлланилувчи суюқлик муҳитида ўтқазилиши орқали янги ҳосил бўлаётган сиртларни ташқи муҳит, айниқса кислород ва хаво намлиги таъсиридан ҳимояланган ва бунинг натижасида металлургик кремний ва спиртнинг бевосита реакциясининг индукцион даври йўқотилган, ҳамда алкоксисиланлар синтези жараёнида сувнинг таъсирида ёндош реакциялар юз бермаслиги таъминланган.
    3. Металлургик кремний заррачалари, катализатор кукунини ва эритувчи суюқликдан иборат суспензия белгиланган микдорда узлуксиз равишда реакторга узатиш оркали реакция жараёнида сарфланаётган кремний ўрни доим тўлатиб бориш усули таклиф килинган ва реакциянинг бир маромда амалга ошиши кўрсатилган.
    4. Реакторга металлургик кремний оркали тушган хар хил нокерак киришмалар реактордан эритувчи суюклик билан бирга олиб чиқиш оркали эритувчи суюклик микдори ва реакцион массанинг фаоллаштириш усули таклиф килинган, бунда реактордан эритувчи суюқликнинг ортиқча микдорини олиб чикиш реактор деворига ўрнатилган махсус сопол мембраналар оркали узлуксиз амалга оширилган.
    5. Эритувчи суюклик муҳитида кремнийни майдалаш, суспензиянинг белгиланган микдорини узлуксиз равишда реакторга узатиш ва реактордан ортиқча эритувчи суюкликни унда эриган нокерак киришмалар билан биргаликда олиб чиқиш каби техник ечимларни бирвақтда амалга ошириш эвазига реакцион муҳитда кремний, катализатор ва эритувчи микдорини алкоксисиланлар синтезининг бутун жараёни даврида бир текис ўзгармас холда ушлаш имкони яратилган ва илк бор алкоксисиланлар синтези жараёнини бутунлай узлуксиз режимда олиб боришга имкон яратилган.
    6. Тетраэтоксисилан ичида ташқи муҳит билан контактсиз равишда натрий этилати тайёрлаш усули таклиф килинган ва моносилан синтези учун катализатор сифатида янги тайёрланган натрий этилатидан фойдаланилганда реагентлар контакт вақти кескин камайиши туфайли технологик жараённинг унумдорлигини 5 баробар оширишга эришиш мумкинлиги аникланди.
    7. Илк бор моносилан абсорберда 133К хароратгача совутилган триэтоксисиланда тозалаб, адсорбернинг юқори қисмида ўрнатилган фаза ажратгичда 193К ҳароратда кайта ажратиб олиш усули таклиф килинган ва қисқа технологик жараёнда моносиланнинг юқори даражада тозалаш имкони яратилган.
    8. Ўсиш сиртидаги жараёнларни назорат килиш ва бошқаришда электрон нурли буглатишда хосил килинган ионлардан фойдаланиш имконини берувчи зараядланган зарралар оқимини ажратиш ва ўлчаш усули ва буни амалга оширувчи курилма ишлаб чикилган.
    9. Дельта легирланиб ўсиш вактида кремний кристалл панжарасида сурьма атомларининг ионли стимуллашган жойлаштириш эвазига легирлаш даражасини 10|9см’3гача оширилишига эришилган.
    10. Ионлар билан стимуллашган молекуляр нурли эпитаксия усулида шакллантирилаётган кремний-германий гетероструктураларидаги механик зўриқишлар релаксацияси даражасини мақсадли бошқариш имконияти тажрибада тасдиқланган.
    11. Ионлар билан стимуллашган молекуляр нурли эпитаксия усулида кремний сиртидаги шакллантирилган германий нанооролчаларининг зичлигининг максимал ошириши ва уларнинг катталиги бўйича тақсимоти функциясини торайиши ионлар энергияси 200эВ бўлганда эришилиши аникланган.
    12. Вакуумда ионли стимуллашган усулда олинган кремнийнинг қатламли р-п структураларнинг 500К хароратдан бошлаб термовольтаик хоссаларни намойиш килиши аникланган;
    13. Ионлар билан стимуллашган бугдан физик ўстириш усулида иссиклик барьер катламларини тагликка мослаштирувчи кимёвий якинликли ва градиент ўтишли оралиқ қатламлари шакллантириш таклиф килинган.

    Хатам Ашуров
    1-136
    36   15
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Пахта толаси жаҳон бозорида мухим стратегии маҳсулот бўлиб хисобланади. Пахта бўйича Халқаро консультатив қўмитанинг (ICAC) маълумотига кўра 2014-2015 йил мавсумида жахон миқёсида пахта толаси етиштириш 26,2 млн. тоннага етди1. Жахон пахта бозорида рақобатнинг юқори даражадалиги, замонавий, технологии пухта ва тез ишловчи тўнимачилии уснуналарининг яратилиши, юнори сифатли ва ранобатбардош тўнимачилии маҳсулотларининг олиниши зарурлиги пахта толаси сифатига бўлган талабларини янада нучайишига олиб
    иелди. Шу сабабли пахтани дастлабии ишлаш технологиясини таномиллаштириш хамда истеъмол сифатларини яхшилаш энг долзарб муамоларидан бири деб хисобланади. Ривожланган чет эл мамлаиатлари -АҚШ, Хитой, Хиндистон, Бразилия, Ўзбеиистон ва бошиа давлатларда маълум ютунларга эришилган бўлиб, уларда пахта тозалаш саноати ишлаб чинариш самарадорлигини ошириш ва махсулотларнинг ранобатбардош-лигини таъминлаш учун технологии жараёнларни бошиариш усулларини таномиллаштиришга алоҳида эътибор наратилмонда. Технологии жараёнларни оптималлаштириш, янги самарали технологии уснуналарини жорий нилиш бўйича иўрилаётган чоралар ҳисобига пахта толаси сифат иўрсатничлари яхшиланиши, пахта хомашёси ишлаб чинариш сарфларини пасайтирилиши таъминланади.
    Ўзбекистон Республикасида пахта маҳсулотининг истеъмол хусусият-ларини яхшиланишига олиб келадиган пахта хомашёсини дастлабки ишлаш технологик жараёнларини ва ишлаб чиқаришнинг юқори самарадорликка эга бўлган бошқариш тизимларини яратишга оид бўлган кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилди. Пахта тозалаш корхоналарида пахта хомашёсини дастлабки ишлаш мослашувчан технологиялар жорий этиш бўйича ишлар амалга оширилмокда. Бу борада, жумладан, пахта тозалаш корхоналарида бошланғич кўрсаткичларига боғлиқ равишда қайта ишланаётган хомашёдан белгиланган сифатдаги пахта маҳсулотини олиш, хомашё ва энергия сарфини камайтириш имкониятини берадиган пахта хомашёси ва толасини намлашнинг технологияларини жорий этиш мухим аҳамият касб этмокда.
    Жахон амалиётида пахта хомашёси ва толасининг намлик бўйича кондициялаш, пахтани дастлабки ишлаш технологияси жараёнларига, уни тайёрлаш ва саклашдан бошлаб толани тойлаш жараёнигача таъсир этадиган муҳим омилларни аниқлаган ҳолда янги намлаш техника ва технологияларини яратиш алоҳида ахамият касб этиб бормокда. Бу борада максадли илмий-тадқиқотларни, жумладан, куйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш мухим вазифалардан бири хисобланади: пахта толасини титиш ва уни бутун ҳажми бўйича намлашга асосланган тола намлагичининг иш жараёнини такомиллаштириш технологиясини ишлаб чикиш; пахта хомашёсини жинлашдан ва пахта толасини эса пресслашдан олдин намлашнинг комплекс технологиясини ишлаб чиқиш; рақобатбардош сифат кўрсаткичларига эга бўлган ресурстежамкор толали материаллари намлаш технология яратиш; қўллиналаётган технологик жараён ва ускуналарга мослашган толали материалларни боскичма-босқич намлаш комплекс тизимларини ишлаб чикиш. Юкорида келтирилган илмий-тадқикотлар йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохдайди.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 27 октябрдаги ПФ-4761-сон «Ўзпахтасаноатэкспорт холдинг компаниясини ташкил этиш тўғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 3 апрелдаги 70-сон «2007-2011 йилларда пахта тозалаш саноати корхоналарини модернизация ва реконструкция қилиш дастури тўғрисида»ги қарори ва хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади толали материалларнинг табиий хусусият-ларини сақланиб қолинишини таъминлайдиган босқичма-боскич намлашнинг юкори самарали технология, ускуна ва усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотларнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    пахтани жинлаш жараёнидан олдин намлашнинг янги қурилмалари ишлаб чикилган;
    пахта толасини пресслаш жараёнидан олдин намлашнинг янги усуллари ва курилмалари ишлаб чикилган;
    фаоллаштирилган ва тузли эритмалар қўлланилган ҳолда толали материалларни намлашнинг усуллари ишлаб чиқилган;
    пахта хомашёси ва пахта толасини намлаш курилмаларининг рационал технологик ва конструктив кўрсаткичлари аниқланган;
    пахта хомашёси ва пахта толасининг дастлабки намликларини жинлашда олинадиган пахта маҳсулоти ва прессланаётган пахта толасининг сифат кўрсаткичларига таъсири аниқланган;
    пахта хомашёсини жинлашдан ва пахта толасини эса пресслашдан олдин намлашнинг янги комплекс технологиялари ишлаб чиқилган.
    ХУЛОСА
    «Пахта тозалаш корхоналарида пахта хомашёси ва пахта толасини намлаш комплекс технологиясини яратиш усуллари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари куйидагилардан иборат:
    1. Пахта хомашёсини жинлашдан олдин ва пахта толасини пресслаш жараёнидан олдин намлаш курилмаларининг классификацияси таклиф этилган. Ишлаб чикарилаётган пахта толаси намлигини 1,5-2,0 фоизга ошириш зарурлиги аниқланган.
    2. Юқори намликга эта намлаш агенти хамда титилган толали материалнинг УХК (1ХК) агрегатининг агдариш тарновида интенсив аэродинамик ўзаро таъсирини ҳисобга оладиган пахта хомашёсини жинлашдан олдин намлаш усули ишлаб чиқилган.
    3. Капилляр-ғовак муҳит шаклида моделлаштирилган пахта хомашёсида намлик сўрилиши жараёнларининг алгоритмлари таклиф этилган. Назарий ечимлар оркали пахта хомашёси оқимининг параметрлари (босими, зичлиги, тезлиги ва намлиги) пахта бўйича иш унумдорлигига ва намлаш зонасига узатилаётган намлик агентининг микдорига боғликлиги аниқланган. Намлагичдан вертикал кувурда харакатланаётган, икки тезликли яхлит модда шаклида моделлаштирилган пахта хомашёсида намлик алмашинуви жараёнининг математик модели ишлаб чикилган.
    4. Олинган ечимлар алгоритмининг тахдиллари асосида пахта хомашёсини жинлашдан олдин намлаш курилмаси ишлаб чикилган. Юқори даражада намлик сиғимига эга бўлган намлаш агентини ишлаб чикаришни таъминлайдиган буг генератори ишлаб чикилган.
    5. УХС русумли намлагич Тошкент вилояти Чиноз ПТК-нинг технологик тизимга жорий этилган. Синов натижаларига кура куйидагилар аникланган:
    - қурилма пахта хомашёси намлигини 0,5 % оширилишини таминлайди;
    - пахта маҳсулотларининг табиий, физик-механик ҳоссаларини сақланиб колиши таъминланади.
    6. Пахта толасини энг кўп чиқишини, толанинг солиштирма узилиш кучи, юқори ўртача узунлик, киска толалар фоизи ва узунлиги бўйича бир хиллиги каби табиий ва физик-механик хоссаларининг сақланиб қолишини таъминлайдиган пахта хомашёси намлиги массавий нисбатининг оптимал қийматлари 7,5-8,5 % оралигида таклиф этилган.
    7. Конденсорнинг қовурғали барабанлари остидан чиқаётган тола холсти бўлакларга парчаланиб, иккита окимга ажраладиган ва уларни интенсив равишда намлайдиган ва кайта яна холст кўринишида шакллантирадиган пахта толасини пресслашдан олдин намлаш усули ишлаб чикилган.
    8. Толали массани алоҳида парчаларга ажратиш жараёнининг назарий модели таклиф этилган. Тола зарраларининг титувчи барабанлардан кисувчи валикларга караб харакати ва сўнгра кайтадан холст кўринишида шаклланиши давомида уларда юз бераётган намлик алмашинуви механизми аникланган. Таклиф этилаётган пахта толасини намлаш учун курилманинг оптимал технологии ва конструктив параметрлари ишлаб чикилган.
    9. Ўтказилган тахдилий, назарий ва экспериментал тадкиқотлар натижалари бўйича пахта хомашёсини пресслашдан олдин намлаш қурилмасининг бир неча варианти ишлаб чикилган. Курилманинг оптимал варианти таклиф этилган.
    10. УВР русумли пахта толасини намлагичи Тошкет вилоятининг Бўка пахта тозалаш корхонасини технологии тизимининг таркибига жорий этилган. Синовлар натижасида куйидагилар аникланган:
    - курилма пахта толасининг намлигини 1,0-1,5 % оширишни таъминлайди;
    - намлаш давомида тола тойининг бутун ҳажми бўйлаб юқори даражада бир текис 0,2-0,25 % намланиши таъминланади;
    - қўлланилаётган технология толанинг сифат кўрсаткичларининг сақлаб қолиниши таъминлайди.
    11. Пресслашдан олдин пахта толасининг чегаравий меъёр намлиги 8,5 % микдорида таклиф этилган.
    12. Толали материални фаоллаштирилган ва тузли эритмалар қўлланган ҳолда намлаш усуллари таклиф этилган.
    13. Пахта хомашёси ва пахта толасини намлашнинг комплекс технологиясини пахта тозалаш саноатига жорий этиш натижасида бир пахта тозалаш корхонасига тўғри келадиган йиллик иқтисодий самарадорлик 349,9 млн.сўмни, ёки 1 тонна пахта толаси ишлаб чикиш учун 43740,67 сўмни ташкил этган (2016 йил нархларида).

    Ринат Гуляев
    1-90
    47   4
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда жахон давлатларининг электр энергия билан таъминланганлик даражаси турлича бўлиб, саноатда ўртача электр энергияга сарф 37% ташкил килади, шундан кон-металлургия саноатига 12% тўғри келади. Кон-металлургия саноатига енгил ажратиладиган минерал хомашёлар захираси камайиши ва эксплуатацияга огир кон-геология шароитидаги минерал хомашёларни жалб этилаётганлиги сабабли электр энергия сарфи хам ошиб бормокда. Статистик маълумотларига кўра дунё давлатларининг кон-металлургия саноатида йиллик электр энергияга бўлган эҳтиёжи 913,2 ТВт-с ни ташкил этади ва тадқиқот натижаларига кўра, 2030 йилга келиб электр энергиянинг истъемоли йилига ўртача 1,8% ошади. Саноат корхоналарнинг электр энергияга бўлган эҳтиёж ва талабларини таъминлашда ишлаб чикиш технологияларнинг энергия тежамкорлиги ва самарадоргини оширишга, электр энергия истеъмолини оптималлаштириш чора-тадбирларини жорий этишда алоҳида эътибор қаратилмокда.
    Узбекистан Республикасида кон-металлургия саноати йирик энергия ресурслар истеъмолчиларидан бири ҳисобланиб, юқори самарадорликка эга бўлган технологияларни жорий этишга оид тадбирларни самарали ташкил қилишга алоҳида эътибор каратилди. Бу борада бойитиш технологик жараёнидаги юкори самарали бошкариш тизимларини яратиш, электр энергия истъемолини меъёрлаш, интеллектуал тизим асосида технологик жараённинг бошкариш тизимини такомиллаштириш борасида сезиларли натижаларга эришилди.
    Кон-металлургия саноатида рудани бойитиш технологии жараёнининг ўзига хос хусусиятидан келиб чиқкан ҳолда энергия истеъмолини камайтириш ва минерал хом ашё ресурсларини кайта ишлаш технологияларининг энергетик самарадорлигини ошириш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу борада мақсадли илмий-тадқиқотларни, жумладан куйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш мухим вазифалардан бири ҳисобланади: частотавий бошқарилувчи электр юритмаларнинг рационал бошкариш конунини ишлаб чиқиш, асинхрон моторнинг энергия тежамкор динамик ва статик иш режимларини аниклаш ва уларнинг математик моделини яратиш, насос агрегатининг емирилиши моделини ишлаб чиқиш, электр энергия сарфини технологик жараёнга таъсир этувчи омилларни аниклаб меъёрлаш методикасини яратиш, бойитиш технологик жараёнинг энергия сарфини башорат алгоритмини ишлаб чиқиш. Юкорида келтирилган илмий-тадкиқотлар йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохдайди.
    Ўзбекистон Республикасининг «Энергиядан оқилона фойдаланиш тўғрисида»ги конуни (1997), Узбекистан Республикаси Президентининг 2015 йил 5 майдаги ПҚ-2343-сон «2015-2019 йилларда иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳада энергия сиғимини қисқартириш, энергия тежайдиган технологияларни жорий этиш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги Қарори ва Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 28 ноябрдаги 333-сон «Саноатда ишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш ва маҳсулот таннархини пасайтириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли барча меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади рудани бойитиш технологик жараёнида ростланувчи электр юритма ва электр кўрсаткичларини меъёрлаш асосида энергия самарадорлигини таъминловчи техник ечимларни ишлаб чикишдан иборат.
    1ЯДҚИҚ0ТНИНГ илмии янгилиги қуиидагилардан иборат:
    насос деталларнинг емирилишига таъсир этувчи асосий омилларнинг функцияси сифатида емирилишининг математик модели ишлаб чикилиб, насос деталлари емирилишига таъсир этувчи мухим омиллар аникланган;
    частотавий ростланадиган «асинхрон мотор - пульпа тортиб чиқарувчи насос» тизимининг энергия ва ресурстежамкор режимлари ишлаб чикилган;
    электр энергия истеъмолининг самарадорликка ва майдалашнинг иккинчи босқичида тегирмонни шарлар билан тўлдириш даражасига боғлиқлиги аникланган;
    энергия тежамкорлик самарадорлигини бахолаш учун электр истеъмо-лини меъёрлаш ва моделлаштиришнинг комплекс услуби ишлаб чикилган;
    асосий технологик кўрсаткичлари асосида электр энергия истъмолини башорат килиш модели ишлаб чикилган.
    ХУЛОСА
    «Минерал хомашё ресурсларини кайта ишлашда энергия тежамкор технологияларни ишлаб чиқиш (кон-металлургия саноати мисолида)» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари куйидагилардан иборат:
    1. Кон-металлургия саноатида электромеханик тизимлари ва ускуналарининг иш режимларини рационал бошкариш асосида рудани бойитиш технологик жараёнининг энергетик самарадорлигини ошириш имконини беради.
    2. Рудани бойитиш технологик жараёнининг характеристикаси бошқарув объекта сифатида белгиланаганлиги унинг механизмлари электр юритмаларига нисбатан асосий талабларни аниклаш имконини беради.
    3. Насос агрегата деталларининг емирилиши пульпа окимининг тезлиги, пульпанинг зичлиги, қаттиклиги, мустаҳкамлиги ва зарбалар бурчаги функцияси бўйича емирилишнинг модели ишлаб чиқилади.
    4. Частотавий ростланувчи асинхрон моторли пульпани тортувчи насос ускунасининг курилмасининг турли частота бошқаруви конунлари асосида аниқланадиган энергетик ва динамик характеристикалари таҳлил этилади. Асинхрон моторларнинг рационал частота бошқарув қонуни сифатида статор токининг минимум эканлигини кўрсатилади, бунда берилган айланиш тезлиги ва моторнинг момента учун минимал кизиш кийматлари таъминланади.
    5. «Асинхрон мотор - пульпани тортувчи насос» тизимининг насос агрегатининг емирилишини ҳисобга олган ҳолда математик модели, курилманинг энергетик параметрларини частотавий бошқаришда ва ускунанинг самарадорлигини аниклашга имкон беради.
    7. Рудани бойитиш технологик жараёнининг тегирмон барабанини шарлар билан тўлдирилганлик даражаси, ускуналарнинг юкланганлиги, руда бўйича унумдорлиги, электр тармоқнинг куввати, шунингдек руданинг каттиклигини инобатга олган холда истеъмол килинаётган электр энергия микдорини бахолашга имкон берадиган математик ифода олинади.
    8. Бошқарувли, ғалаёнли ва чикиш технологик параметрларни ҳисобга олган холда рудани бойитиш жараёнининг структураси тузилади. Рудани бойитиш жараёнида асосий бошқарув функцияси сифатида энергетик ресурслар сарфларини минималлаштириш эканлиги аникланади.
    9. Рудани бойитиш жараёнида энергия истеъмолининг умумлашган кўп факторли модели яратилади ва руданинг каттиклиги ва ускуналарнинг юкланганлигига боғлиқ бўлган электр энергия сарфини бахолашга имкон беради.
    10. Рудани бойитиш технологик жараёнининг хар бир цикли учун энергетик моделлари ва унинг оптимал бошкариш мезони аникланади хамда солиштирма сарфини оптимал даражасидаги шартни таъминлаш имконини беради.
    11. Рудани бойитиш жараёнида электр энергия сарфининг тузилиш структураси аникланади. Кон-металлургия саноатида энергетик тежамкорлик хажмларини бахолаш учун оксидланган рудани кайта ишлаш технологик жараённинг электр истеъмолини меъёрлаш ва башорат килиш усули яратилади.

    Ойбек Ишназаров
    1-82
    37   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунё амалиётида энергия ва рссурслардан самарали фойдаланиш, уларни тежайдиган технология ва техника воситаларини ишлаб чиқиш ҳамда амалиётга жорий этиш етакчи ўринни эгаллаган. Ерларга ишлов бсриш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида энг кўп энергия талаб қиладиган жараён бўлиб, қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилини стиштириш ва йигиб олишга сарфланаётган умумий энергиянинг 40-50 фоизи ушбу жараённи бажариш учун сарфланади. Агар дунё микёсида турли қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилини стиштириш учун хар Йили 1,6 миллиард гектардан ортик майдонга ишлов бсрилишини ҳисобга олсак1, энсргия-рссурстсжамкор тупрокка ишлов бсриш машиналарини яратиш ниҳоятда долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Бу борада ривожланган чет эл мамлакатларида, жумладан АҚШ, Германия, Англия, Италия ва бошка давлатларда маълум ютуқларга эришилган бўлиб, уларда кам энергияҳажмдор тупрокка ишлов бсриш технологиялари, машина ва иш органларини кўллашга алоҳида эътибор қаратилмокда2.
    Узбеки стон кишлок хўжалигида тупрокка ишлов бсришда энергия сарфини камайтириш ва юқори самарадорликка эга бўлган модернизациялашган машиналарни ишлаб чикиш ва жорий этишни ташкил этишга қаратилган кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Бу борада, жумладан, энергия ва рссурсларни тежаш ҳисобига ёқилғи-мойлаш материаллари, мсҳнат сарфи ва бошка харажатларни камайтириш, иш унумдорлигини ошириш мақсадида ерларга ишлов бсришнинг минимал технологиялари ҳамда уларни амалга оширадиган машиналарни яратишга бағишланган қатор илмий-тадқиқот ишлари олиб борилган.
    Жаҳонда тупроққа ишлов бсриш учун сарфланадиган энергия микдорини камайтириш учун тупрокка ишлов бсриш машиналарининг тортишга қаршилигини, уларнинг иш органлари тупроқ билан очик кссиш шароитида таъсирлашишларини, яъни улар ёнбошида очик эгат ёки юмшатилган зоналар мавжуд бўлган тупроқ палахсаларига таъсир этишларини таъминлаш асосида такомиллаштириш ҳисобига камайтириш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу борада максадли илмий-тадкикотларни, жумладан, қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан ҳисобланади: ерларга ишлов бсришда тупроқни кам энергия сарфлаб дсформациялаш ва парчалашнинг янги усулларини ишлаб чиқиш; тупроқни дсформациялаш ва парчалашнинг янги усуллари ҳамда унга ишлов бсриш воситаларини уйғунликда қўллаш асосида тупрокка ишлов бсришда энергия сарфини камайтириш; кам энергия сарфлаб тупрокка ишлов бсрадиган техника воситалари ва машиналарни яратиш; ерларга асосий (чукур) ишлов бсрадиган машиналар учун тупрокни кам энергия сарфлаб парчалайдиган пассив ва фаол турдаги иш органларини ишлаб чиқиш; тупрокка ишлов бсришда иш органларини очик кссиш шароитида ишлашини таъминлайдиган машина ва техника воситаларини ишлаб чиқиш. Юқорида кслтирилган илмий-тадкиқотлар йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохлайди.
    Узбекистан Рсспубликаси Президентининг 2012 йил 21 майдаги ПҚ-1758-сон «2012 - 2016 йилларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини янада модернизация килиш, техник ва технологик жиҳатдан кайта жиҳозлаш дастури тўғрисида»ги карори, Республика Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 14 июлдаги 215-сон “2012 - 2016 йилларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини янада модернизация қилиш, техник ва технологик жиҳатдан қайта жихозлаш дастури амалга оширилишини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида” карори хамда мазкур фаолиятга тегишли меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади тупроқ билан очиқ кесиш шароитида таъсирлашадиган иш органларига эга энергия ва рссурстсжамкор тупрокка ишлов бсриш машиналарини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    тупрокни очик кесиш шароитида ишластган уч ёқли ва тик пона кўринишидаги иш органлари таъсири остида дсформациялаш ва парчалаш учун техник счимлар ишлаб чиқилган;
    тупрокқа экиш олдидан ишлов бсрувчи ва иш органлари очиқ кссиш шароитида ишлайдиган энсргиятсжамкор чизел-култиваторнинг технологик ва конструктив схемалари ишлаб чиқилган;
    тупрокқа ағдармасдан чуқур ишлов бсрувчи кам энергия сарфига эга яссикескич-чукурюмшаткичнинг технологик ва конструктив схемалари ишлаб чиқилган;
    тупрокни очик кесиш шароитида ишлайдиган уч ёқли ва тик пона кўринишидаги иш органлари таъсири остида дсформацияланиш ва парчаланиш жараснлари учун математик моделлар ва аналитик боғланишлар мажмуаси яратилган;
    тупрок билан очик кссиш шароитида таъсирлашаётган иш органлари сифат ва энергетик кўрсаткичларини уларнинг парамстрлари, ишлов бсриш чукурлиги ва ҳаракат тезлигига боғлиқ равишда ўзгариш тавсифлари аниқланган.
    ХУЛОСА
    «Кам энергия сарфлаб тупрокка ишлов бсрадиган машиналарни яратиш» мавзусидаги докторлик дисссртацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Тупрокка ишлов бсриш машиналарининг энсргияҳажмдорлиги ва ўз навбатида ерларга ишлов бсришда энергия сарфини камайтириш учун уларнинг иш органларини тупрок билан очик кесиш шароитида таъсирлашишларини, яъни улар ёнбошида очик эгат ёки юмшатилган зоналар мавжуд бўлган палахсаларга таъсир кўрсатишларини таъминлаш мақсадга мувофикдир.
    2. Утказилган назарий ва экспсримснтал тадқиқотларга кўра очик кесиш шароитида ишлаётган иш органларининг таъсири остида тупрок мавжуд ёнбош очик эгат ёки юмшатилган зона томонга йўналган горизонтал текисликлар бўйича парчаланади ва бу тупроқни дсформациялаш ва парчалашга кстадиган энергия сарфини камайтириб, тупрокка ишлов бсриш энергияхажмдорлиги ва иш органларининг тортишга каршилигини 1,8-3,5 марта камайишига олиб келади.
    3. Ишлов бсриш тезлиги ва чукурлиги ортиши билан очик кесиш шароитида ишлаётган иш органларининг тортишга қаршилиги ёпик кесиш шароитида ишлаётган иш органларининг тортишга каршилигидан мос равишда 1,12 ва 1,26 марта кам ортиши уларни тупрокка чукур ва тезкор усулда ишлов бсришда қўллаганда юқори самара бсришини кўрсатади.
    4. Ерларга ишлов бсришда тупроққа ишлов бсриш машиналарининг иш органлари тупрок билан очик кесиш шароитида таъсирлашишларини таъминлаш йўли билан энсргияҳажмдорликни камайишига уларни рамага икки қатор ва А-симон шаклда жойлаштириш, улар тури ва шаклини тўғри танлаш ҳисобига эришилади. Иш органлари рамага икки катор этиб жойлаштирилганда биринчи катордаги иш органлари ясси сиртли икки ёқли пона, иккинчи қаторнинг икки чеккасидаги иш органлари ўнг ва чап бир томонлама, улар орасида жойлашганлари эса икки томонлама уч ёқли пона,Л-симон шаклда жойлаштирилганда эса ҳаракат йўналиши бўйлаб биринчи жойлашган иш органи икки ёкли пона, қолганлари эса ўнг ва чап бир томонлама уч ёқли пона кўринишида ишланиши ксрак.
    5. Иш органлари рамада икки катор этиб жойлаштиришни тупрокка саёз ишлов бсришга мўлжалланган кенг камровли машиналарда, Л-симон шаклда жойлаштиришни эса тупрокка чукур ишлов бсрадиган кичик камровли машиналарда қўллаш максадга мувофиқ.
    6. Тупрокка кам энергия сарфлаган ҳолда сифатли ишлов бсриш учун чизел-култиватор юмшаткич панжасининг тупрокка кириш бурчаги 25°, ўқёйсимон панжасининг тупрокка кириш бурчаги 25°, ўқёйсимон панжа қанотларининг очилиш бурчаги 60-80°, юмшаткич панжанинг эни камида 50 мм, ўқёйсимон панжанинг камраш кснглиги кўпи билан 340 мм, юмшаткич панжа ишчи сиртининг узунлиги камида 160 мм, юмшаткич ва ўқёйсимон панжалар орасидаги кўндаланг масофа кўпи билан 190 мм, юмшаткич ва ўқёйсимон панжалар орасидаги бўйлама масофа камида 660 мм бўлиши тавсия этилади.
    7. Яссикескич-чукурюмшаткич марказий иш органининг тупрокка кириш бурчаги 25°, ёнбош иш органининг тупрокка кириш бурчаги 25°, ёнбош иш органи қанотининг очилиш бурчаги 30-40°, марказий иш органининг эни камида 75 мм, ёнбош иш органининг камраш кснглиги кўпи билан 250 мм, марказий иш органи ишчи сиртининг узунлиги камида 190 мм, марказий ва ёнбош иш органлари орасидаги кўндаланг масофа кўпи билан 290 мм, ёнбош иш органлари орасидаги кўндаланг масофа кўпи билан 250 мм, марказий ва ёнбош иш органлари орасидаги бўйлама масофа камида 950 мм, ёнбош иш органлари орасидаги бўйлама масофа камида 760 мм бўлганда тупрокка кам энергия сарфлаб, сифатли чукур ишлов бсришга эришилади.
    8. Ишлаб чикилган чизел-култиватор ва яссикескич-чуқурюмшаткичнинг тортишга каршилиги мавжуд чизел-култиватор ва яссикескич-чукурюмшаткичга нисбатан мое равишда 1,33-1,39 ва 1,44-1,52 мартага камлиги, уларни кўллаганда ҳар бир гектар ишлов бсриладиган майдон ҳисобига ёқилғи сарфини мое равишда 3,3-3,4 ва 6,3-7,2 кг га камайтиришни таъминлайди.
    9. Энсргия-ресурстсжамкор чизел-култиватор ва яссикескич-чуқурюмшаткични қўллаш ерларга ишлов бсриш учун сарфланадиган тўғридан-тўғри харажатларни мое равишда 19,1 ва 22,8 фоизга камайтириш имконини бсриб, бир йилда битта машинага мое равишда 5863153 ва 16831188 сўм иқтисодий самарага эришилади.

    Қутбиддин Имомқулов
    1-78
    29   5
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда бутун жаҳонда озик-овқат, кимё саноати, тиббиёт ва фармацевтика соҳаларида совуқликнинг кенг кўлланилиши ишлаб чикаришнинг ритмиклигини таъминлаш, асосий фондлардан унумли фойдаланиш, озиқ-овқат, дори-дармон ва ҳакозолар сифатини саклаш имконини беради. Халқаро совуқлик институтининг маълумотига кўра, сўнгги йилларда дунёда ишлаб чиқарилувчи маҳсулотларнинг учдан бир кисмини тез айнийдиган маҳсулотлар ташкил қилади. Совутиш имкониятлари йўқлиги сабабли озик-овқат маҳсулотларининг дунё бўйича йўкотилуви ~25% ни, мева ва сабзавотлар йўқотилуви ~35% ни, тез айнийдиган махсулотлар - 20% ни ташкил қилади. Шу жихатдан янги совутгичларни куриш ва ишлаётганларини реконструкция килиш сунъий совуқлик олиш ва уни қўллаш соҳасидаги техник прогресс билан узвийликни талаб этади ҳамда муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
    Мустақиллик йилларида мамлакатимизда турли мақсадларда ишлатилувчи совутиш ва сунъий иқлим яратиш қурилмаларига алоҳида эътибор каратилди. Улар таркибига кирувчи компрессорлар ва иссиклик алмашиниш жиҳозларининг самарадорлигини ошириш бўйича сезиларли натижаларга эришилди. Бу борада энергия йўқотувларини камайтирадиган самарадор конденсатор, буглатгич ва конденсатор-буглатгич аппаратлар яратилганлигини алоҳида таъкидлаш мумкин.
    Бугунги кунда жаҳонда совутиш курилмалари схемаларини мукаммаллаштириш, озонга хавфсиз ва умумжахон исишига ҳисса қўшмайдиган совутиш агентларини қўллаб табиатни муҳофазалаш долзарб вазифалардан хисобланади. Бу борада мақсадли илмий-тадқикотларни, жумладан, хавфсиз совутиш агентлари аралашмаларини яратиш, самарадор иссиклик алмашиниш аппаратларини такомиллаштириш, совутиш циклларини ва жиҳозларни ҳисобловчи янги дастурларни яратиш кабилар долзарб вазифалардан ҳисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2011 йил 7 апрелдаги ПҚ-107-сон «2011-2015 йилларда мева-сабзавот махсулотларини саклаш моддий-техник базасини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади кўп компонентли совутиш агента аралашмасининг кўндаланг-ҳалкасимон арикчали юзаларда пуффакли қайнашининг илмий-услубий асосини ва совутиш машиналарининг кўндаланг-ҳалкасимон турбулизаторли трубадан ясалган иссиқлик алмашиниш аппаратини яратишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    углеводород совутиш агентлари ва уларнинг ноазеотроп аралашмасининг R290/R600a/R600 кўндаланг ҳалқасимон турбулизаторли трубалар юзасида пуффакли қайнашидаги иссиқлик алмашиниш модели яратилган;
    самарадор конденсатор, буғлатгич ва конденсатор-буғлатгич билан жиҳозланган бир босқичли ва каскад совутиш машиналарининг совутиш унумдорлиги, энергия сарфи бўйича тенгламалар олинган;
    совутиш унумдорлигининг, сарфланаётган кувватнинг совутиш агенти турига, самарадор трубаларнинг ишлатилиш ўрнига (конденсаторда, буғлатгичда ва конденсатор-буғлатгичда) боғликлиги аниқланган;
    совиш, исиш, қайнаш, конденсацияланишдаги иссиқлик алмашинишнинг ярим эмпирик моделлари яратилган;
    ташқи томонида ҳалқасимон арикчалар ичкари томонидан унга мос диафрагмаларга эга трубалардан ясалган иссиқлик алмашиниш аппаратларининг самарадорлиги кўрсатилган. Накаткаланган трубаларни буғлатгичларда ишлатиш термодинамик жиҳатдан фойдали, кўндаланг ҳалкасимон турбулизаторли трубалардан ясалган конденсатор ФИК RcB = 1500^-8000 интервалда 1,06 + 1,25 ни ташкил қилиши аниқланган;
    ҳалкасимон ариқча ва диафрагмаларга эга трубалардан ясалган иссиклик алмашиниш аппаратли буг-компрессион совутиш машиналарининг самарадорлиги кўрсатилган. Конденсаторда №3 труба ва буглатгичда №4 труба қўлланилган энергетик самарадор совутиш машиналарининг ФИК 7^, =213 К да мос равишда це =0,60 ва 0,59 бўлиши аниқланган;
    иссиклик алмашиниш аппаратлари энергетик самарасини баҳолаш учун критерий яратилган;
    бир каскадли буг компрессион совутиш машинасини эксергетик таҳлил қилиш методикаси яратилган.
    ХУЛОСА
    «Совутиш техникаси иссиклик алмашиниш аппаратлари ва машиналарини такомиллаштириш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Самардор иссиклик алмашиниш трубаларига эга бўлган каскад совутиш машинасининг экспериментал натижаларини қайта ишлаш методикаси яратилиб, истиқболда ушбу методика илмий тадқиқотлар ўтказишга хизмат қилади.
    2. Ҳалкасимон арикчали юзалар параметрларини эътиборга олган ҳолда пуффакли кайнашда иссиклик оқими зичлигини ҳисоблаш методикасига ўзгартиришлар киритилиб, улар совтиш машиналарининг самарадор буглатгичларини конструкциялаш ва хисоблашга хизмат килади.
    3. Конденсатор да иссиклик алмашиниш юзаси сифатида халкасимон диафрагма ва арикчали трубаларнинг барча турларини кўллаш совутиш машинаси юкори тармогида конденсация температурасининг пасайишига хизмат килади.
    4. R290/R600a/R600 ноазеотроп аралашма озонга хавфли R12 фреон билан деярли бир хил энергетик кўрсатгичларга эга ва мукобил совутиш агента сифатида кўлланилиши мумкин.
    5. Конденсатор да №2 трубани қўллаш машина самарадорлигини пасайтиради, №4 труба эса - s га таъсир этмайди. Энг макбул иссиклик алмашиниш юзаси сифатида №3 труба хизмат килади.
    6. Бир хил шароитларда пропанда ишловчи каскад машинасининг совутиш коэффициента аралашмада ишловчидагига нисбатан катта. Қайнаш температураси ортиши билан г ошиб боради. Совутиш машинаси энг самарадор бўлиши учун унинг буғлатгичида d/D = 0,945 труба ишлатилиши зарур.
    7. Иссиклик алмашиниш аппаратлари самарадорлигини бахолаш критерийси таклиф килинди. Критерий эксергия тушунчасига асосланади. Ундан ишлаб турган аппаратлар иссиклик алмашиниш юзаларининг энг яхшисини аниқлаш ва лойиҳаланаётган термодинамик жихатдан яхшиланган аппаратларни танлаш учун фойдаланиш кулай. Бир каскадли буг компрессион совутиш машинасини эксергетик тахдил қилиш методикаси яратилди. Методика бир босқичли машиналарни таҳлил қилиш кетма-кетлигига асосланган.
    8. Яратилган методика асосида 213 <ГО <233 А диапазон учун каскад совутиш машинасининг иши тахдил килинди. Самарадорлик критерийи бўлиб г)е хизмат килди. Энг яхши энергетик характеристикаларга эга бўлган конденсатори №3 трубали ва буглатгичи №4 трубали машиналар То =213 К да мос равишда г/е = 0,60 ва 0,59 ФИК га эга. Конденсатор-буглатгичда накаткали трубаларни қўлланилиши совутиш машинаси ишига амалда таъсир этмайди. Максимал ФИК га машина То <2\ЗК да эришилади. 213 К дан катта барна То ларда ФИК нинг кескин камайиши кузатилади. Совутиш машинасининг самарадор трубалар билан жихозланган компрессор-конденсатор тармогининг энергетик характеристикалар ҳисобланди. Йилига 7000 ишлаш соати бўлганида энергия йўқотувлари 5190,5 кВт ч/йил га кискаради.

    Қудратилла Каримов
    1-85
    45   10