№ 1 (2016)

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда пахта, ғалла, сабзавот ва полиз экинлари билан бир қаторда мош, ловия, соя, маккажўхори каби дуккакли-дон экинлари хам катта майдонларда стиштирилмокда. Такрорий муддатларда стиштириладиган дуккакли-дон экинлари ахолини озиқ-овқат махсулотлари ва чорва молларини тўйимли ем-хашак билан таъминлаш билан бирга тупрокда биологик азот тўплаш хусусиятига эга экинлар сирасига киради.
Рсспубликамизда кишлоқ хўжалигида олиб бориластган иқтисодий ислоҳотларни тўлақонли ишлаб чиқаришга татбик этиш мақсадида кузги бошокли дон экинлари, сабзавот, полиз хамда ем-хашак экинлари майдонларини кснгайтириш бўйича кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Кузги бошоқли-дон экинларидан кейин мош, ловия, соя каби такрорий экинлар стиштирилиши натижасида ахолини озиқ-овқат махсулотлари билан таъминлаш ва тупрок унумдорлигини оширишга эришилмокда.
Дунё деҳқончилик амалиётида тупроқ унумдорлигини саклаш ва ошириш ҳамда уни мелиоратив холатини яхшилашда экинларни алмашлаб экишнинг янги самарали тизимларини жорий этиш орқали эришиш мумкинлиги исботланган. Асосий экинлар ғўза ва кузги буғдойга мақбул ўтмишдош экинларни танлаш, минерал ўғитлар билан озиқлантиришнинг макбул мсъёрларини ишлаб чиқиш ҳамда такрорий экинлардан (маккажўхори, мош, ловия ва соя) кейин тупроқ унумдорлиги, ғўза ва дон хосилдорлигини ошириш агротсхнологияларини такомиллаштириш мухим аҳамиятга эга. Суғорма деҳқончиликни замонавий илгор ва инновацион технологиялар асосида ривожлантиришда ғўза-ғалла, ғалла-ғўза-ем-хашак, ғўза-ғалла-сабзавот, ғўза-ғалла дуккакли-дон экинлари, қиска навбатлаб экиш тизимларининг тупрокни агрофизикавий, сув-физик ва агрокимёвий хоссаларини ўсимликларни анғиз ва илдиз қолдиқлари, уларни таркибидаги озиқа моддалар микдорини аниқлаш фанда долзарб вазифа бўлиб ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2015 йил 29 декабрдаги ПҚ-2460-сон «2016-2020 йилларда қишлоқ хўжалигини янада ислоҳ қилиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги карори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка мсъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Жиззах вилоятининг кучсиз шўрланган ўтлокилашиб бораётган оч тусли бўз тупроқларида тупрок унумдорлигини яхшилаш ҳамда экинлар ҳосилдорлигини оширишда навбатлаб экишнинг 1:1 ва 2:1 тизимларида такрорий экин турларини танлаш, улардан ксйин экиладиган ғўза ва кузги буғдойнинг мақбул ўғит мсъсрларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор Жиззах вилоятининг ўтлоқилашиб борастган оч тусли бўз тупроқлари унумдорлигини оширишда киска навбатлаб экишнинг 1:1 (кузги буғдой+такрорий экинлар: ғўза) ва 2:1 (кузги буғдой+такрорий экинлар: кузги буғдой+такрорий экинлар: ғўза) тизимлари ишлаб чиқилган;
навбатлаб экишнинг 1:1 (кузги бугдой+такрорий экинлар: ғўза) ва 2:1 (кузги бугдой+такрорий экинлар: кузги бугдой+такрорий экинлар: ғўза) тизимларида такрорий экинларни тупрокнинг агрофизикавий сув-физик хамда агрокимсвий хоссаларига таъсири аниқланган;
такрорий экинлардан кейин экилган ғўза ва кузги буғдойни ўғит мсъсрларига боғлиқ ҳолда ўсиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсири аникланган; 
ғўза ва кузги буғдой учун макбул ўтмишдош такрорий экин турлари танланган, ғўза ва кузги буғдойни озиқлантиришда макбул ўғит мсъсрлари ишлаб чикилган.
ярим гидроморф, кучсиз шўрланган ўтлоқилашиб борастган оч тусли бўз тупроқлар унумдорлиги ҳамда ғўза ва дон ҳосилдорлигини оширишни таъминловчи киска навбатли алмашлаб экиш тизимлари такомиллаштирилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Тупроқ унумдорлигин сақлаш ва ошириш хамда барқарор ҳосилдорликни узлуксиз таъминлаш учун Жиззах вилоятининг ўтлоқилашиб борастган оч тусли бўз тупроклари шароитига мос илмий асосланган киска ротацияли алмашлаб (1:1 ва 2:1) экиш тизимларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий қилиш орқали ушбу тупроқлар унумдорлигини сақлаш, ошириш хамда ғўза ва кузги бугдой хосилдорлигини ошишига замин яратади.
2. Такрорий экинлар маккажўхори, мош, ловия ва соядан уч йилда ўртача 1 ва 2-тажрибаларда мос равишда 39,2-40,2; 16,3-17,3; 13,7 ва 25,5-29,6 ц/га дон хамда 321,3-332,8 (кўк масса); 34,5-36,2; 13,3 ва 35,5-37,7 ц/га пичан хосили олиш мумкинлиги, уларни илдиз, анғиз қолдиқлари жами 54,4-52,2; 45,5-43,9; 32,9; 43,9-42,4 ц/га.ни ташкил этган ҳолда, таркибида 16,0-15,8; 65,2-62,2; 34,8 ва 39,6-39,6 кг умумий азот тўпланиши аникланди.
Мош ўсимлиги донидан ўртача 2260,6-2135,0 кг/га, пичанда 1159-1105,4 кг/га хаммаси 3420,0-3240,7 кг/га озиқа бирлиги хамда 505,0-475,9 кг/га ва 102,7-102,5 кг/га, жами 515,8-573,4 кг/га протеин борлиги;
Соя ўсимлиги донида ва пичанида 4409,7-5014,2 кг/га озика бирлиги ва 839,0-964,7 кг/га ҳазм бўлувчи протеин борлиги хисобланди.
3. Такрорий экин сифатида экилган дуккакли дон ўсимлиги мошдан кейин тупрокни хажм оғирлиги ҳайдов ва ҳайдов ости катламларида мутаносиб равишда 0,023 ва 0,003 г/см3 га, соя ўсимлигидан кейин эса 0,021 ва 0,021 г/см3 га камайди.
Такрорий экинлардан кейин экилган ғўза ёки кузги бугдойда қўлланилган ўғит мсъсрларини ва ўсимликнинг ўзини хам тупроқ хажм массасига таъсири борлиги аниқланди. Энг юкори кўрсаткичлар мош ўсимлигидан кейин экилган вариантларда кузатилиб, ўғитлар N-150, Р-105, К-75 кг/га мсъсрда қўлланилганда ғўзани амал даври охирида назоратга нисбатан 0,028 г/см3 ва кузги бугдойдан кейин эса 0,025 г/см3 га камайди.
4. Такрорий экинлар орасида тупроқни сув ўтказувчанлигига бўлган энг макбул таъсир мош экилган вариантда кузатилиб, амал даври охирида 6 соатда 874 м3 га.ни ташкил килди ва назоратга нисбатан 117 м3Та ортиқча бўлди. Соя ўсимлиги экилганда 6 соатда 824 м3/га сув сингдирилиб, назоратдан 67 м3/га ортикча бўлди.
Мош ўсимлигидан кейин экилган ғўзани амал даври охирида ўғитлар N150 Pi os К75 кг/га мсъёрда қўлланилганда тупроқни сув ўтказувчанлиги 6 соат давомида 801 м3ни ташкил қилиб, назоратдан 116 м3/га, кузги бугдойни амал даври охирида эса 810 м3/га ни ташкил килиб, 61 м3/га ортикча бўлганлиги кузатилди.
5. Буғдойдан сўнг ғўза ёки буғдой экилган вариантда тупрокдаги чиринди микдори йилдан-йилга камая борганлиги кузатилди. Нисбатан юкори кўрсаткичлар (0,920 ва 0,990%) ғўза ва кузги буғдой мош ўсимлигидан кейин экилиб, ўғитлар N^o Рю5 К.75 кг/га мсъёрда қўлланилганда олинди. Бу дастлабки ҳолатидан 0,071 ва 0,040 % га, назоратдан эса 0,210-0,210 % га юкоридир. Соядан кейин экилган вариантда чиринди микдори дастлабки холатидан 0,039 % га, назоратга нисбатан эса 0,169 % га юқори бўлди. Озука унсурларини умумий шаклларини (NPK) ўзгаришида хам чириндидаги қонуниятлар такрорланди.
6. Такрорий экин экилмасдан кузги буғдойдан сўнг ғўза экилиб, маъдан ўғитлар N2oo Р140 К|00 кг/га мсъёрда қўллаб парвариш килинганда ўртача 3 йилда юкори пахта ҳосили 33,6 ц/гани, маккажўхоридан кейин N25o Р175 К|25 кг/га меъёрда ўғитлар қўллаб ғўза парвариш килинганда 34,4 ц/гани, соя ва мошдан кейин N150 Р105 К75 кг/га мсъёрда ўғит қўллаб парвариш килинганда эса мос равишда 36,9 ва 38,0 ц/гани ташкил этиб, қўшимча пахта хосили мутаносиб равишда ўғитдан 2,8; 4,1; 0,0 ва 0,0 ц/га, такрорий экинлардан 0,4; 6,1 ва 7,2 ц/га ни ташкил килди.
Буғдойдан сўнг буғдой экилганда ўртача 3 йилда дон ҳосилини нисбатан юкори микдори ўғитларни N200 Puo Кюо кг/га мсъёрда қўлланилганда олиниб, ҳосилдорлик 48,9 ц/га.ни, маккажўхоридан кейин ўғитларни N25o Pi75 К]25 кг/га мсъёрда кўллаб кузги бугдой парвариш килинганда 49,5 ц/гани, мош, ловия ва соядан ўғитларни N150 Р105 К.75 кг/га мсъёрда қўлланилганда эса мутаносиб равишда 57,3; 49,3 ва 52,8 ц/га.ни ташкил килди. Тажрибаларда пахтани нисбатан юкори хосили (38,0 ц/га) ва кузги бугдойни дон ва сомон хосили (60,3 ва 75,8 ц/га) мош ўсимлигидан кейин экилганда олинди.
7. Кузги бугдойни мошдан кейин экиб, ўғитларни N150 Р105 К75 кг/га мсъёрда қўллаб парвариш килинганда бугдойни анғиз ва илдиз колдиқлари микдори 39,8 ц/га.ни ташкил килиб, таркибида 2,00% умумий азот, 1,210% фосфор ва 2,280% калий борлиги аникланди. Бу кўрсаткичлар назоратга нисбатан мутаносиб равишда 5,0 ц/га; 0,430 %; 0,720%, ва 0,900% га юкоридир. Кузги бугдой соядан кейин экилиб, шу ўғит мсъёрлари қўлланилганда, ангиз ва илдиз колдиқлари микдори 39,1 ц/га.ни ташкил қилиб, таркибида 1,970% азот, 1,195% фосфор ва 2,240% калий борлиги аникланди.
8. Ғўза ва кузги бугдой такрорий экинлардан кейин экилиб, маъданли ўғитларни Мио Pios К75 кг/га мсъсрларда кўллаб, ғўза парвариш килинганда, пахта толасини технологик хамда доннинг сифат кўрсаткичларини яхшиланиши кузатилди. Энг юкори натижалар ғўза ва кузги бугдойни мошдан кейин экилганда кузатилиб, бунда пахтада тола чикиши 38,2%ни ташкил килди, дон таркибида эса 15,1% ёки 1 гсктарда 0,88 тонна оқсил, 28,1 % ёки 1,8 тонна/га клейковина борлиги, шунингдек, 68,4 кг/га озиқа бирлиги ва 6,8 кг/га ҳазм бўладиган протеин борлиги аникланди.
9. Такрорий экинларни экишда энг юқори иқтисодий самарадорлик мош ўсимлигидан олиниб, шартли соф фойда 197850 сўм/га.ни, рентабсллик даражаси 58,5 % ни ташкил килган холда, ундан кейин экилган ғўза ва кузги буғдойда ўғитларни N150 Pios К75 кг/га мсъёрда қўллаган вариантларда энг юкори шартли соф фойда олинди ва мутаносиб равишда 842000; 234315 сўм/га, рентабсллик даражаси 47,3 ва 34,9 % ни ташкил килди.
10. Жиззах вилоятининг кучсиз шўрланган ўтлоки бўз тупроклари шароитида ҳозирги бозор иқтисодиёти ва деҳкончилик юритишнинг жадал ва ресурс тежовчи технологияларида тупрок унумдорлигини сақлаш ва ошириш, экинлардан юкори ва сифатли пахта ва дон хосили олиш учун кузги бугдойдан кейин такрорий экинлар сифатида мош, ловия ва сояни навбатлаб экишнинг: 1:1 ва 2:1 тизимларида экиш ва улардан кейин экиладиган ғўза ва кузги бугдой парваришида эса маъдан ўғитларни N-150, Р-105, К-75 кг/га мсъёрларида кўллаш тавсия этилади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда экологик соф маҳсулот етиштириш ва тупрок унумдорлигини ошириш, унинг сув-физикавий ва агрокимёвий хоссаларини макбуллаштириш мақсадида қишлоқ хўжалиги экинларини озиқлантиришда минерал ўғитлар билан бирга органик ўғитлар кенг кўлланилади. Органик ўғитлар тупрок таркибини гумус ва бошка зарур озика элементлари билан бойитади, уни донадорлигини оширади, атроф-муҳитнинг зарарланишини камайтиради пировардида экинлардан юқори ва сифатли ҳосил олиш имкониятини оширади.
Республикамиз пахтачилигида сўнги йилларда турли шаклдаги органик ўғитларни минерал ўғитлар билан биргаликда қўллашнинг мақбул муддатлари ва усуллари, органо-минерал компостлардан ғўзани озиқлантириш бўйича кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Минтақамизнинг бўз, кум-сахро, бўз-кўнғир, такир ва бошқа тупрокларида органик ўғитларни қўллаш натижасида пахтадан юкори ва самарали хосил олиш имконияти яратилади. Пахтачиликда бир тонна гўнгни кузги шудгор билан қўллаш натижасида гектаридан 1,0 центнергача кўшимча пахта хосил олишга эришилмокда.
Турли шаклдаги органик ўғитлар ва органо-минерал компостларни қўллаш, тупрок таркибидаги гумус ва озиқа элементлари микдорини ошириб, азот, фосфор ва калийнинг харакатчан шакллари динамикаси, ўсимликнинг озиқа элементларини ўзлаштириши, ғўза ҳосили ва сифатига ижобий таъсир ҳамда кейинги таъсирини кўрсатади. Тадқиқотларимизнинг таъкидлашича, Қизилкум фосфоритларини гўнг билан компост килиш, органо-минерал ўғитларнинг (ОМЎ) микробиологик жараёнлари ва биологик фаоллиги ҳамда тупроқни гумус ҳамда бошқа озиқа элементлари микдорини бойитиб яхшилайди. Биогумуснинг тупрок агрокимёвий хоссалари, ўсимлик органларидаги озика элементлари микдори ва уларни ўзлаштирилишига таъсирини аниқлаш, шунингдек, қорамол гўнги ва парранда кийини дарахт барглари билан турли нисбатларда аралаштириб, компост тайёрлаш ва амалиётда қўллаш технологияларини такомиллаштириш бўйича илмий-тадқиқотлар долзарб вазифа ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 14 мартдаги ПҚ-2151-сон «2014 йилда қишлок хўжалигига минерал ўғитлар етказиб беришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисидаги» қарори ва Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 16 майдаги 219-сон «Қизилкум фосфоритларини ўзлаштириш», 2004 йил 23 ноябрдаги 551-сон «Қизилқум фосфоритларини қўллаш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади бўз тупроқлар минтақаси пахтачилигида тупрок унумдорлигини сақловчи ва ғўза ҳосилдорлигини оширувчи янги шаклдаги турли органик ўғитларни, Қизилкум фосфоритлари асосидаги органо-минерал компостларни ҳамда биогумусни минерал ўғитлар билан биргалиқда кўллашнинг рационал технологиясини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
типик бўз тупроқлар озика тартиблари, пахта ҳосили ва сифати, ғўза NPK ўзлаштириши ва ҳосил учун сарфланишига турли шакллардаги органик ўғитларни қўллаш меъёр ва муддатлари таъсири интенсив навбатлаб экиш тизими шароитида аниқланган; тупроқнинг озиқа тартиби ва ўсимликларни NPKhh ўзлаштириши, органик массани тўпланиши ва пахта ҳосилига органо-минерал ўғитларни (компостлар) таъсири ва кейинги таъсирлари аниқланган;
вермикультура усулида қорамол гўнгидан олинган биогумусни тупрокдаги гумус, озиқа элементларининг умумий ва ҳаракатчан шакллари ҳамда ўсимлик ўзлаштирилишига таъсири аниқланган;
кам таъминланган Қизилкум фосфоритларидан (умумий фосфор 12-14%) таркибида гўнг ва фосфоритларни макбул нисбати 80:20 бўлган органо-минерал ўғитларни (ОМЎ) тайёрлаш технологияси ишлаб чиқилган;
типик бўз ва ўтлоқи-бўз тупроқлар шароитида компостларни тупрокнинг микробиологик ва агрокимёвий хусусиятларига, ғўза ўсиш, ривожланиши, ҳосилдорлиги ва пахта сифатига таъсири аниқланган;
қорамол гўнги, парранда кийи ва дарахт баргларининг аралашмаларидан турли нисбатларда компост тайёрлаш технологияси ишлаб чиқилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Органик, органо-минерал ўғитлар (ОМУ) ва компост шакллари, қўллаш меъёр, муддат, усулларидан қатъий назар тупроқ унумдорлиги ва ғўзани ўсиши, ривожланиши ва хосилдорлигига макбул тарзда таъсир этиши аниқланди. Тупрокдаги озика унсурларининг микдорига ва ўсимликларни ўзлаштиришига самарали таъсир, уларни асосан кузги шудгорда ва ғўзани амал даврида минерал ўғитлар билан биргаликда қўлланилганда кузатилган. Шаҳар чиқиндиларини (40 т/га) кузда қўлланилганда пахтани қўшимча ҳосили 3,7 ц/га, гўнгдан (40 т/га) 3,5 ц/га, назоратда эса (N250P175K125 кг/га) пахта ҳосили ўртача 27,5 ц/га ни ташкил килган.
2. Турли шакллардаги органик ўғитларга 1% (аралашма огирлигига нисбатан) фосфор кўшиб ёки қўшмасдан тайёрланган органо-минерал компостларни сақлаш давомида намлиги 42,7-60% атрофида бўлган. Компостларни саклаш охирида таркибидаги умумий азот, фосфор ва калийнинг нисбатини юқори микдорлари улар парранда кийи+лигнин (0,980; 0,460; ва 0,840%), от гўнги +лигнин+1% фосфор ўғити (0,540; 0,399 ва 0,5890%), шахар чикиндилари+лигнин (0,468; 0,320 ва 0,560%), гўнг +лигнин+1% фосфор ўғити(0,445 ; 0,350 ва 0,540%), нисбатан камрок микдор эса (0,387; 0,220 ва 0,260 %) гидролиз лигнин+1% фосфор ўғити аралашмаларидан тайёрланганда кузатилган.
3. Компостлар парранда кийи+гидрозли лигнин (1:2,5 нисбатда) ёки шаҳар чиқиндилари+гидрозли лигнин(1:2 нисбатда) асосида тайёрланиб мутаносиб равишда 12,5 ёки 45 т/га меъёрлари қўлланилганда тупрокдаги гумус микдори 0-30 см катламда 1,210 ёки 1,230% га ва 30-50 см катламда 0,842-0,850% ни ташкил қилиб,бу дастлабки холатидан 0,296-0,316 ва 0,230-0,238% га ортганлиги аникланган. Минерал ўғитлар (N2ooPi4oKioo кг/га ) қўлланилган назорат вариантида тупроқни хайдов (0-30 см) ва ости (30-50 см) қатламлари тажрибанинг биринчи йилида ҳаракатчан фосфор микдори мутаносиб равишда 28,6 ва 25,0 мг/кг ни ташкил қилган, компостлар қўлланилган (2-8) вариантларда эса бу кўрсаткичлар назоратга нисбатан уларни таъсир ва сўнгги таъсир йилларида мутаносиб равишда 3,4-6,4 ва 3,2-5,0 мг/кг, 2,6-4,1 ва 1,8-4,0 мг/кг, 0,8-3,3 ва 0,4-2,4 мг/кг га ортганлиги аникланган.
4. Пахта хосилининг уч йилда ўртача нисбатан юкори ҳосили қўшимчалари (1,3-3,6 ц/га) шахар чикиндилари+гидрозли лигнин (45 т/га), парранда кийи+гидрозли лигнин (12,5 т/га) 1:2 ва 1:2,5 нисбатлар ва шунингдек, гўнг+гидрозли лигнин+1% фосфор ўғити (45т/га) ва от гўнги+ гидрозли лигнин +1% фосфор ўғити (42 т/га) 1:2 ва 1:2,5 нисбатларда аралаштириб тайёрланган компостлар минерал ўғитлар фонида қўлланилганда олинган.
5. Гўнг ва биогумус самарадорлигини киёсий ўрганиш, уларни минерал ўғитлар билан биргаликда қўллашда тупрокдаги озиқа унсурлар микдорини мақбуллашганлиги, ўсимликни ўсиш, ривожланиши, ҳосил элементлари, кўсаклар сонини ортишига ижобий таъсир кўрсатиши кузатилган. 30 т/га гўнг N200 Pi5o Kioo кг/га фонида қўлланилганда, озиқа унсурларининг 1 тонна пахта ҳосили учун гектарига 41,3 кг азот, 20,1 кг фосфор ва 47,3 кг калий сарфланган бўлса, 10 т/га биогумус N150 Р100 К75 кг/га фонида қўлланилганда 29,0 кг/га азот, 14,0 кг/га фосфор ва 46,6 кг/га калий сарфланганлиги аникланган.
6. Нисбатан юкори пахта ҳосили (уч йилда ўртача 31,7 ц/га) ва пахта толасини технологик сифат курсаткичлари яхшиланганлиги 10 т/га биогумус N150 Рюо К75 кг/га фонида кўлланилганда олинган ва бунда гўнг (20т/га) ва биогумус (10т/га) минерал ўғит фонига нисбатан тадкикот йилларига мутаносиб равишда пахта ҳосили қўшимчалари 1,8; 2,0; 1,4 ва 2,0; 2,5; 3,6 ц/гани ташкил этди.
7. Қизилкум фосфоритлари ва гўнг асосида тайёрланган органо-минерал ўғит (ОМЎ) да pH курсаткичи 8,32-8,73 ни ташкил этиб, гумин кислоталарининг эрувчанлиги ошган. ОМЎда аммонификаторлар ва бактериялар, енгил ўзлаштирувчи органик бирикмалар микдори озайиб, мураккаблари ортганлиги кузатилган .
8. Органо-минерал ўғитлар (ОМЎ) қўлланилганда тупрокда нитратли азот, харакатчан фосфор ва алмашинувчи калий микдорлари ғўзани амал даврида ортиб, ўсимликнинг мақбул озиқланиш тартиблари яхшиланиши натижасида ғўзанинг ўсиш, ривожланиши ва курук масса ортишига ижобий таъсир кўрсатади, айниқса, ҳосил (34,8 г) ва вегетатив органлари (78,1 г) орасидаги нисбатни яхшилайди.
9. Қизилқум фосфоритлари ва гунг асосида тайёрланган компостни (ОМЎ таркибидаги 150 кг/га фосфор ҳисобидан) Ы200К10оКг/га фонида қўлланилганда тадқиқот йилларига мутаносиб равишда пахта ҳосили типик бўз тупрокда 30,9; 35,2 ва 36,7 ц/га, бунда ўртачаси 34,3 ц/га, бўз-ўтлоқи тупрокларда эса 35,9; 35.4; 33,8 ва 35,0 ц/га ни ташкил қилганлиги аниқланди.
10. Парранда кийи, гўнг ва дарахт баргларига (1:2,5:2,5 нисбатда) нитрокальцийфосфат ўғити (НКФУ) аралаштирилиб, тўрт ой мобайнида сакланган компост таркибида органик моддалар кўпайган. Умумий азот, фосфор ва калийнинг нисбатан юқори микдорлари парранда қийи ва дарахт барглари 1:3 нисбатда аралаштириб тайёрланган компост шаклида аникланган.
11. Эскидан суғориладиган типик бўз тупроклар шароитида парранда қийи+дарахт барглари (1:3 нисбатда)+1,5% НКФУ (10 т/га) ёки парранда қийи+гўнг+дарахт барглари (1:2,5:2,5 нисбатда) +1,5НКФУ (20 т/га) асосидаги компост қўлланилганда пахта ҳосили мутаносиб равишда 2,6-2,9 ц/га ортган, назоратда (N2(x)Pi4oKioo кг/га) пахта ҳосили 28,7 ц/гани ташкил қилган.
12. Республика пахтачилигида нафақат фосфорли, колаверса калийли ўғитларни етишмовчилиги шароитида Қизилкум фосфоритлари (таркибида 12-14% умумий фосфор) билан гўнгни (20% фосфорит ва 80% гўнг) аралаштириб компост килиш орқали органо-минерал ўғитларни (ОМЎ) олиш мақсадга мувофикдир. Органо-минерал компостларни эса шаҳар чиқиндилари+гидролизли лигнин (45т/га) ва парранда қийи+гидролизли лигнин (12,5 т/га) 1:2 ва 1:2,5 нисбатларда аралаштириб тайёрлаш керак. Шунингдек парранда кийи+дарахт барглари +1,5% НКФУ(10 т/га) 1:3 нисбатда ёки гўнг +дарахт барглари +1,5% НКФУ (20 т/га) 1:1 нисбатда аралаштириб тайёрлаш мумкин.
13. Типик бўз ва бўз-ўтлоки тупроқлар шароитида ғўзадан юқори ва сифатли ҳосил олиш учун органик ўғитларни кузги шудгор олдидан 2-3 йилда бир марта 20-30 т/га меъёрларда, ОМЎ ўғитини МгооКюокг/га фонида ҳар йили 5 т/га микдорда, 10 т/га биогумусни (3 йилда бир марта) N150 Рюо К75 кг/га фонида, ғўзани амал даврида озиқлантиришда (шоналаш ва гуллашда), эса минерал ўғитларга яхши чириган ва эланган гўнгни 1 кг азотга 2-3 кг микдорда аралаштириб қўллаш тавсия этилади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда бугунги кунда аҳолини озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда ва озик-овкатга бўлган мақбул даражадаги эҳтиёжини кондиришда озиқ-овқат саноати муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун маҳаллий озиқ-овқат ва хомашё ишлаб чиқаришни барқарор ривожлантириш, бозорга хавфсиз ва сифатли озиқ-овкат маҳсулотларини истеъмол меъёрларида ўрнатилган ассортиментда етказиш асосий вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
Мустақилликка эришгандан кейин юртимизда юқори технологияларга асосланган озиқ-овқат саноати шаклланиб, бугунги кунда иқтисодиётимизнинг етакчи тармоқларидан бирига айланиб бормоқда. Озиқ-овкат хавфсизлигини таъминлаш, ички бозорни сифатли озиқ-овкат маҳсулотлари билан тўлдириш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, янги қувватларни ишга туширишга алохида эътибор қаратилиб, импорт ўрнини босувчи махсулотлар тайёрлаш ўзлаштирилмокда. Ишлаб чикаришни модернизация ва диверсификация килишни рағбатлантириш ҳамда қўллаб-қувватлаш бўйича амалга оширилган чора-тадбирлар озиқ-овқат товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсишини таъминламокда.
Жаҳон миқёсида сифатли озиқ овқат маҳсулотларини ишлаб чикиш, жумладан пахта мойини каолин ва бентонит адсорбентлари ёрдамида тозалаш, уларни фаоллаштириш ва модификация қилишнинг янги усулларини ишлаб чикишга алоҳида эътибор каратилиб, бу борада амалга оширилаётган илмий изланишларда юқори сифатли адсорбцион хусусиятли янги адсорбентлар олиш технологиясини яратиш муҳим вазифалардан бири хисобланади. Адсорбцион хусусиятлари паст бўлган кўмир, каолин ва бентонитларни фаоллаштириш технологиясини ишлаб чиқишда қатор, жумладан, қуйидаги йўналишларда тегишли илмий ечимларни асослаш зарур: каолин хом ашёсини термик фаоллантиришнинг самарали усулларини ишлаб чиқиш; танлаб олинган бентонитлар ва кўмирларнинг фаоллаштириш ва модификациялаш жараёнида уларнинг таркиби ва ҳоссалари ўзгаришини аниқлаш; қийин тозаланадиган пахта мойларини тозалаш учун фаоллаштирилган гил ва ишқорий кўмир адсорбентларининг самарали композицияларини яратиш ва мойини оқлаш жараёнини самарадорлигини ошириш.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 4 мартдаги ПФ-4707-сон «2015-2019 йилларда ишлаб чикаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида»ги Фармони ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 22 январдаги 8-сон «Саноатда ишлаб чиқариш харажатларини кисқартиришга ва маҳсулот таннархини пасайтиришга доир кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори, ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади маҳаллий ҳомашё асосида янги ишкорий кўмир ва гилли адсорбентлар яратиш ҳамда уларни қўллаш оркали прессланган ва экстракцияланган пахта мойларини тозалаш технологиясини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
паст кул микдорига эга бўлган 2БПК маркали Ангрен кўмирини дастлабки №зСОз эритмаси билан тўйинтириб, сўнгра хавосиз шароитда пиролиз усулида термик ишлов бериш орқали самарали ишкорий кўмир адсорбента олишнинг шарт-шароитлари ишлаб чиқилган;
каолинли адсорбентларни фаоллантиришни ЎЮЧ-ли нурлантириш орқали амалга ошириш, анъанавий (конвектив) киздириш усулига қараганда жараённи 2,5-3,0 баробар тезлаштириши ва ғоваклигини 1,2-1,4 баробар ошириши аниқланган;
юқори микдорда кальцийга бой «Жаҳон» кони бентонитини хлорид кислотаси билан фаоллантирилганда анъанавий сульфат кислотасини қўллашга нисбатан олинган адсорбентнинг пахта мойини оқлаш кўрсаткичи 1,1-1,3 баробар ошиши аниқланган;
юқори микдорда кальцийга бой «Жаҳон» кони бентонитини хлорид кислотаси билан фаоллантирилганда анъанавий сульфат кислотасини қўллашга нисбатан олинган адсорбентнинг пахта мойини оқлаш кўрсаткичи 1,1-1,3 баробар ошиши аниқланган;
илк бор пахта мойини ишқорий рафинациялашда анъанавий қиммат NaOH эритмаси ўрнига, арзон Са(ОН)2Ни сувли эритмасини қўллаш оркали нейтрал мой совунланишини ва ишкорий реагент сарфини камайиши исботланган;
илк бор экстракцияланган пахта мойини канцероген 3,4-бензо[а]пирен ва углеводород қолдиқлардан ишлаб чикилган ишкорий кўмир адсорбента ёрдамида тозалаши аникланган;
ишқорий кўмир ва гил адсорбентларнинг пахта мойи таркибидаги зарарли ва канцероген моддаларни танлаб ютиш хусусиятлари аникланиб, улар асосида янги самарали композициялар ишлаб чикиш технологияси яратилган;
пахта мойини икки боскичда гилмояли ва ишқорий кўмир адсорбентларни рециркуляцион оқимда қўллаш оркали тозалаш ва оқлаш технологияси ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
1. Ўзбекистонда мавжуд бўлган ҳом-ашё ресурсларини ва уларнинг минералогик ва кимёвий таркибларини таҳлили асосида ўсимлик мойларини тозалаш ва оқлашга мўлжалланган адсорбентларнинг саноат микёсида ишлаб чиқариш учун яроқли бўлган кўмир ва гил (каолин, бентонит ва палигорсит) минералларнинг истиқболли конлари танлаб олинди.
2. Юқори даражада ғовакли ишқорий кўмир адсорбентлар олиш учун 2БПК маркали Ангрен кўмирини пиролизига кадар уни ИазСОз нинг 10% ли сувли эритмаси билан шимдириш таклиф қилинган.
3. Ишқорий кўмирли адсорбентнинг ишқорий ишқорли ҳоссаларини ошириш учун уни 10% ли NaOH эритмаси билан шимдирилиб, сўнгра куритиш ва талаб этилган гранулометрии таркибга кадар майдалаш тавсия этилади.
4. Таркибида юкори даражада (умумий массасининг 3% дан кўп) СаО бўлган «Жахон» бентонитини кислотали фаоллаштиришда кўп микдорда гипс хосил бўлишининг олдини олиш мақсадида анъанавий сульфат кислота ўрнига хлорид кислотанинг 10% ли эритмасидан фойдаланиш тавсия этилади.
5. Султон-Увайс каолинини анъанавий конвектив термик киздиришни ўрнига, 2450 МГц частотали ЎЮЧ-нурланиш ҳисобига унинг сорбцион фаоллиги 1,2-1,4 маротаба ошишига ва термик фаоллантириш вақтини 2-3 марта қисқариши аниқланган (каолиннинг дастлаки намлигига боғлик ҳолда).
6. Тўқ рангли пахта мойларини ишкорий рафинациялашнинг самарали усули ишлаб чиқилиб, унда тан нархи юкори бўлган каустик сода (NaOH) ўрнига нейтрал ёғнинг совунланишини камайтириб, мойнинг чиқиш микдори 1,2 марта оширадиган арзон охакли сувга алмаштириш тавсия этилади.
7.Экстракцион пахта мойидан махаллий ишкорий кўмир адсорбента ёрдамида канцероген 3,4-бензопирен ва углеводород колдиқларини ажратиб олишнинг макбул шарт-шароитлари ишлаб чикилган.
8. Прессланган ва экстракцияланган пахта мойларини тозалаш учун мўлжалланган ишкорий кўмир, каолинитли ва бентонитли адсорбентларни олиш технологияси ишлаб чикилган.
9. Ишлаб чикилган ишқорийкўмир ва гил адсорбентларининг танлаб сорбциялаш хусусиятлари аниқланиб, улар асосида кийин оқланадиган пахта мойларини тозалаш учун самарали композициялар яратилган.
Ю.Мой ва адсорбент аралашмасининг термодиференциаллаш рециркуляция оқимида пахта мойларини адсорбцион тозалаш ва оклашнинг икки босқичли технологияси ишлаб чикилган.
Н.«Жахон» бентонит адсорбентини «Беруний Ёг-гар» АЖ да пахта мойларини тозалаш ва оклашда ишлаб чикаришга жорий этишдан олинган иқтисодий самара йилига 169,4 млн. сўмни ташкил этди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон халкларининг адабий ёдгорликларида уларнинг бой маънавий ҳаётига оид кўплаб далилий маълумотларни учратиш мумкин. Адабиёт инсонларни бирлаштиришга, турли халқлар ва даврлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни ўрнатиш ва мустаҳкамлашга хизмат килади. Ҳеч бир халқ адабиёти ўзаро таъсир, адабий алоқалар жараёнидан мустасно ҳолда ривожланган эмас. Жаҳон тамаддуни ривожида уларнинг ҳар бири ўз ўрни ва аҳамиятига эга.
Миллий маънавиятимизнинг кўзгуси бўлган адабий асарлар янги замон кишисини тарбиялашда улкан ахамиятга эга. «Халқнинг маънавий руҳини мустахкамлаш ва ривожлантириш Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг энг муҳим вазифасидир»1. Бизгача етиб келган кўпгина ёзма манбаларда бой маънавиятимиз тарихи ривоятлар асосида қизиқарли қилиб баён этилган. Шундай тарихий-афсонавий сюжет заминига эта бўлган асарлар қаторига «Тўтинома» ва «Қуш тили» туркумидаги асарларни киритиш мумкин. Уларнинг бош қахрамонларидан бири илоҳий қобилият соҳиби Тўти бўлса, иккинчиси муқаддас китобларда тилга олинган Ҳудҳуди ҳодийдир. Тасаввуфий, ҳинд эртак ва эпослари асосига қурилган, бу асарларнинг сюжети замонлар оша ўқувчиларга якиндан таниш бўлиб, улар шарк халқлари орасида кенг тарқалиб келган. Санскрит тилидаги «Шукасаптати», яъни «Тўтининг етмиш ҳикояси» дея атаб келинган ҳикоялар тўплами асрлар ўтиши билан «Тўтинома» номи билан шуҳрат топган ва уни биринчи бор қайта ишлаб, ўзига хос асар яратган ижодкор Зиёвуддин Нахшабий (XIV аср) эди. Ундан кейин бунга қўл урган ижодкорлар сони жуда кўп. Улар ичида Латифий (XV аср), Муҳаммад Қодирий (XVII аср), Ҳайдарбахш (XVIII аср), Асирий (XIX аср), Хиромий (XIX аср) ва Мирзабобо (XX аср) асарлари адабиётшуносликда шу кунгача махсус тадкиқ этилмаган.
Қушларнинг рамзий саргузаштлари мавзусидаги аллегорик-фалсафий асарларнинг келиб чикиш ва таракқиёт босқичлари ҳам ўз тарихи ва манбаларига эга. Фаридуддин Аттор (1141-1229)нинг «Мантик ут-тайр» ва Алишер Навоий (1441-1501)нинг «Лисон ут-тайр» асарларининг вужудга келишида Абу Али ибн Сино (980-1037)нинг «Рисолат ут-тайр», Шаҳобиддин Суҳравардий (вафоти 1191 йил)нинг «Рисолайи мусаммо ба сафари Семурғ», Абу Ҳамид Муҳаммад Ғаззолий (1040-1111)нинг «Рисолат ут-тайр» асарлари ва халк оғзаки ижодининг таъсири катта бўлган. Ушбу мавзуга оид бўлган яна бир асар ўзбек адабиёти тарихида шу кунгача номаълум бўлиб келган Мавлоно Хожа Қози Пайвандий Ризоий (XVIII)HHHr “Қуш тили” асаридир. Турли муаллифларга мансуб бўлган «Қуш тили» ва «Тўтинома» асарларининг қиёсий таҳлили анъана ва ижодийлик масалалари билан боғлиқ айрим томонларни равшанлаштириш заруратини хам туғдиради. Ушбу қиёсий текшириш «Тўтинома» ва «Қуш тили» туркумидаги асарларнинг ўзаро таъсир доирасини ёритиш билан бир қаторда, мазкур асарларнинг ўхшаш ва фаркли томонларини ҳам аниклашга ёрдам беради. Бу асарларни қиёсий-типологик тадкиқ этиш адабиётшунослик фанини назарий жиҳатдан бойитади ва кўтарилган муаммо моҳиятини очишда маълум ҳисса бўлиб қўшилади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 25 августдаги ПК-451-сон «Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида»ги, 2010 йил 27 январдаги ПҚ-1271-сон «Баркамол авлод Йили» давлат дастури ҳақида»ги ва 2016 йил 13 майдаги ПФ-4797-сон «Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида»ги Фармони хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Мавлоно Хожа Қози Пайвандий Ризоий ва унинг «Қуш тили» асари қўлёзмасини Фаридуддин Атторнинг «Мантик ут-тайр», Алишер Навоийнинг «Лисон ут-тайр» асарлари ҳамда Нахшабий, Асирий, Латифий, Мирзабобо ва Хиромийларнинг «Тўтинома» асарлари қўлёзма нусхаларининг қиёсий-типологик ва текстологик таҳлили мисолида уларнинг ҳар бири ўзига хос бадиий жиҳатдан эътиборга лойиқ ижод намунаси сифатида ўзбек адабиёти тарихида тутган ўрнини кўрсатиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Ризоий Пайвандийнинг адабиётшуносликка оид манбаларда зикр этилмаган «Қуш тили» асари аниқланиб, илк бор тўлиқ ўрганилган ва илмий муомалага киритилган;
маълум адабий анъаналар ҳосиласи бўлган «Тўтинома» ва «Қуш тили» туркумидаги асарларнинг генетик куртаклари, тараққиёт босқичлари ва яратилиш тарихи назарий жиҳатдан асосланган;
«Тўтинома» ва «Қуш тили» асарларининг 11та қўлёзма нусхаси аниқланиб, улар тўлиқ илмий тавсифланган;
диссертацияда асарларга кирган ўхшаш хикоятларнинг матний фарқларини аниклаш ва асар қахрамонларининг киёсий-типологик тахдили орқали ижодкорлар асарлардаги етакчи ғоя, мавзу ва мотивлар, муштарак ва фарқли жиҳатлар исботланган;
Ризоийнинг «Қуш тили» асарида келтирилган ҳикоятлар, қуръоний иқтибос ва ҳадислар асар моҳиятини очиб бериш мақсадига йўналтирилганлиги, асарнинг муаллиф томонидан илгари сурилаётган тасаввуфий ғояни ўзида мужассамлаштирган ўзига хос ижодийлик ва бадиийлик намунаси эканлиги киёсий-типологик тахдил орқали асосланган;
Хиромийнинг «Тўтинома» асари бу мавзудаги асарлар ичида бадиий жиҳатдан юксак даражадаги ижод намунаси эканлиги исботланган.
ХУЛОСА
«Тўтинома» ва «Қуш тили» туркумидаги асарларни қиёсий-типологик ва текстологии тадқик килиш асосида куйидаги илмий-назарий хулосаларга келинди:
1. «Қуш тили» («Мантиқ ут-тайр», «Лисон ут-тайр») ва «Тўтинома» туркумидаги асарлар форс ва ўзбек адабиётида кенг ўрин эгаллаган. Бу сюжетга кўплаб ижодкорлар мурожаат этган.
«Тўтинома» ва «Қуш тили» асарларининг мавзу жиҳатидан бир-бири билан узвий богланганлигининг асосий ришталаридан бири бу хар икки йўналишдаги асарларнинг бир олий мақсад, яъни инсоннинг ахлокий қарашларини шакллантириб, уни босқичма-босқич камолот чўққиларига олиб чиқишга қаратилганлигидадир. «Қуш тили» асарларида бу камолот босқичларининг йўлбошчиси Сулаймон пайғамбарнинг хизматида бўлган ва Семурғ висолига етказа оладиган Худҳуди ходий бўлса, «Тўтинома» асарларида ўтмишу келажак воқеаларини тафсилотигача башорат кила оладиган илохий қобилият соҳиби Тўтидир.
Мавлоно Ризоий Пайвандийнинг шу вақтгача номаълум бўлиб келган «Куш тили» асари қўлёзмасининг кашф этилиши ўзбек адабиётшунослиги тарихида муҳим воқеа бўлди. Мазкур асар узок тарихий жараённи босиб ўтган аллегорик-фалсафий достончилик анъаналарининг кейинги даврларда хам самарали давом этганлигининг ёрқин далилидир.
2. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатадики, Ризоий Пайвандий бу асарни яратишда айрим ўринларда Жалолиддин Румийнинг “Маснавийи маънавий”, Фирдавсийнинг «Шоҳнома», Фаридуддин Атторнинг «Мантик ут-тайр» ва «Тўтинома» мавзусида қалам тебратган ижодкорларнинг асарларидан фойдаланган. Ризоий асари билан Алишер Навоий асарларининг киёси шундан далолат берадики, ҳар икки асардаги катор ҳикоятлар сюжетида бир-бирига якинлик ва аксар ўринларда айнан бир хикоятнинг ҳар иккала ижодкорга хос бўлган бадиий талқинининг гувоҳи бўламиз.
Шоир асарининг Фаридуддин Аттор ва Алишер Навоий асарлари билан ўхшаш жиҳатлари кўп бўлишига қарамай, уларни талкин қилиш усуллари, келтирилган ҳикоятларнинг ранг-баранглиги ва улардан чиқарилган хулосаларда анчайин фарқ килувчи ва Ризоийнинг ижодкорлиги билангина боғлиқ бўлган жуда кўп жихатлар мавжуд. Ризоий асарида келтирилган турли-туман ажойиб ирфоний хикоятлар, куръоний иктибослар ва ҳадисларнинг барчаси асар моҳиятини ёрқин очиб бериш максадига йўналтирилганки, натижада асар сюжети ва унинг композицион тузилиши Ризоий томонидан илгари сурилаётган асосий диний-тасаввуфий ғояни мужассамлаштирган ўзига хос ижодийлик ва бадиийлик намунасига айланган.
3. Ризоий ўз олдига қўйган мақсадни, яъни Семурғ (Аллоҳу таъоло) васлига эришишни шу мавзуни ишлаган бошқа ижодкорлардан фаркли ўлароқ, ўзига хос композицион қурилиш асосида хал қилади. У асарни икки кисмга бўлади. Унинг биринчи қисмида кушларни Семурғ сафарига лозим бўлган бандалик талаблари озуқалари билан якиндан таништиради. Уларга амал килиш ҳар бир соликка вожиб эканлигини баён қилади.
Ризоий Пайвандий «Куш тили» асарида жами 87 та хикоят ва уларга қуръоний иқтибослар келтириб, уларни асар таркибига кирган тамсиллар орқали тасдиқлаб бориш йўлини тутади. Бу иқтибосларнинг аксарияти маълум бир тасаввуфий тушунчаларни ёркин очиб беришга бағишланган хикоят ва ривоятларнинг ғоявий мазмунини ифодалашда муҳим ўрин тутиб, асар сюжета ва композицион тузилишида бошдан то охиригача ўзига хос вазифани бажаришга каратилган бадиий восита сифатида ажралиб туради.
4. Ризоий «Куш тили» асарининг яратилишида Саноий, Ибн Сино, Шахобиддин Сухравардий, Мухаммад Ғаззолий кабиларнинг асарлари бевосита илк манба вазифасини ўтаган. Асар ғоявий йўналиши ва унта кирган ҳикоятларнинг айримлари «Тўтинома» ва шарқ халкларининг қадимий афсона ва ривоятларининг бадиий жиҳатдан қайта ишлаган намуналаридир.
Шунингдек, Ризоий ва Хиромий ўз асарлари сюжетига «Тўтинома»дан ўрин олган Шарк халқлари эртакларидаги мотивлар ва исломий ривоятлар мазмуни ва улардаги воқеалар тарихидан ҳам унумли фойдаланиб, уларнинг чатишмалари асосида янги ҳикоятларни яратиш усулини қўллаганлиги туфайли асарларнинг мохиятан мазмундор ва ўзига хослигини таъминлашга эришган.
5. «Тўтинома» ва «Қуш тили» туркумида яратилган асарларнинг асосий манбаи қадимий илдизга эга. Улар ўзининг бадиий сюжет даражаси шаклини олишга қадар узок ва муайян боскични босиб ўтган.
Бу манбани 1330 Йили шоир ва таржимон Нахшабий кайта ишлаб, форс тилида ихчам равишда бадиий асар шаклига келтирган. Табиийки, Нахшабий бу сюжетни ғоявий-бадиий жиҳатдан кайта ишлаб, бутунлай мустакил асар яратишга муваффақ бўлган. Кейинчалик Нахшабий «Тўтинома» асари кўплаб ижодкорлар учун асосий манба вазифасини бажариб келган.
Мухаммад Қодирий, Асирий, Ҳайдарбахш, Латифий, Мирзабобо ва Хиромий бу сайёр сюжетни ўз даври талаблари ва эҳтиёжларидан келиб чикиб, ўзларининг дунёқарашига мослаштиришган. Бу ижодкорлар Нахшабий «Тўтинома»сини ўз асарларига асос килиб олиш билангина чекланмай, халқ оғзаки ижодидан хам унумли фойдаланиб, ўзига хос насрда баён этилган асарлар яратиш оркали форсий ва туркий ёзма адабиёт ривожига улкан ҳисса қўшдилар. Натижада, «Тўтинома» анъанаси янги бир босқичга кўтарилди ва форсий адабиётда илдиз отган тўтиноманавислик анъанаси ўзбек адабиётида ҳам пайдо бўлди. Айникса, у XVIII асрга келиб ривож топди.
6. Хиромий бу машҳур сюжетдан ўзининг илғор ғояларини ифода этиш мақсадида фойдаланиб, қолипловчи қисса ва унта кирган ҳикоятларни ихчамлаштирди, сайкаллаштирди, ҳинд афсонаси мазмуни ва ғоясига талайгина ўзгариш ва янгиликлар киритиб, ўзининг ижодкорлиги билан бу сюжетни янада ривожлантириб, юксак бадиий савиядаги асарни яратишга муваффақ бўлди.
Хиромий асаридаги ҳикоятларда, асосан, инсоннинг ахлоқий киёфасини тарбиялаш ғоялари ётади. Уларда асосий урғу вафодорлик ва бевафолик окибатлари, акл-идрок тантанаси, саховату мурувват саодати, ёвузлик ва эзгулик ўртасидаги кураш мотивларига каратилган. Бу ҳикоятларнинг бош қаҳрамонлари ҳар хил касбдаги ва тоифадаги инсонлар бўлиши билан бир қаторда, турли ҳайвонлар ва қушларни ҳам ташкил этади ва улар ҳикоятларнинг ғоявий йўналишини белгилаб беради. Уларда салбий қаҳрамонлар ўз қилмишларига яраша жазо олади, ижобийлари мурод мақсадларига етади.
7. Хиромий асарининг бошка асарлардан фаркли жиҳати шундаки, унинг асосий қисми асар таркибига кирган бошка ҳикоялар билан моҳирлик билан боғланган, натижада асар бир бутун шаклдаги композицияга эга бўлган.
8. Навоийнинг “Лисон ут-тайр” достони мураккаб композицион қурилишга эга. Достоннинг асосий қисми ҳикоя ичида ҳикоя усулида ёзилган. Достоннинг қолипловчи қиссаси қушларнинг Семурғ томон килган сафарига бағишланган бўлиб, унга кирган хикоят, масал ва латифалар ўзига хос композицияни ташкил этган. Қолипловчи қисса, шунингдек, эпизодларда келтирилган ҳикоялар хам ўз сюжети, ғоя ва композициясига эга. Шу маънода уларнинг ҳар бири асосий киссага йўналтирилган ва алоҳида олиб қаралганда, ўзига хос мустакил асарлар сифатида каралиши мумкин.
9. Ризоий Пайвандий ва Хиромий салафлари яратган асарларга янгидан ишлов берган, сюжет чизикларига янги лавҳалар киритган ва бу анъанавий асар шоирлар ижодхонасида ўзига хос бадиий асарлар тарзида ўзининг янгидан инкишофини топган, юксак бадиийлик даражасига кўтарилган.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Солиқ-божхона соҳаларига оид терминларни таснифлаш ва тавсифлаш, уларни турли тизимли тиллар кесимида лингвистик тахлил килиш, терминларнинг таржима қилиш усулларини, хусусиятларини, метод ва методологияларини аниклаш ҳамда ишлаб чиқиш дунё тилшунослари олдида турган муҳим масалалардан биридир.
Ўзбекистон Республикаси мустакилликка эришгач, жаҳоннинг кўплаб давлатлари билан тенг ҳуқуқли ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-маданий ва дипломатик алоқалар ўрнатди. Ўтган 25 йиллик даврда мамлакатимиз иқтисодиёти ривожланишида ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларининг хиссаси тобора ошиб бормокда. Шу боис, республикамизга кўплаб хорижлик тадбиркор ва ишбилармонларнинг ташриф буюриши ва улар билан ҳамкорлик алокалари ўрнатилиши солик ва божхона тизими фаолиятини янада такомиллаштиришни талаб килади. Бу уз навбатида божхона ва солик соҳалари учун бир неча хорижий тилларда эркин сўзлаша оладиган малакали, рақобатбардош кадрларни тайёрлашни тақозо этади. Бинобарин, мазкур сохаларга оид терминларни чуқур тадқик қилишга бўлган эҳтиёж юзага келди. Шу маънода, турли сохаларда “она тилимизнинг қўлланиш доирасини кенгайтириш, этимологик ва киёсий лутатлар нашр этиш, зарур атама ва иборалар, тушунча ва категорияларни ишлаб чиқиш,... бир сўз билан айтганда, ўзбек тилини илмий асосда хар томонлама ривожлантириш, ...фарзандларимиз учун чет-тилларни пухта эгаллаш борасида кулай имкониятлар яратиш каби бир-биридан муҳим вазифаларни ҳал этиш эзгу максадларга хизмат қилиши шубҳасиздир”1.
Солиқ-божхона (СБ)2 терминологиясини инглиз ва ўзбек тилларида қиёсий-чоғиштириб тадқиқ килиш бугунги кунда божхона ва солиқ соҳаларида халкаро ҳамкорлик алоқаларининг ривожланиши билан ташки иқтисодий фаолият иштирокчиларига муайян даражада енгиллик яратилишига олиб келиши билан алоҳида долзарблик касб этади. Таржима қилинаётган кўпқатламли лексемалар, терминологии бирликлар лингвистик хусусиятларига хос етакчи тамойилларни тилшунослик, таржимашунослик назарияси нуктаи назаридан ишлаб чиқиш, уларни илмий асосда тадқиқ этиш бугунги кунда долзарб ва муҳим муаммолардан бири ҳисобланади. Солиқ-божхона терминларининг лексик-семантик, функционал-структуравий, коннотатив ва денотатов хусусиятларини очиб бериш таржима адекватлигини таъминлайди. Бундай тадқиқот натижалари жамият аъзолари учун солиқ ва бошқа мажбурий тўловларнинг аниқ ва қиска терминлар асосида амалга оширилиши, барчага бир хилда тушунилишига, фуқароларнинг мазкур соҳага доир ҳуқуқий онг ва маданиятнинг янада ошишига хизмат қилиши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги ПҚ-1875-сон «Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ва 2016 йил 13 майдаги ПФ-4794-сон «Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида»ги Фармони, 2007 йил 25 декабрдаги ЎРҚ-136-сон «Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Солиқ кодексини тасдиклаш тўғрисида»ги Қонуни, 2016 йил 20 январдаги ЎРҚ-400-сонли «Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Божхона кодексини тасдиклаш тўғрисида»ги Қонунлари ва мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади инглиз ва ўзбек тилларидаги солиқ-божхона терминларининг лингвистик хусусиятларини очиб бериш асосида таржима қилиш усулларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат.
илк бор инглиз ва ўзбек тилларидаги солик-божхона терминларининг деривацион тамойиллари, аффиксал, морфемик-морфологик, лексик-семантик, функционал-семантик ва синтактик усулда ясалиши асослаб берилган;
ўзбек ва инглиз тилларидаги солик-божхона терминларининг белгилари, дискурсда прагмалингвистик воқеаланиши ва тарихий шаклланиши исботланган; 
инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологиясининг ҳозирги босқичдаги холати, фонди-генофонди, ушбу соҳа терминологиясининг ички ва ташқи омиллар ҳисобига бойиш йўллари исботланган ҳамда ўзлашма қатламнинг микдорий кўрсаткичлари аниқланган;
солиқ-божхона терминологиясидаги синонимия, полисемия, омонимия, гиперонимия ва гипонимиянинг терминлар таржимасида тўскинлик қилувчи холатларининг ечими далилланган;
соҳа терминларини инглиз тилидан ўзбек тилига ва ўзбек тилидан инглиз тилига адекват таржима қилиш тамойиллари хамда усуллари (тасвирий, трансформацион, калька, муқобил) ишлаб чиқилган;
мазкур соҳа терминлари таржимасида стилистик ва фразеологик бирликлардан, образлилик ҳамда экспрессивликдан, жаргонликдан сакланиш илмий асосланган, СБ терминлари тартибга солиниб, унификация килинган.
ХУЛОСА
1. Илмий манбаларни ижодий ўзлаштириш жараёнида СБ терминларини нафакат иқтисодиёт категорияси хусусиятлари нуқтаи назаридан, балки тилшуносликнинг қиёсий-типологик аспектидан туриб, таржимашунослик табиатлари жиҳатидан миллий тил билан қиёслаб ўрганиш талаб этилади.
2. СБ терминологиясини таржимашунослик аспектида киёсий ўрганиш жараёнида инсоният жамиятига азал-азалдан дахлдор бўлиб келган билимлар мажмуига таяниб СБ терминологиясига ёндашув икки тил терминларининг таржимада берилишидаги интеграл ва дифференциал хусусиятларини белгилаш билан бирга хар икки соха терминологик тизимини чукур, атрофлича тадкик этиш имкониятини беради.
3. СБ терминологияси яхлит система сифатида мавзу жихатидан бир нечта мухим лексик-семантик гурухлардан таркиб топади: 1) СБ тизим субъектлари номларини ифодаловчи терминлар; 2) СБ тўлов мажбуриятлари ундириладиган объект хамда хужжат номларини ифодаловчи терминлар; 3) СБ амалиёти жараёнида функционалликни ифодаловчи терминлар; 4) тизим амалиёти жараёнида содир бўладиган, ноқонуний ҳатти-ҳаракатлар натижасида қўлланиладиган терминлар.
4. СБ терминларининг хосил бўлиши ва шаклланишининг асосий манбалари тилнинг ички ва ташқи ресурслари ҳисобига вужудга келади. СБ терминологиясида бошқа тиллардан сўз ўзлаштириш юқори даражада. Чунки мазкур лексик катлам иқтисодиёт соҳасининг таркибий кисмидир. Иқтисодиёт соҳаси эса бевосита жаҳон интеграциялашув жараёнига қўшилиб кетганлиги билан изоҳланади. Мазкур лексикада сўзларни калька ёрдамида ўзлаштиришнинг турли усуллари мавжуд бўлиб, бошқа тилдаги сўзни аслича ўзлаштириш, тўлиқ калькалаш, ярим калькалаш оркали амалга ошади. Иккала тилда хам ўзлашма терминлардан ташкари, байналмилал характерга эта бўлган терминлар хам алоҳида ўрин эгаллайди. Улар нафақат юнон ёки лотин тилларидан келиб чиккан лексемалар, балки италян (7%), немис (9%), француз (19%), рус (славян) (21%) тиллари асосида шаклланиб бораётган ўзига хос тил қатламидир.
5. Инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологик бирликларининг ясалиш жараёни бир нечта усуллар оркали амалга ошади: 1) аффиксация йўли оркали; 2) лексик-семантик усулда; 3) композиция (синтактик) усулида; 4) конверсия воситасида; 5) акроним ва аббревиатуралар оркали.
6. Қиёсланаётган тилларда терминлар икки асосий турга бўлинади. Улар, якка таркибли хамда кўп (қўшма ва сўз бирикмали) таркибли терминлардир. Ҳар икки тилда хам бирикмали, яъни, кўп таркибли терминлар микдор жиҳатдан устунликка эта (инглиз тилида - 61,7%, ўзбек тилида - 78%) бўлиб, соха лексикасининг ядросини ташкил этади.
7. Инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологик тизимида синонимик, омонимик, полисемантик, гипонимик, гиперонимик ва антонимик муносабатлар кенг тарқалган. Синонимлар, омонимлар хамда полисемантик сўзларларнинг терминларни таржима килиш жараёнида муайян қийинчиликлар туғдириши хамда тўсқинлик қилиши терминологияда юз берадиган «детерминологизация хамда терминологизация (транстерминлашув)» ҳодисаларининг натижалари билан бевосита боғлиқ. Таржимада терминларнинг икки тилга хос бўлган интеграл ва хос бўлмаган дифференциал хусусиятларини эътиборга олиш зарур. Интеграл хусусиятга эга бўлган терминларни “калька” усулида, дифференциал хусусиятга эга бўлган терминларни эса турли “трансформацией (лексик, семантик, грамматик, прагматик)” усулларда таржима килиш тўғри бўлади.
8. СБ соҳасига оид матнларни хорижий тиллардан миллий тилга, миллий тилдан хорижий тилларга адекват таржима килиш, даставвал, ўзбек тили СБ терминологияси бошка тиллар билан қиёсий-типологик йўсинда ўрганилиши зарур. Бу жараён иккита муҳим масалани ижобий хал килиш имконини беради: 1) хорижий тиллардаги СБ сохаларига дойр манбаларни ижодий ўрганиш ва ўзлаштириш; 2) миллий тил махсус лексикаларининг истикболли, стратегик йўналишларини ривожлантириш мезонларини белгилаш.
9. Мамлакатимизнинг истиқлол йилларида мустаҳкам бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнининг жадаллашуви ва иқтисодий ишлаб чиқариш, тадбиркорлик ва ишбилармонлик фаолиятининг тез сураътлар билан ривожланиб бориши солиқ ва божхона терминларини тартибга солиш муаммосини долзарб қилиб қўйди. Бу муаммоларни муваффакиятли ҳал этиш учун куйидаги ишларни амалга ошириш лозим бўлади:
- Барча соҳа терминологиялари сингари солиқ ва божхона терминологиясини тартибга солиш масаласига илмий-амалий ёндашиш;
- СБ терминологиясини тартибга солиш ва терминологик бирликларни тўғри қўллаш мезонига кун тартибидаги долзарб масала сифатида караш, бу ишни доимий назоратда олиб бориш;
- СБ сохаси терминларини тўла қамраб олган хамда терминлар таржимасининг моҳиятини тўғри ва аник ифодаловчи икки тилли (инглизча-ўзбекча) изоҳли луғат яратиш.
10. СБ терминологиясини илмий нуқтаи назардан ўрганиш жамият аъзолари учун СБ тўлов ҳуқук ва мажбуриятларини аник ва киска, барчага бир хилда тушуниладиган даражага олиб келишни таъминлашга хизмат килади.
11. СБ терминологиясининг илмий жаҳатдан ўрганилиши кишиларнинг мазкур соҳага дойр ҳуқуқий онги ва маданиятини оширишга муҳим туртки бўлади. Шу маънода, СБ терминларини фақат инглиз ва ўзбек тиллари мисолида эмас, балки бошқа жаҳон тиллари мавкеига эга бўлган тиллар мисолида хам ўрганиб, хорижий олимлар билан ҳамкорлик қилиш муҳим вазифалардан хисобланади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон адабиётида романтизмни соф илмий-назарий муаммо сифатида тадкик қилиш борасида шуни таъкидлаш лозимки, ушбу мураккаб ва кенг қамровли муаммо мана деярли бир ярим аср давомида, колаверса охирги ўн-ўн беш йил ичида жаҳон адабиётшунослигида тобора долзарб муаммога айланиб бормокда.
Мамлакатимизда мустақиллик йилларида жахон адабиётини, унда кечаётган адабий жараёнларни ўрганишга эътибор сезиларли даражада кучайди. Зеро «... дунё адабиётининг энг яхши намуналарини таржима қилиш, чоп этиш, ўрганиш билан боғлиқ тажрибалар, чет эл ёзувчилари билан алокаларни янада ривожлантириш масаласига бугун етарлича ахамият берилмаяпти. Ҳолбуки, биз маънавиятимизни юксалтириш, ёшларимизни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида камол топтиришга интилаётган эканмиз, ҳеч қачон ўз қобиғимизга ўралашиб қолмаслигимиз керак. Қисқача айтганда, бошқа соҳалар қатори адабиёт соҳасида хам халкаро алокаларни кучайтириш зарур. Қайси мамлакатда бизнинг адабиётимиз, маданиятимиз, қадриятларимизга хурмат билан қарашади, хориждан нималарни ўрганишимиз мумкин ва, ўз навбатида, уларга нималарни такдим этишимиз мумкин - бугун бу масалалар халқаро майдонда ўзлигимизни намоён этишда катта аҳамиятга эта эканини доимо ёдда тутишимиз лозим»1. Ҳозирги кунда ўзининг фундаментал тадкиқотлари билан халқаро майдонга дадил кириб бораётган ўзбек адабиётшунослиги олдида халкимиз маданияти ва адабиёти билан турли даражадаги алоқаларда бўлиб келган хорижий ғарб мамлакатлари адабиётини тадқиқ этиш муҳим масалалар каторидан ўрин олган.
Жаҳон адабиёти тараққиётига кучли таъсир кўрсатган романтизм окими ва бу оқимга мансуб бадиий адабиётни ўрганишда бевосита шу оким ижодкорларининг адабий-назарий ва фалсафий қарашларига, улар яратган асарларнинг тадқиқига мурожаат қилиш зарур. Романтизм ҳодисаси, ўзининг кўп қирралиги, турли киёфаларда намоён бўлиши, адабий макони ва замони муросасиз зиддиятларга тўлалиги билан хам ўта мураккаб ҳисобланади. Асарларида романтизм ғояларини куйлаган ёзувчи ва шоирларнинг адабий меросига нафақат китобхонлар, балки уларнинг тажрибасини англаб олишга, маълум маънода ўзлаштириб олишга интилувчан замонавий ижодкорлар ҳам мурожаат қилишади. Француз романтизм оқимининг йирик вакиллари Шатобриан ва Виктор Гюго ўз асарларида олмон романнависларидан фарқли, поэтик фантазия асосида эмас, балки ғояни реал вокеалар билан тасдиқлайдиган, бадиий жиҳатдан безайдиган психоанализга кўпроқ эътибор берадилар. Француз романтизм прозасидаги бу тамойиллар диссертацияда Шатобриан ва Гюго романлари матнининг лингвопоэтик тадқиқи орқали очиб берилиши мавзунинг янгилигини кўрсатади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги ПҚ-l 875-сон «Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 2016 йил И майдаги ПҚ-2527-сон «Алишер Навоий номидаги ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур тадқиқот муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади романтизм прозасининг поэтик хусусиятлари, романтизм тамойиллари, романтик проза поэтикасига хос аллегорияли хикоя қилиш усули эканлигини Шатобриан ва Виктор Гюго асарлари бадиий матнининг лингвопоэтик таҳлили орқали очиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
романтизмда ёрқин, истеъдодли шахсларнинг субъектив олами поэтик шаклни, эстетик идеални амалга ошириш воситаларидан бири эканлиги Шатобриан ва Гюго асарлари асосида аниқланган;
Шатобриан ва Гюго прозасида икки дунё манзараси объектив ва субъектив вокеълик диада услубида ишлаб чиқилган;
Шатобриан прозаси матни ниҳоятда метафораларга бойлиги ва бунинг романтизм прозаси қонуниятларига мувофиқлиги исботлаб берилган;
Шатобриан ва Гюго романлари поэтикасини белгиловчи универсаллик, макон ва замон категорияларига хос хусусиятлар ёритилган;
Шатобриан ва Гюго романлари матнида келувчи вазн ва оханг муаммоси муҳим ўрин тутиши ва бунинг романтизм прозаси услубига хос жиҳатлари аниқланган;
Шатобриан ва Гюго асарлари матнининг поэтик хусусиятлари ўзбек филология илмида илк бор лингвопоэтик услубда ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
Мазкур тадқиқотда Ғарбий Европа романтизми, хусусан француз романтизм адабиётининг эстетик тамойиллари, назарий масалалари тадкикот объекта килиб олинган эди. Ишда бу соҳада муҳим тадқиқотлар қилган олмон, инглиз, француз, рус, ўзбек олимларининг фикрларини хам эътиборга олган холда француз романтизмининг ёрқин вакилларидан Ф.Шатобриан, В.Гюго, А.Мюссе ва бошкаларнинг энг муҳим асарларининг бадиий-услубий хусусиятларини, жумладан, Ф.Шатобриан ва А.Мюссе қахрамонларининг индивидуализми, жамиятдан бегоналашуви, В.Гюго асарларига хос универсализм, тимсоллашув, антитеза, макон ва замон - хронотоп масалаларини кўриб чиқиши куйидаги хулосаларни билдиришга имкон беради:
1. Гарбий европа адабиётида романтизмнинг шаклланиш жараёнлари ва уларга таъсир кўрсатган манбалар ҳакида батафсил фикр юритилди. Француз романтизм прозаси тадрижи тараққиётининг асосий хусусиятларини системалаштириш, Гарбий Европа адабиётида романтизмнинг шаклланиш тамойиллари ва француз романтизмининг шаклланишига таъсир этган манбалар, ривожланиш боскичлари, романтизм анъналари немис, инглиз адиблари ижоди мисолида асослаб берилди. Француз ва немис романтизми қиёсий планда ўрганилиб, немис романтизмида гуманистик гояларнинг бисёрлиги ҳамда халқ огзаки ижоди романтизмга жуда яқин туриши аниқланган бўлса, француз романтизмида эса хўрланиш ва зулимга карши гояларнинг устуворлиги ёркин мисоллар билан кўрсатилди.
2. Француз романтизм прозаси шакилланишига таъсир этган манбаларни аниклашга бағишланган бўлиб, унда Француз романтизм адабиёти вакиллари Ф.Шатобриан, Жермена де Сталь, Виктор Гюго, Шарль Нодье, А.де Мюссе, А.де Виньи, А.Дюма (ота), Эжен Сю, Жорж Санд асарлари демократик, гуманистик гоялари, юксак бадиияти, табиат ва инсон руҳий оламининг ранг-баранглиги, нозик товланишларини универсал ва индивидуал киёфаларда, фавкулотда вокеаларда, экстремал вазиятларда характерларнинг очилиши билан классицизмнинг макон, вақт ва воқеа - уч бирлик қонунидан четга чиқиб, бир неча хронотопларда, турли вақт ва маконларда юз берган турли воқеаларни хам реалистик, хам фантастик бўёқларда тасвирлаб берган.
3. Ф.Р. Шатобриан прозасининг поэтик хусусиятлари, романтизм гояларининг бадиий инъикоси унинг «Атала» ва «Насронийлик даҳоси» асарлари ҳамда «Рене” қиссаси мисолида очиб берилди. Одамни билиш, уни англаб етиш ва тушуниб таърифлаш учун Шатобрианнинг табиатга мурожаат қилиши Ж.Ж.Руссо бошлаб берган концепциянинг давомидир. Гарчи унинг демократия тамойиларига асосланган руҳидан, халқпарварлик ибтидосидан махрум бўлган бўлса хам. Шатобриан қаҳрамони ўзини табиатга хам, ижтимоий борликқа хам қарши кўяди. Шунинг учун табиат романда нафақат инсон ички дунёсининг образи, унинг поэтик манзили, балки характерни тавсифлаш объекта эканлиги кўрсатилган.
4. «Рене» ва «Атала» романлари матни ҳикматли сўзлардан иборат бўлган насиҳатомуз иборалар ва танбеҳлар, баландпарвоз фразалар ва хаяжонли сўзларга бой бўлиб, шу замон фарзанди бўлган инсон концепциясини ифода этади, у оркали ёлғизланган, якка инсон хаётининг концепцияси ёритиб берилган.
5. Шатобриан романларида қаҳрамон вақти, субъектив вақт бўлиб, у икки ўзига хос яъни дискретик ва континуал хусусиятга эта.
6. Шатобриан прозасининг тил структураси саж ва ифода усули жиҳатдан шеъриятга яқин. Бу хусусият «Атала» романи дунё юзини кўрганиданок ёзувчи замондошлари томонидан алоҳида эътироф қилинган эди. Роман факатгина кофия етишмаётган ҳакиқий поэма, юксак шеърият соҳасини кенгайтира олган шеърий роман эканлиги билан характерланади.
7. Универсаллик категорияси Виктор Гюго романларида бадиий борлиқнинг барча даражаларини белгилайди. У сюжет ва персонажлар структурасида ва, табиийки, ёзувчи асарлари стилистикасида хам намоён бўлади. Гюго каҳрамонларининг руҳий дунёси хам универсаллик белгисига эга. Адиб якка одам қиёфасида инсонни умумий қилиб тасвирлашни хоҳлайди. Ўз персонажларини бадиий аниқлик, хаётийликдан махрум этмасдан, романтик ёзувчи уларнинг ҳар бирида маънавий, ижтимоий ёки бирорта бошқа ғояни гавдалантириб кўрсатади. Айни пайтда, унинг камдан-кам учрайдиган ҳар бир фактни умумий, барчага баравар тааллуқли фактга айлантиришга бўлган интилиши унга хос бўлган тилнинг юқори даражали метонимияга асосланганлигини кўрсатади.
8. Гюго прозаси матнида стилистик тасвирий воситалар мухим вазифани бажариб келади. Антитеза замирида характерларни, персонажларни, вазиятларни шу кадар бой йўсинда яратадики, унинг олдида асосан икки вазифа: - бирлаштириш ва ажратиш хусусияти туради. Гюго романларида бу икки бир-бирига карама-карши холат аксарият ҳолларда қарама-карши кўйилиш учунгина эмас, балки бир-бирини тўлдириш ва бир яхлитликни ташкил этиш учун хизмат қилади.
9. Гюго прозаси матнида синонимик ва антонимик жуфтликлар шундай бир контекстда жойлаштириладики, унда ҳатто синонимик жуфтликлар бир-бирига қарши чикади, антонимик жуфтликлар эса бир-бирини ўзаро тўлдиради. Антонимларнинг бир-бири билан уланиши барча боскичларда кузатилади. Бу Гюго тилига хос бўлган хусусиятлардан биридир.
10. Виктор Гюго вақтни дунёни ва одамларни ўзгартириб юборувчи қайтарилмас бир жараён деб тушунади: янгиланишлар, ўзгаришлар шак-шубҳасиз бўлиши, улардан кочиб қутулиб бўлмаслик, улар мукаррарлиги ва ҳоказо матнда рўйи-рост кўриниб туради. Романлардаги сюжет ривожи йил фасллари, ой, кун, соат ва ҳаттоки дакиқаларни гоят синчковлик билан ҳисобланишига эътибор берилади. «Хўрланганлар» романидаги вокеалар 1815, 1816, 1817 ва ҳоказо катъий хронологик кетма-кетликка амал килади. Бу санок то 1833 йилгача давом эттирилади. Шунингдек, кахрамонлар адабий маконда ҳаракат қиладиган вақт хам, фавқулотда муҳим, такдирларни хал қилувчидир. Вақт жихатидан мазмундорлик Гюго прозасининг ўзига хос вазнида мавжуддир, у асосида киска жумлалар, аксарият холларда алоҳида абзацларда содир этилди. Бадиий вактнинг ушбу хусусияти маълум бир концепцияга асосланади албатта. Вакт ёзувчи учун оқим эмас, балки тўқнашув, ўзгариш, шаклланишнинг узлуксиз жараёни, айнан унда хаётий вазиятлар ва маънавий борлик жўшкинлиги ва бойлиги акс этган.
11. Романдаги вокеа ва ходисларни ташкиллаштирувчи ва бирлаштирувчи макон сифатида йул биринчи планга чиқади. Йўлни барча қаҳрамонлар босиб ўтишга мажбур: Эсмеральдани таъкиб килган Квазимодо; ўзига бошпана излагай Гренгуар; умрбод сарсон-саргардонликда яшаган Жан Вальжан; уни таъкиб қилиб юрувчи Жавер хам йўлни босиб ўтиши шарт.Тург калъасига бир неча йўл олиб боради. У томонга Говен, Симурден, Лантенак турли йўллар орқали борадилар Чунки Тург қалъасида уч шахсни ифодаловчи гоялар, революциянинг хам, Вандея аксилинкилобчиларининг ҳам, халқ келажагини ифодаловчи уч гўдакнинг ҳам такдири ҳал бўлади.
12. Гюго романларининг бадиий маконини ташкиллаштирувчи бошқа асос тарзида дойра биринчи планга чикади. Дойра моддий маконнинг жуда мухим ва катта аҳамиятга эга бўлган қисмига айланиши мумкин. «Париждаги Биби Марьям ибодатхонаси» романида Париж шахри барча черковларнинг улкан жомлари ва катта-ю кичик кўнғироқлари «учта минтакада»- Ситэ, Университет томони ва шаҳар минтақаларида бонг таратади, бутун атрофга жаранглайди. Вандей аҳолисининг ер ости кулбалари аниқроғи маконлари худди юмалоқ шаклдаги тор ва энсиз қудуқларга ўхшайди. Ёки бинолар, иморатларнинг аксарияти гумбазсимон шаклда кўринади. «Кулиб турувчи киши» романидаги лордлар Палатаси биноси; Лондондаги зулмат босган қамоқхонанинг думалок фонус ғира-шира ёритган ертўла ва зиндонлари; Тург калъасининг ертўладан бошлаб то минорагача бўлган барча хоналари; Конвент мажлислар залидаги амфитеатр; Эсмеральда яшаётган кичкина ва шинамгина хона - буларнинг барчаси думалок шаклида эканини кузатамиз. Хуллас, дойра бу ерда нафақат саҳнадаги воқеалар ривожи учун зарур бўлган «реал» макон, балки бу романтизм рухи билан суғорилган ҳиссиётга хос ўзида такдир ва чексизлик ғоясини мужассамлаштирганлиги таърифланади.
13. Романтизмга хос ҳикоя қилиш услубида ритм ва оҳанг-интонация мухим аҳамият касб этади. Виктор Гюго проза ва поэзиянинг узвий бирикмасига, бир бутун яхлит холда намоён бўлиш муаммоларига алохида эътибор қаратган. Ритмнинг ўзига хос тузилиши, ритм ва оҳанг туғдирган поэтик образлилик, гўзал ва нафис ифодалилик, жўшқин ва ҳиссиётли таъсирчанлилик, ҳамда вазн жиҳатидан сайқаллаштирилган жумла жуда кўп маъно ва тасаввурларни, фикр ва хис-туйгуларни бир жойга тўплашга кодир эканлигини кўрсатади.
Матнни ритм нуктаи назаридан тартибга солиш максадида Гюго классицизмга хос бўлган риторик тасвир воситаларидан, яъни анафора, эпифора, синтактик параллелизм, хитоб, нидолар ва хоказолардан кенг фойдаланади. Бундан ташқари у факат шеъриятга хос бўлган усуллар: кофия, ассонанс, аллитерацияларни хам ишга солади.
14. Гюго романларида жумлалар хам ритмда ўзаро боғланади. Натижада матн осонлик билан шеърий банд шаклига айланади. Бирок, Гюго прозаси ўзига хос қатъий шеърий структура сифатида кабул килинмайди, негаки ритм хеч канон олдиндан белгиланмайди, балки матн мазмунидан келиб чиқади. Гюго прозасига хос бўлган хикоя килиш услубининг мароми, ритми кайтарилишини, ифода килиш мураккаблигини воқеа, руҳий холат, вазият мантики такозо этади. Бу холатларда Гюгонинг дунёни шоирона ҳис этиш туйғусига мос келиши биринчи ўринга чикади.
Француз романтиклари Шатобриан, Виктор Гюго, А.Мюссе, Ш.Нодье, А.Виньи кахрамонларининг дунёни шоирона ҳис этиши матннинг нафақат образли, балки товушнинг интонацион структурасида хам илхом топади ва қанот ёзади. Уларнинг нафосатга тўла прозаси - романтизм рухи билан сугорилган орзу-умидлар ва, бир вактнинг ўзида, баркамол Инсонга, маънавиятга бўлган чексиз ишончлари ҳамдир. Хуллас, маънавий юксалиш йўлидаги мураккаб изланишлар француз романтизми асарларини ичдан нурлантириб туради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё аҳолисининг табиий толалар асосидаги маҳсулотларга бўлган талабининг ўсиши ҳисобига хомашё заҳиралари ва уларни кайта ишлашдаги технологии муаммоларни ечиш катта аҳамият касб этмокда. Шу жиҳатдан оксилли толалар, хусусан, жун ва ипак толаларининг хоссаларини яхшилаш асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Бу ўринда табиий толаларнинг хоссаларини яхшилашга алохида эътибор каратилмокда.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда саноат тармоқларини ривожлантиришда мавжуд хомашёдан юқори сифатли махсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга кўйиш, оқсилли толалар, хусусан, жун ва ипак толалари, шунингдек, саноат соҳасида уларни кайта ишлаш, жумладан, сифатли жун ва ипак толаларини тайёрлаш учун турли хил композитлар билан уларни модифицирлашга алохида эътибор каратилиб, саноат сохасида маълум ютукларга эришилди ва натижада енгил саноат мамлакатимиз иқтисодиётида муносиб ўрин эгаллади. Бугунги кунда замонавий жиҳозланган кўп тармокли саноат муассасалари ип-калава, мато, турфа хилдаги тикувчилик-трикотаж товарлари, махсус кийимлар каби кенг турдаги юксак сифатли махсулотлар ишлаб чиқармокда. Бу каби енгил саноат махсулотлари билан нафақат ички бозор таъминланмокда, балки улар Европа, Америка, Осиё ва Африка мамлакатларига етказиб берилмокда.
Дунё миқёсида тўқимачилик толалари сифатини ошириш ва улардан сифатли матолар ишлаб чиқариш юзасидан мақсадли тадқиқотларни олиб бориш муҳим бўлиб, бу борада: комплекс функционал хоссаларга эта бўлган табиий толалар олиш ва янги технологиялар ишлаб чиқиш, биомодификаторлар асосидаги толалардан янги хусусиятли, композицион тўқимачилик материалларини олиш; болалар кийими ассортимента учун мўлжалланган махсус биоҳимоявий хоссаларга эга бўлган толаларнинг янги турини ишлаб чиқиш; тиббиётга мўлжалланган (жароҳатли плёнка қопламалар, тиббий боғловчи матолар) материаллар учун янги хусусиятли толалар олиш; нанозаррачаларни, биотехнология ютуқларини ва янги бўёқларни қўллаш асосида тўқимачилик толаларини модифицирлашнинг модернизация қилинган технологиясини яратиш масалаларига алоҳида эътибор каратилмокда.
Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 22 январдаги 8-сон «Саноатда ишлаб чикариш харажатларини қискартиришга ва маҳсулот таннархини пасайтиришга доир кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ва 2016 йил 27 августдаги 66-сон «Республика енгил саноатини ривожлантириш ва бошқаришни ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади табиий оқсилли толаларни модификациялаш учун сувда эрийдиган тўртламчи аммоний тузлари асосида полимер композиция ва уларни олиш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгнлиги қуйидагилардан иборат:
эркин-радикал полимерланиш қонуниятларига асосан мономер тўртламчи аммоний туз Ы,Ы-диметил-аллил-Ь-метакрилоилгидроксиэтил аммоний бромиднинг инициатор иштирокидаги полимерланиши ва улар асосида оксилли толаларни модификациялаш учун композициялар яратишнинг мақбул шароити аникланган;
сувда эрувчан полимер композицияларнинг функционал гурухдари ва унинг алоҳида компонентларининг оқсил толаларнинг, хусусан, жун ва ипак толаларининг структура, физик-механик хоссалари ва технологик кўрсаткичларига таъсири кўрсатилган;
оксил толасининг механик хоссаларини яхшиланиши, тола юзасида мавжуд бўлган шикастни бартараф этиш билан, шунингдек алохида кератин макромолекулалари кучланишининг релаксацияси ва унинг устмолекуляр шаклланиши билан боғлиқ ҳолда ўзгариши аникланган;
табиий оксилли ипак толаси билан 0-метакрилоилэтил-М,М-диметилметиленкарбокси-аммоний иодиднинг пайванд сополимерланиш жараёнини амалга ошириш шароитлари аникланган ва табиий оксилли ипакни кимёвий модификациялашнинг технологик тизими ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
Диссертация ишини бажаришда ПТ ДМАМАОЭ АБ, глицерин асосида сувда эрувчан полимер композицияларини яратиш ва уларнинг жун толасини модификациялаш учун қўллаш бўйича олинган асосий илмий ва амалий натижалар қуйидагилар ҳисобланади:
1. Мономер тўртламчи аммоний ДМАМАОЭ АБ тузини маълум органик эритувчилар мухитида, 343 К ҳароратда, инициатор иштирокида эркин-радикал полимерланиш қонуниятлари аниқланди. Шунингдек, оқсил толаларини модификацияловчи сувда эрувчан ПТ ДМАМАОЭ АБ ва глицерин иштирокида полимер композицияни ишлаб чиқишнинг илмий асослари келтирилди.
2. Ишлаб чикилган сувда эрувчан композициялар дастлаб, оксил толаларини модификациялашда қўлланилади. Композициянинг кимёвий структурасидаги турли полифункционал гурухдарнинг мавжудлиги тола узилишини кескин ҳолда камайтириши ва физик-механик хоссани яхшиланишини таъминлаши аникланди. Жун толаларининг электрон -микроскопик ва сорбцион тадкикотлари тола катлами юзасининг силликланиши ва уларнинг микроструктураси зичлашишини кўрсатдики, бу эса оқсил толасининг физик-кимёвий хоссаларини яхшилашга, яъни толанинг узилишга чидамлилик даражасининг 45% га ошишига ва вариация коэффициентлари 33,7% дан 26,1% гача камайишига хизмат килади. Модификацияланган тола тўқилишида 1000 вер/соатда 207 дона узилиши 96,28% гача камайиши ва узилиш оғирлик кучига кўра ип сифатининг жузъий ўзгаришлари яхшиланиши кузатилади.
3. Тола ва макромолекулалар ўртасида комплекслари ҳосил бўлиши ҳисобига жун кератини юзаси устмолекуляр текисланишлари содир бўлади ва унинг физик-механик ва технологик кўрсаткичларининг яхшиланиши, шунингдек, толанинг янада баркарор мувозанатли ва камрок таранглашган ҳолатга ўтиш имконини беради.
4. «Хоразм гиламлари» МЧЖ да амалга оширилган тажриба синовларига кўра, табиий оксилли толаларни модификациялаш учуй яратилган полимер композиция толаларнинг физик-механик хамда технологик хоссаларини ГОСТ талаблари асосида яхшилашни таъминлайди. Ўтказилган тадкикотлар асосида 2016 йилда 156 миллион сўмлик иктисодий самарадорликка эришилди ва табиий оксилли толаларни сувда эрувчан ПТ ДМАМАОЭ АБ асосидаги композиция билан модификациялаш технологик регламента тавсия қилинади.
5. Табиий оксилли ипак хом ашёсига МЭМКАИ халкасининг пайвандланиши табиий ипак бўялишининг яхшиланишига, кўлланилаётган бўёқлар интервали кенгайишига имкон яратади,ўз навбатида, бу Марказий Осиё республикалари миллий кийимларига мўлжалланган газламалар ассортиментини кенгайтиришда муҳим аҳамиятга эга. Оксилли ипак толаларини сувда эрувчан юкори молекуляр катион сирт-фаол моддалар асосидаги полимер композиция эритмалари билан модификациялаш учун технологик регламент ишлаб чиқилди ва илмий-амалий тадкикотлар натижаларига кўра «Нурли тонг silk» МЧЖ да 2016 йилда 252 млн. сўм йиллик иктисодий самарадорликка эришилди, шунингдек, табиий ипакдан ишланган шойи газламалари учун таркибларнинг бириктирилиши ва бўяш режими тавсия килинади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда тупрок шўрланиши дунё миқёсида иқтисодиёт тармоқларига катта зарар кўрсатаётган глобал муаммолардан биридир. «Ҳозирда дунё қуруқлик қисмининг деярли 10% шўрланган тупроклардан иборат, арид худудларда жойлашган 75 мамлакатга шўрланиш салбий таъсир кўрсатмокда»1.
Мустақиллик йилларида мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида кенг кўламли ислоҳотлар олиб борилиб, бу борада, айниқса ерларнинг мелиоратив холатини тубдан яхшилаш ва унумдорлигини оширишга алоҳида эътибор қаратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, тупрок шўрланишга қарши курашишда самарали усуллардан фойдаланиш, сув тежамкор технологияларни жорий этиш, шўрланган тупроқларга чидамли ўсимлик турларини аниқлаш ва навларини яратиш, уларни фитомелиоратив тадбирлардаги самарадорлигини ошириш борасида натижаларга эришилди.
Жаҳонда шўрланган майдонларда галофит ўсимликларнинг шўрланишга чидамлилигини аниқлаш ва улардан шўр ерларни ўзлаштиришда фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади, айникса, галофит ўсимликларда устунлик қилувчи Chenopodiaceae Vent, оиласи Climacoptera Botsch. туркуми вакилларининг галоморф ва ксероморф белгиларни аниклаш галофитлар орасида ўсимликларнинг шўрга чидамлилик ва мослашиш хусусиятларни тушунишга имкон яратади. Бунда Climacoptera туркуми турларининг шўрланишга мослашиш хусусиятларини вегетатив органлари морфо-анатомик белгилари асосида аниклаш ва уларни амалиётга жорий этиш долзарб муаммолардан биридир. Climacoptera туркуми турлари вегетатив органларининг шўрга мослашиш хусусиятларини морфологик ва анатомик жиҳатдан аниклаш ва улардан амалиётда фойдаланиш бўйича тадқиқотларни амалга ошириш қуйидагича изохданади: Climacoptera туркуми турларининг келиб чиқиши, систематикаси ва экологиясини аниклаш, морфо-анатомик услублар ёрдамида қурғоқчилик ва шўрланиш таъсирида вегетатив органларининг тузилиши ва ривожланиш хусусиятларини ўрганиш, улардаги ўзига хос анатомик мослашувчанлик белгиларини функционал жиҳатдан баҳолаш, генотипик ва фенотипик белгилар асосида турлар чидамлилиги кўрсаткичларини аниқлаш, галотолерантлиги ва галорезистентлигини асослаш, ўсимликларнинг хўжалик белгиларини аниқлаш, шўрланган ва маргинал ерлар реабилитациясида фойдаланиш имкониятларини исботлаш.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги ПФ-3932-сон “Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони, 2013 йил 19 апрелдаги ПҚ-1958-сон “2013-2017 йиллар даврида суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Climacoptera Botsch. (Chenopodiaceae) туркуми турларини шўрланишга боғлиқ ҳолда морфогенези, онтогенези ва вегетатив органлари анатомик тузилишининг мослашиш хусусиятларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор турли шароитларга боғлиқ ҳолда Climacoptera туркуми турларининг онтогенези ва морфогенезидаги турларга хос мосланиш белгилари аниқланган;
ассимиляцияловчи органлардаги мсзофиллнинг турли типлари, яшаш муҳитига боғлиқ ҳолдаги ксеро- ва галоморф белгиларнинг мутаносиблиги, шунингдек ўзгарган яшаш шароитидаги баргнинг реакцияси аниқланган;
Climacoptera туркуми турлари ўқ органлари структураларининг шаклланиши тавсифланган ва структуралар тараққиётининг йўналиши пояда бирламчи боғламдан аномал поликамбиалликка, илдизда диархдан иккиламчи йўғонлашишга ўтиши аникланган;
турли хил экологик шароитларда марказий цилиндрни химоялашда бирламчи ва иккиламчи пўстлокнинг структуравий аҳамияти исботланган;
Climacoptera туркуми турлари ер устки қисмида алкалоидлар микдори ва озуқавий киймати аникланган;
Climacoptera туркуми турлари адаптациогенези умумий йўналиши: ўсишнинг тупбарглиги, мезобазитон ва базитон шохланганлиги, кранц-тузилмали баргнинг суккулентлиги, поя ва илдизнинг поликамбиаллиги аникланган;
Мирзачўлда тарқалган турларда тупроқ шўрланишининг сульфат-хлоридли типига оид галоморф белгилар, Устюртда таркалган турларда эса тупрок шўрланишининг хлорид-сульфатли типига оид ксероморф белгилар устунлик килиши аникланган;
Climacoptera туркум турларининг галоморф ва ксероморф белгилари хамда уларни ем-хашаклик сифатлари асосида инқирозга учраган яйловлар фитомелиорациясида фойдаланишга тавсия қилинган.
ХУЛОСАЛАР
«Climacoptera Botsch. (Chenopodiaceae') туркум турлари вегетатив органларининг шўрланиш таъсирига мослашиш хусусиятлари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Climacoptera турларининг мевалари онтогенезнинг латент даврида турли даражада склерификациялашган гулқўрғон билан ҳимояланганлиги, перикарпий ва спермодермаси редукцияга учраганлиги, муртагини спиралсимонлиги яшил уруғпаллабарг хамда куртаги кўп аъзолилиги аниқланди. Ниҳолнинг тупбарглилиги, ташқи кўринишининг ихчамлиги ва онтогенезнинг хамма боскичларини давомийлиги хозирги арид шароитга турларнинг мослашганлигини акс эттиради.
2. Climacoptera турларининг ассимиляцияловчи органларида мезофиллнинг турли типлари - уругпаллабарглар дорсивентрал, барглар эса Climacoptera-тип ва кранц-вентро-дорсал типлилиги аниқланди. Баргларни арид шароитга мослашиши уларнинг юкори даражадаги суккулентлилиги хамда фотосинтезнинг С4-типли кранц-хужайраси хисобига таъминланади.
3. Баргининг структуравий белгилари хисобига хлоренхима каватининг узлуксизлиги, марказий кисмидаги 3 та ўтказувчи богламининг мавжудлиги, периферик боғламларнинг кранц-ўрамдан алоҳидалигига кўра Climacoptera турларини Salsola туркуми турларидан фарклари тасдиқланади.
4. Поянинг бирламчи пўстлоғида турли хажмдаги паренхима ва
колленхиманинг уйғунлашганлиги уларнинг яшаш шароити билан боғлиқлиги: Устюртда ўсадиган турларда пўстлокни
склерификациялашганлиги, Мирзачўлда ва Қизилқумда ўсадиган турларда паренхимитизациялашганлигини устунлик килиши аниқланди.
5. Climacoptera турлари поясининг анатомии тузилишини арид иқлимда намликни саклашдаги ахамияти билан боғликлиги - поя бирламчи тузилишининг боғламли, иккиламчиси тузилишининг аномал поликамбиал йўғонлашган склеренхим-боғлам типлилиги билан изохданади.
6. Climacoptera турлари илдиз тизимининг ўқсимон, гоморизлиги, бирламчи ксилеманинг диархлиги, иккиламчи йўғонлашишининг поликамбиаллиги, феллогенининг эрта шаклланиши, спирал-боғламли йўғонлашиш типи, кучли паренхиматизациялашганлиги ва кучсиз склерификациялашганлиги (С ferganica, С. affinis) арид шароитда илдизнинг ўтказувчанлик қобилиятини ошириши ва куриб колишини олдини олишдаги ахамияти билан изоҳланади.
7. Climacoptera турлари ер устки кисмининг таркибида турли алкалоидлар микдорини камлиги изоҳланди ва озукавий қиймати аникланди.
8. Climacoptera турларида ўсишнинг тупбаргли шакли, мезобазитон ва базитон шохланиши, кранц-тузилмали баргнинг суккулентлилиги, поя ва илдизнинг поликамбиаллиги, гулкўрғоннинг склерификациялашганлиги ва паренхимлашганлиги мослашиш жараёнининг асосий йўналишлари ҳисобланади.
9. Вегетатив органларнинг галоморф ва ксероморф белгиларини нисбатига асосланиб, турларнинг галоморф, ксероморф ва гало-ксероморф структуравий-мослашган гуруҳларини яшаш муҳити ва турли ареал типларига тегишлилигини акс эттириши аниқланди.
10. Climacoptera истиқболли турларининг галоморф ва ксероморф белгилари асосида ер устки қисми массаси таркибининг биокимёвий озуқавий кўрсаткичларини инобатга олган ҳолда инқирозга учраган яйловлар фитомелиорациясида фойдаланиш учун тавсия этилади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда глобаллашув жараёни чуқурлашиб бораётгани туфайли жаҳон кишлок хўжалигида биохавфсизликни таъминлаш ва уларни биотик зарарлардан (фитопатогенлар, зараркунандалар каби) химоя қилиш бўйича хавотирлар кучайди. «Патоген организмларнинг зарари дунё қишлоқ хўжалигида 1,4 триллион долларга тенг деб баҳоланади. Бу глобал ялпи ички маҳсулотнинг 5% ни ташкил этади»
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги экинлари хосилдорлигини ошириш борасида кенг камровли ишлар олиб борилмокда ва бугунги кунда қишлоқ хўжалиги ишлаб чикариши республикамиз йиллик иқтисодий даромадининг бир қисмини ташкил этмокда. Бу борада пахтачилик сохасида хам ислохотлар олиб борилиб, мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, ғўза майдонлари қисқартирилиб, ҳосилдорликни ўртача 3-4 центнерга оширишга эришилди.
Жахонда пахта етиштириш жараёнида турли патогенлар, хусусан ғўза вилт касаллиги (Fusarium ва Verticillium) ва ғўза илдизида шиш ҳосил қилувчи нематода (Meloidogyne incognita; RK.N) ҳосилдорликка катта зарар келтирмокда. Нематодалар дунёдаги ўсимликлар ҳосилини 14% йўқотилишига олиб келади ва бу тахминан 100 миллиард долларга тенг демакдир. «АҚШда нематода билан боғлиқ ғўза ҳосилини йўқотилиши охирги ўн йил давомида сезиларли даражада ортган ва бу тахминан 205 миллион долларни ташкил этади»2. Шу нуктаи назардан, муаммонинг долзарблиги патогенларга қарши курашиш, дунё ғўза тадқиқотининг муҳим вазифаларидан бири бўлган ғўза касаллигини таркалишига қарши замонавий биотехнология воситаларини тадқик этиш ва ривожлантиришдир. Бунда нематодага қарши курашишнинг генетик асосларини ўрганиш бўйича тадқиқотларни амалга ошириш куйидагича изоҳланади: ғўзада патогенларга чидамлиликни берувчи генларни аниқлаш; уларнинг ғўза геномидаги таркиби ва тузилишини асослаш; хромосомалардаги ўрнини аниклаш; патогенларга чидамли линиялар олишда замонавий биотехнологик ва геномик воситаларини тадқик этиш.
Узбекистан Республикасининг 2000 йил 31 августдаги 116-П сон «Қишлоқ хўжалиги экинларини заракунандалар, касалликлар ва бегона ўтлардан ҳимоя қилиш тўғрисида» ги Қонуни, Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 29 мартдаги 148-сон «Ўсимликларни химоя қилиш хизмати тузилмасини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади MIC-3 генларини ғўза геномидаги таркиби, тузилиши, хромосомалардаги ўрнини ҳамда аллотетраплоид ва уларнинг аждодларига яқин бўлган диплоид геномлардаги дупликация механизмлари ва молекуляр эволюцияланиш кўламини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
биринчи марта ғўзанинг 15 та аллотетраплоид ва диплоид геномларидан MIC-3 суперген оиласига мансуб 169 та индивидуал ген аъзолари клонланган, секвенс килинган ва тавсифланган;
ушбу 169 та MIC-3 ген аъзолари таҳлили асосида 15 та ғўза генотипларида 4 тадан 16 тагача ген аъзолари мавжудлиги ва улар 2-10 тагача субоилаларга бўлиниши аниқланган. Барча Gossypium турларида 169 та MIC-3 генлари кетма-кетликлари филогенетик жихатдан умумий микдорда 17 та геномларга хос бўлган субоилаларга ажратилган;
аллотетраплоид геномларида аникланган MIC-3 генларининг тахлили асосида А, ва Dt геномларга хос бўлган 42 та гаплотип кетма-кетликлари исботланган. MIC-3 генларига хос SNP маркерлари яратилган ҳамда гаплотип ва субоила гурухдари асосида At геномда 9 та тахминий MIC-3 локуслари ва Dt геномда 3 та тахминий локуслар аникланган;
биринчи марта геномларга хос бўлган MIC-3 генларидан олинган махсус SNP маркерлар яратилган ва MIC-3 генлари ғўзанинг 4- ва 19-гомелогик хромосомаларида кластер холида жойлашганлиги аникланган;
биринчи марта ғўзанинг 15 та тетраплоид ва диплоид генотипларида MIC-3 генларининг нуклеотидлар алмашинуви тезлиги ва молекуляр эволюция жараёнлари аникланган;
MIC-3 генларини кодловчи ДНК кетма-кетликларидаги синоним (Ks) ва носиноним (К-a) нуклеотидларни ўртача сонини бахолаш асосида «хамкорликдаги» бошлангич эволюция амалга ошганлигига қарамай MIC-3 генлари «туғилиш ва ўлим» эволюцион модели остида 1-экзонда тозаловчи ва 2-экзонда дивергенция селекцияси таъсирида эволюцияланиб борганлиги аникланган;
илк бор «генларни амплификацияланиши» MIC-3 генларининг барча дупликацияланган нусхаларини сақланиб колишини таъминловчи механизм сифатида эканлиги ва ғўзани химояланиш жараёнида генларнинг янги функцияларини «шарпали ўлжа» модели остида пайдо бўлиши аникланган;
хар хил геномларда MIC-3 генларининг дупликацияси турли тезликларда содир бўлиши исботланган. Аллотетраплоид геномларда хар ~1 миллион йилда, А/Ғ-геномларда ҳар ~2 миллион йилда ва D геномларда хар ~8 миллион йилда битта дупликация содир бўлиши аникланган;
MIC-3 генларининг экспрессияси тахдилига кўра Fusarium ва Verticillium вилтига чидамли генотипларида бу генларнинг фаол эканлиги аникланган;
биринчи марта ўзида MIC-3 гени илдиз-специфик промоторини тутган 2,5 кб узунликдаги регионнинг генлараро спейсер кетма-кетликлари клонланган, секвенсланган ва тавсифланган.
ХУЛОСА
«Ғўзада (Gossypium spp.) патогенларга чидамлиликни белгиловчи MIC-3 кластер генлар оиласини клонлаш, тавсифлаш ва молекуляр эволюциясини ўрганиш ҳамда бу генларнинг ғўза биотехнологиясидаги ахамияти» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Биринчи марта комплекс, йирик, фақат ғўза учун хос бўлган ва илдизда экспрессияланувчи Gossypium тури аллотетраплоид ва диплоид ғўза геномларида MIC-3 ген оиласининг жойлашган ўрни ва структураси аниқланди, клонланди ҳамда секвенс қилинди.
2. 15 та ғўза генотипларидан жами 169 та MIC-3 гени аъзоларининг хар бир генотип/турлари 2-10 та субоилалардан, 4-16 тагача ген аъзоларидан иборат эканлиги билан изохланади.
3. Барча MIC-3 гени аъзолари нуклеотидлар полиформизми (SNPs) ва тахминий гаплотиплари филогенетик гурух жихатдан жами 17 та геном специфик субоилаларга мансублиги билан тасдиқланади.
4. Аллотетраплоид геномлардан ажратиб олинган MIC-3 гени аъзоларининг кейинги тахдилари натижасида аниқланган Агёки Dt-геномлар учун хос бўлган 42 гаплотип кетма-кетликлардан MIC-3 гени спецефик SNP полиформизмларни аниқлашда фойдаланиш тавсия этилади.
5. Биринчи марта MIC-3 асосида геном специфик SNP маркерлари яратилган хамда гаплотипик ассоциациялари ва узун-ПЗР тажрибалари ёрдамида G. hirsutum тури 4- ва 19-хромосомаларининг гомелог сегментларида MIC-3 гени аъзоларининг кластерли жойлашувлари исботланди.
6. Биринчи марта 15 та тетраплоид ва диплоид ғўза генотипларида нуклеотид алмашинуви тезлиги ва MIC-3 мультиген оиласининг молекуляр эволюцияси асосланган. MIC-3 гени оиласининг ДНК кетма-кетликларини кодлаш учун синоним (ds) ва носиноним (dN) нуклеотидлар алмашинувининг ўртача микдорини баҳолаш орқали ғўза геномида ушбу ген оиласининг
селектив чекловлари ва молекуляр эволюцияси аниқланди.
7. Молекуляр эволюциянинг бошида тургунлаштирувчи «хамкорликдаги» эволюция амалга ошган бўлсада, MIC-3 генлари «тугилиш ва ўлим» эволюцион модели остида 1-экзонда тозаловчи ва 2-экзонда дивергенцияловчи селекция таъсирида эволюцияланиб бориши билан асосланади.
8. Натижалар «ген амплификацияланиши» MIC-3 генлари барча дупликацияланган нусхаларининг сақланиб колишини таъминловчи механизм сифатида эканлиги ва ғўзани ҳимояланиш жараёнида генларнинг янги функцияларини «шарпали ўлжа» модели остида яратилиши билан изоҳланади.
9. MIC-3 генларининг дупликацияси аллотетраплоид геномларда хар ~1 миллион йилда, А/Ғ геномларда хар ~2 миллион йилда ва D геномларда хар ~8 миллион йилда битта дупликация содир бўлиши аниқланган ген дупликацияси намунаси ғўза геноми эволюциясида патоген воситасидаги селекция жараёнларининг ролини тушуниш учун тавсия этилади.
10. Ғўза навларининг чидамли ва чидамсиз генотипларида Fusarium ва Verticillium билан зарарланиши жараёнида MIC-3 генларининг юқори даражадаги экспрессияланганлиги, MIC-3 генларининг муҳим аҳамиятга эгалиги билан асосланади.
11. Илк маротаба ғўза илдизи учун хос сигнал кетма-кетлигига эга MIC-3 промоторини ўз ичига олган 2,5 кб узунликдаги генлараро спейсер региони клонланган, нуклеотид кетма-кетлиги секвенс килинган ва промотор мотивлари тавсифланган.
12. Ғўза илдиз учун хос, минимал узунликдаги MIC-3 гени промоторининг нуклеотид кетма-кетликлари хамда синтетик РНК дуплексларига эга бир нечта генетик бинар векторлар тузилди, трансформация қилинди ва улар ўсимликлар биотехнологияси учун тавсия этилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ривожланган мамлакатларда таълим баркарор тараққиётни таъминлайдиган асосий омил сифатида эътироф этилиб, халқаро ташкилотлар хамда дунёнинг аксарият мамлакатлари томонидан 2030 йилгача белгиланган янги таълим концепциясида «таълим сифатини баҳолаш жараёни ва воситаларини такомиллаштириш, эришилган натижаларни аниқлаш имконини берувчи механизмларни амалиётга жорий этиш» долзарб вазифа этиб белгиланди1.
Ўзбекистонда мустақилликнинг илк давридан бошлаб умумий таълим олиш, касбни ва тегишли махсус тайёргарликни ўтишни эркин танлашда барчата баравар ҳукук беришга йўналтирилган янги демократии таълим концепциясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш ишлари тизимли амалга оширилиб, унинг асосини ўсиб келаётган ёш авлодни юксак маънавиятли ва чукур билимли, замонавий технологияларни ўзлаштиришга кодир, интеллектуал ривожланган хам да фаол фуқаролик позициясига эга бўлган шахе килиб тарбиялашга оид устувор йўналишлар белгиланди2. Мазкур концептуал ғояларга таянган ҳолда таълим тизимининг ҳукуқий асоси яратилиб Узбекистан Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида»ги Қонунлари асосида жисмонан соглом, маънавий етук, юксак интеллектуал салохият, замонавий билимларга эга, мустақил фикрлайдиган, келажакка ишонч билан қарайдиган баркамол авлодни тарбиялаш учун жаҳон амалиётида ўхшаши бўлмаган таълимнинг миллий моделига асос солинди.
Жаҳон микёсида амалга оширилаётган чукур иқтисодий-ижтимоий ислоҳотлар, ривожланган демократии давлат барпо этиш талабларига мос равишда ёшларнинг таълими ва тарбияси сифатини ошириш, ўкув жараёнига таълимнинг замонавий шакллари ва усулларини жорий этиш вазифасини қўяди. Мазкур вазифани амалга ошириш шахсга йўналтирилган таълим стратегияси талаблари асосида умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторингини моделлаштириш эҳтиёжини келтириб чикармокда. Ўкитиш сифати мониторингини ташкил этиш ва бошқаришда компетенциявий ёндашувга асосланган давлат таълим стандартларини жорий этиш, умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторингини моделлаштиришга оид илмий асосланган таклиф ва тавсияларни, ўқитиш сифати мезонлари, кўрсаткичлари, параметрлари ва индикаторлари тизимини ишлаб чиқиш, ўқитиш сифатига таъсир этувчи омилларни аниқлаш, унинг кўмакчи-компьютерли ахборот тизимини яратиш долзарб аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 26 февралдаги ПФ-3857-сон «Халк таълими муассасаларини молиялаштириш механизмини такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 15 февралдаги «2016 - 2030 йилларга мўлжалланган Барқарор ривожланиш мақсадларини Ўзбекистон Республикасида амалга ошириш тўғрисида»ги 111 -ф-сон фармойиши ва мазкур соҳага тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда таълим сифатини таъминлаш ва баҳолашга дойр белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторингини ташкил этиш ва тизимли бошқариш моделини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгнлиги қуйидагилардан иборат:
компетенциявий ёндашувга асосланган давлат таълим стандартларини ишлаб чикишнинг концептуал модели ўқитиш сифати мониторинги тамойиллари, даражалари, назорат ва баҳолаш тизими асосида такомил-лаштирилган;
умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати ва рақобатбардошликни таъминлаш моделининг модернизацией сифат кўрсаткичлари, параметрлари ва индикаторлари аниқлаштирилган;
умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторингини амалга оширишга дойр меъёрий-методик хужжатларни ишлаб чикиш ва назоратини амалга ошириш механизмлари такомиллаштирилган;
таълим муассасалари ва ҳудудий халқ таълими бошқаруви идора-ларининг рейтингини аниқлаш технологияси ишлаб чикилган;
умумий ўрта таълим тизимида таълим сифати мониторингининг электрон ахборот бошкарув тизимини яратиш юзасидан таклифлар асослаб берилган хамда техник талаблар ишлаб чикилган.
ХУЛОСЛ
«Умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторинги моделини такомиллаштириш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Сўнгги йилларда амалга оширилган илмий изланишлар мамлакатимиз умумий ўрта таълим тизимининг ривожланиш стратегияси ҳамда унинг самарадорлигини аниқлайдиган ўқитиш сифати мониторинги моделини такомиллаштириш зарурати мавжудлигини кўрсатди. Ўқитиш сифати мониторинги таълим мақсадлари ва эришилган натижаларнинг ўзаро мувофиқлигини ҳамда уларга таъсир этган омилларни аниклаш, ўқув-тарбия жараёнини коррекциялаш ва кейинги ҳолатини башоратлаш имконини берувчи педагогик жараён сифатида белгиланди.
2. Умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторинги моделини такомиллаштириш бир неча ўзаро алокадор, педагогик, психологик ва ижтимоий жиҳатдан маълум даражада мустакил тушунчаларнинг узвий муносабатидан ташкил топганлиги, ўкитиш сифати, мониторинг ва модель тушунчаларининг илмий тавсифлари қиёсланиб, мониторинг механизми ҳамда технологиялари илмий-методик жиҳатдан илмий асосланди.
3. Мониторинг технологияларининг назарий-методологик жихатдан асосланганлиги ўқувчиларнинг ёш ва психо-физиологик хусусиятларига мос равишда таянч, умумтаълим фанларига оид умумий ҳамда фанлараро интеграциялашган компетенцияларнинг шаклланганлик даражасини баҳолаш ва коррекциялаш имконини берди.
4. Ўқитиш сифатини баҳолашнинг мустақил йўналиши сифатида халқаро баҳолаш тизимлари асосида ўқувчиларнинг ўқув ютукларини миллий баҳолаш тизими ривожланиб, нафақат ўқувчиларнинг билим ва кўникмалари, балки уларнинг фанларга бўлган муносабатлари, қизиқишлари ҳамда ўқиш майлларини тахлил қилиш, таълим тизимлари стратегияларини ривожлантиришга хизмат қилди.
5. Мамлакатимизнинг иқтисодий, сиёсий ва маънавий жиҳатдан тарақкий этиши хамда дунёнинг ривожланган давлатлари қаторидан ўрин эгаллашининг муҳим шарти таълим тизимига ўқитиш сифати ҳолатини ахборот-коммуникация технологиялари асосида диагностика килиш, бошкарув қарорларини қабул қилиш имконини берувчи мониторингнинг такомиллаштирилган ички ва ташқи модели ишлаб чиқилди.
6. Ўқитиш сифати мониторинги модели умумий ўрта таълим давлат таълим стандартлари талабларини бажариш динамикасини хамда унга таъсир этган омилларни аниқлаш; мониторинг натижаларига кўра ўкувчилар билимида аниқланган бўшликларни тўлдириш ҳамда сифатли таълим-тарбия жараёнини амалга оширишга каратилган чора-тадбирларни белгилаш;мониторинг натижалари, давлат, жамият, фан ва техника, технологиянинг ривожланиши билан боглик равишда зарур талаблар асосида давлат таълим стандартлари шархлари ва ўқув дастурларига ўзгартиришлар киритиш бўйича таклифлар тайёрлаш; турли педагогик технологияларнинг қўлланилиши натижаларини ўзаро таққослаш; ўқитувчиларнинг таълим жараёнида илғор педагогик, ахборот-коммуникация технологиялари, психологик, дидактик ва методик усуллардан фойдаланишидаги бўшлиқларни аниқлаш, уларни тўлдириш йўлларини белгилашни мувофиқлаштириш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқиш; ўқитувчилар томонидан малака тоифа талабларининг бажарилишини аниқлаш; ўқитувчилар, таълим муассасалари, ҳудудий халқ таълими бошқаруви органларининг таълим сифати кўрсатгичлари асосида рейтингини аниклаш; ўкувчи, таълим муассасаси ва ҳудудий халк таълими бошқаруви идораларининг таълим-тарбия сифатига оид холатини аниқлашга оид педагогик шарт-шароитларни яратиши натижасида ўкув-тарбия жараёни самарадорлигини оширишга эришилди.
7. Ўқитиш сифати мониторинги моделини такомиллаштириш натижасида таълим сифатига таъсир этган омиллар аниқланиб, туркумлаштирилади. Натижада ўқувчиларнинг оилавий шароитлари, ўқитувчиларнинг тайёргарлик даражаси ва касб маҳорати, мактаб раҳбариятининг таълим-тарбия жараёнини самарали ташкил этиш соҳасидаги фаолияти, мактабларда фан методбирлашмаси ва методика кенгашлари фаолияти, таълим муассасаларининг моддий-техник базаси ва улардан самарали фойдаланиш ҳолати, ўқитувчиларга кўрсатилаётган методик ёрдам ва улар малакасини ошириш сифатига боғлиқ омиллар аниқланиб, таълим-тарбия жараёнини сифатли ташкил этиш параметрлари белгиланади. Бу эса ўкувчиларни интеллектуал, маънавий-ахлокий жиҳатдан ривожлантиришга хизмат қилади.
8. Ўқитиш сифати кўрсаткичлари тизимида: таълим-тарбия жараёнининг натижавийлиги; соглом ва хавфсиз таълим муҳити; оила, маҳалла, таълим муассасаси ҳамда кенг жамоатчилик ҳамкорлиги; таълимнинг инклюзивлиги; таълимда гендер сезгирлик принципларининг таъминланиши ўкув-тарбия жараёни самарадорлигини кафолатлайди.
9. Таълим муассасаларида ахборот-коммуникация технологиялари асосида ўқитиш сифатининг холати диагностикасини амалга ошириш, коррекциялаш ва бошкарув қарорларини кабул килиш имконини берувчи ўкитиш сифати мониторингининг моделини амалиётга жорий этиш ўкув-тарбия жараёни самарадорлигини кафолатлаш имконини берди.
10. Умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторингининг автоматлаштирилган ахборот бошқаруви ўқитиш сифати кўрсаткичлари асосида реал вактда мунтазам ва тизимли ахборотлар орқали бошқарувнинг самарали ташкил этилишини таъминлайди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Очик ахборот тизими шароитида жаҳон миқёсида шахе, жамият ва давлатнинг ахборот, ахборот-психологик хавфеизлиги билан боғлиқ глобал муаммоларни хал қилишнинг ахамияти янада ортиб бормокда. Бугунги информацией курашлар, мафкуравий ва ғоявий жараёнлар кескинлашган тахликали ва мураккаб даврда ғоявий қарашлари бир қадар бекарор ёшларни турли мафкуравий хуружлардан асраш, тинч ва осойишта хаётимизга хавф туғдириши мумкин бўлган тазйиқларга қарши изчил курашишга ундаш, уларда жамият ва унинг аъзоларига нисбатан онгли муносабатни шакллантириш, содир бўлаётган воқеаларга дахлдорлик ҳиссини карор топтириш айниқса долзарб ахамият касб этмокда.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида Узбекистан Республикаси мустақиллигининг маънавий асосларини мустаҳкамлаш, ёшлар онги ва қалбида миллий ғоя ва она Ватанга муҳаббат туйғуларини сингдириш, мамлакатимизда демократик жамият ва ҳуқуқий давлат барпо этиш, инсон манфаатларини энг олий ва устувор кадрият сифатида карор топтириш, маънавиятимиз ва амалий ҳаётимизда рўй бераётган мафкуравий жараёнларда собит ғояга ва мустаҳкам карашларга эга бўлган янги давр кишисини шакллантириш мухим вазифа сифатида белгилаб олинди. Миллий гоя миллат тараққиётини, унинг барқарорлигини таъминлашнинг асосий манбаси хисобланади. Табиийки, «Токи хаёт мавжуд экан, мамлакатлар, давлатлар ва уларнинг манфаатлари бор экан, улар ўз тараккиёт йўлини, эртанги кун уфкларини ўзининг миллий гояси, миллий мафкураси орқали белгилаб олишга интилади»1. Негаки, миллатнинг эркинлигини, унинг ўзига хослигини унинг маънавияти, миллий гояси моддий кучга айлангандагина таъминлаш мумкин бўлади.
Ғоя ижтимоий характер касб этиб кишилик жамияти фаолиятининг инъикоси сифатида шаклланиб боради. Одатда, муайян ғоялар алоҳида бир шахс онгида шаклланади. Ҳар томонлама пухта қайта ишлангач эса жамиятнинг турли катламларига тарқалади, турли элатлар ва миллатлар орасида ёйилади. Улар фаолиятининг мотивига айланади. Мустақил ҳаётга қадам қўяётган янги авлод жамиятда мавжуд бўлган бунёдкор ғоялар таъсирида тарбияланади. Муайян қарашлар ва ғояларни ўз эътиқодига сингдиради, ўз навбатида, янги ғояларни яратади ва тарғиб килади. «Миллий ғоямизнинг узвий таркибий кисмларини ташкил қиладиган комил инсон, ижтимоий ҳамкорлик, миллатлараро тотувлик, динлараро бағрикенглик каби тамойилларнинг маъно-моҳиятини бугунги кунда мамлакатимизда олиб борилаётган маънавий-маърифий, таълим-тарбия ишларининг марказита қўйиш, уларни янги босқичга кўтариш, ёш авлодимизни ҳар томонлама мустақил фикрлайдиган етук дунёқараш эгалари қилиб тарбиялашдан иборат»’дир.
Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 14 сентябрда қабул қилинган «Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида»ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 25 августдаги «Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисидаги» 451-сон ҳамда 2014 йил 6 февралдаги «Ўзбекистон Респуб-ликасида ёшларга оид давлат сиёсатини амалга оширишга қаратилган қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-2124-сон Қарорлари ва мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ёшлар орасида миллий ғоя тарғиботи самара-дорлигини оширишнинг педагогик механизмларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгнлиги қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистон Республикасининг «Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида»ги Қонуни билан тасдиқланган ёшлар орасида миллий ғоя тарғиботи самарадорлигини оширишнинг устувор йўналишлари аниқлаш-тирилган;
ёшлар орасида миллий ғоя тарғиботи самарадорлигини ошириш тузилмаси, ўсиш динамикаси ва баҳолаш мезонлари ишлаб чикилган;
ёшлар орасида миллий ғоя тарғиботи самарадорлигини оширишга доир маънавий-маърифий тадбирларни ташкил этишнинг ижтимоий, ташкилий ва шахсий компонентлари такомиллаштирилган;
миллий гоя тарғиботи самарадорлигини ошириш моделига асосланган ҳолда «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракатининг тарғибот ва ташвиқот ишлари мониторинги тизими ишлаб чиқилган;
ижтимоий, интеллектуал (ақлий) ва эмоционал (ҳиссий) таъсир кўрсатиш механизмлари асосида ёшлар орасида миллий гоя самарадорлигини оширишнинг амалий-технологик тизими такомиллаштирилган.
ХУЛОСА
Амалга оширилган илмий тахлиллар, такдим этилган назарий методик, ишланмалар ва тавсияларни умумлаштирган ҳамда уларнинг самарадорлик даражасини баҳолаган ҳолда қуйидаги хулосаларга келдик:
1. Узбекистан халкининг миллий ғояси ўзида барча инсоний муносабатларни мужассамлаштирган бўлиб, у нафақат миллий, балки умуминсоний қадриятларнинг муайян кўриниши эканлиги назарий жиҳатдан асосланди. Шу жихатдан, бунёдкор ғоялар негизида шаклланган миллий ғоя тарғиботи самарадорлигини ошириш жамиятимиз ҳаётида долзарб вазифа сифатида ўрин эгаллади. Мазкур жараённинг педагогик муаммоларни аниқлаш, концепцияларини тузиш, таргибот технологияларини яратиш, эришилган натижаларни тахлил этиш ва уни тизимлаштириш ёшлар фаоллиги билан богликдир.
2. Миллий ғоянинг моҳиятини чукур англаб олиш, унинг тарихий, фалсафий, ижтимоий жиҳатларига асосланиш, ёшлар орасида миллий гоя таргиботи самарадорлигини оширишга каратилган компонентлар ва педагогик шарт-шароитларнинг ишлаб чиқилганлиги, бу жараёнга интенсив ёндашиш хамда омилларнинг ўзаро уйғунлиги илмий жихатдан очиб берилди.
3. Олиб борилган илмий тадқиқот натижаларига кўра, «Камолот» ёшлар ижтимоий харакатининг миллий гоя таргиботи самарадорлигини оширишда имкониятлари катта эканлиги аникланди. Тадкикот иши жараёнида мазкур имкониятлардан фойдаланган холда миллий гоя таргиботи долзарблаштирилди, тартиблаштирилди ва самарадорликни ошириш технологияларини ишлаб чиқиш орқали интенсив равишда амалга оширилиши кўзланган натижани берди.
4. «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати фаолиятида миллий ғоя тарғиботи самарадорлигини ошириш механизмини ишлаб чикиш оркали унинг бир бутун тизимини яратиш мухим ахамият касб этди. Бундай педагогик чора-тадбирлар таълим-тарбия тизими самарадорлигини ошириш билан бир каторда ёшларнинг комил инсон сифатида шаклланишини таъминлашга хизмат килади.
5. «Камолот» ёшлар ижтимоий харакати тизимида миллий гоя таргиботи самарадорлигини таъминлашга йўналтирилган педагогик жараённи назарий-амалий жиҳатдан асослаш долзарб илмий муаммога айланди. Чунончи, «Камолот» фаолияти оркали ташкил этилган педагогик жараён ёшларда мустақил билим олиш, ўз-ўзини тарбиялаш, ўз-ўзини ривожлантириш лаёқатини шакллантиришга каратилди. Бу эса миллий гоя таргиботига йўналтирилган янги педагогик тизимнинг шаклланишига асос бўлди.
6. Миллий гоя тарбиғотига йўналтирилган педагогик жараённи ташкил этишда узвийлик, узлуксизлик, тизимлилик, мунтазамлик принципларига таяниш, миллий гоя таргиботига йўналтирилган ўкув-тарбия тизимининг компонентларини яратиш, педагогик шарт-шароитлар, таъсир этувчи омиллардан ҳамда бир қатор интерфаол усуллардан унумли фойдаланиш оркали бу жараёнга илмий изох берилди.
7. «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати фаолиятида педагогик фаолиятнинг ижодкорлик тамойилига асосланган йўналишларини танлаш, миллий гоя таргиботи учуй хизмат киладиган педагогик технологиялардан самарали фойдаланиш, миллий гоявий карашлар ва шахсий кобилиятларни ижтимоийлаштириш ёшлар ҳаётий йўналишларни белгилашнинг мухдм шарти бўлди.
8. «Камолот» ёшлар ижтимоий харакати фаолияти оркали миллий гоя таргиботи самарадорлигини оширишга қаратилган тадқиқот ишини ташкил этиш ва унинг босқичларини тўғри белгилаш мухим ахамият касб этди. Миллий гоя таргиботи самарадорлигини таъминлашга хизмат килувчи моделнинг ишлаб чиқилганлиги ва унинг асосида ташкил этилган тажриба-синов ишлари ёшларда миллий ғояга дойр билим, кўникма ва малакаларни шаклланишига, интеллектуал, маънавий-ахлоқий жиҳатдан купли ижтимоий фаолликка эришишларига олиб келди.
9. Жамиятимиздаги маънавий-мафкуравий муҳитнинг согломлигини таъминлаш, ёшларнинг буюк мақсад йўлида собитқадам бўлишларига эришиш, Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фаровонлиги йўлида хизмат қилишга доир кўникмаларини шакллантириш, хаётий тажрибаларнинг мунтазам ортиб бориши, билим олиш, спорт билан шуғулланиш, касб-ҳунар сирларини эгаллашлари, санъатга, бадиий адабиётга бўлган эҳтиёжларини қондиришлари, салбий хулқ-атвор кўринишларининг камайиши ёшларда мафкуравий иммунитетнинг кучаяётганлигида намоён бўлади.
10. Миллий ғоя таргиботи самарадорлигини таъминлаш жараёнини тўғри ташкил этиш мақсадида профессор-ўқитувчиларнинг қўллаган илғор тажрибаларидан фойдаланиш, намуна кўрсатиш, билимларни узлуксиз эгаллаш, ўқув ҳамда амалий фаолиятни уйғунлаштириш, илғор педагогик технологиялар имкониятларидан фойдаланиш, мутахассисликка дойр чукур билим бериш асосида ёшларнинг иқтидорларини рўёбга чиқариш, манбалар устида мустақил ишлашга ўргатиш, ижтимоий-сиёсий воқеалардан хабардорлигини ошириш, муаммоли вазиятлар яратиш оркали эркин, мустақил фикр юритишга йўллаш кабилардан фойдаланиш мухим ахамият касб этди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон миқёсида фаннинг механика, физика, технология, биофизика, биология, экология, тиббиёт ва бошқа турли соҳаларида учрайдиган, ночизиқли дифференциал тенгламалар орқали ифодаланувчи ҳодиса ва жараёнларнинг математик моделларини ўрганишга катта қизиқиш борлиги кузатилмокда. Бундай моделларнинг асосини параболик типдаги хусусий ҳосилали чизиқсиз дифференциал тенгламалар ташкил этиб, улар учун қўйиладиган Коши масаласи ҳамда чегаравий масалаларнинг ечимлари хоссаларини ўрганиш ва сонли ечиш такрибий ечиш усуллари асосида амалга оширилади. Бунда асосий ўринни табиатшуносликда учрайдиган турли чизиқсиз жараёнларни моделлаштирувчи параболик типдаги бузилувчи тенгламалар ва уларнинг системалари эгаллаб келмокда.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда амалий математиканинг долзарб йўналишларидан бири бўлган турли физик, биологик, технологик хамда кимёвий жараёнларнинг чизиқсиз математик моделларини тадқиқ этишга ва уларни амалиётга татбик этишга бўлган эътибор кучайтирилди. Шу нуктаи назардан, энергетика, тиббиёт хамда нефть ва газ сохаларида амалий татбиққа эга бўлган иссиқлик ўтказувчанлик, фильтрация, биологик популяция жараёнларини ифодаловчи қатор математик моделлар устида салмоқли илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда.
Ҳозирги кунда жаҳонда квазичизиқли параболик типдаги бузилувчи тенламалар ва уларнинг системалари орқали ифодаланувчи жараёнлар математик моделларининг кенг тарқалиши, уларнинг фундаментал сақланиш қонуниятларидан келиб чиқиши билан изохданади. Шу сабабли ҳам бир қарашда ҳеч қандай умумийликка эга бўлмаган икки физик жараёнларнинг математик моделлари турлича сонли параметрлар билан бериладиган айнан бир хил чизиқсиз диффузия тенгламаси орқали тасвирланади. Ҳозирги кунда бундай тенгламаларни ўрганиш ва амалиётга татбиқ этиш юзасидан қуйидаги йўналишлардаги илмий-тадкиқот изланишларини амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: чизиқсиз математик моделларнинг сифат хоссаларини ўрганиш усулларини ишлаб чиқиш; ечимларнинг вақт бўйича аниқ бахоларини топиш; чизиқсиз эффектларни аниклаш; тежамкор сонли схемалар ишлаб чиқиш; чизиқсиз жараёнларнинг математик моделларини ўрганишга ёрдам берувчи амалий дастурлар мажмуини яратиш ва жараёнларни вақт бўйича кечишини назорат қилиш. Юқорида келтирилган илмий-тадқиқотлар йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изоҳлайди.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2012 йил 21 мартдаги ПҚ-1730-сон «Замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Узбекистан Республикасининг саноатини 2011-2015 йилларда ривожлантиришнинг устувор йўналишлари ҳақида»ги Қарорлари, "Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 1февралидаги 24-сонли «Жойларда компьютерлаштириш ва ахборот коммуникация технологияларини бундан кейинги ривожлантиришга шароитлар яратиш учун чора-тадбирлар тўғрисида»ги карори хамда мазкур фаолиятга тегишли барча меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади квазичизиқли параболик типдаги тенгламалар ва уларнинг системалари билан ифодаланувчи нолокал чегаравий шартга эга бир жинсли ва бир жинсли бўлмаган муҳитларда иссиклик тарқалиши жараёнларини чизиқсиз математик моделларининг сифат хоссаларини сонли ва аналитик тадкик этиш, чизиксиз чегаравий масалаларни сонли ечиш учун дастурий воситалар мажмуини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
чизиқсиз чегаравий шарт билан берилган манбага эга бўлмаган бир жинсли муҳитда иссиқлик таркалиши модели учун вақт бўйича глобал ва глобал бўлмаган ечимларга эга бўлиш шартлари аниқланган;
ўзгарувчан зичликнинг чизиқсиз масаларнинг вақтга кўра глобал ечимга эга бўлишлик ва эга бўлмаслик шартларига таъсири аниқланган;
Нейман масаласи шаклида ифодаланувчи математик моделларнинг секин ва тез кечувчи диффузия ҳоллари учун Фуджита типидаги критик экспонента киймати топилган;
иккинчи тур чегаравий масала билан тасвирланувчи математик моделлар учун тез ва секин диффузия холларида ечимнинг глобал мавжудлик критик экспонентаси топилган.
бир жинсли ва бир жинсли бўлмаган муҳитда секин кечувчи иссиқлик ўтказувчанлик масаласининг умумлашган ечимлари учун куйи ва юкори бахолар курилган;
эталон тенгламалар усули ёрдамида икки ва уч карра чизиқсиз иссиклик ўтказувчанлик масалаларининг турли автомодель ечимлар асимптотикаларининг бош ҳадлари олинган.
ўзгарувчан зичликли иссиклик ўтказувчанлик моделларининг сифат хоссаларини ўрганиш учун сонли хисоблаш схемалари таклиф этилган, алгоритмлар, дастурий воситалар комплекси ишлаб чикилган, хамда чизиқсиз масалаларнинг ечимлари Visual Studio (С#) муҳитида визуаллаштирилган.
ХУЛОСА
«Икки карра ночизикли муҳитда иссиқлик тарқалиш жараёнини математик моделлаштириш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари куйидагилардан иборат:
1. Нолокал чегаравий шартга ва ўзгарувчан зичликка эга ночизикли параболик типдаги тенгламалар билан ифодаланувчи иссиклик тарқалиши, ноньютон политропик фильтрация, диффузия жараёнларининг чизиқсиз математик моделлари ечимларининг вақт бўйича глобаллик ва глобал бўлмаслик шартлари топилганлигини келтириш мумкин.
2. Бир жинсли бўлмаган муҳитда иссиклик тарқалиши жараёнининг нолокал масалалари учун Фуджита типидаги критик экспоненталар топилганлигини кайд этиш лозим.
3. Узгарувчан зичлик ва нолокал чегаравий шартга эга иссиклик ўтказувчанликнинг чизиқсиз математик модели глобал ва чегараланмаган ечимларининг юкори ва куйи баҳолари олинганлигини таъкидлаш лозим.
4. Икки карра чизиқсизлик ва ўзгарувчан зичликка эга секин диффузияли чизиқсиз политропик фильтрация жараёни математик модели учун кўчишнинг чекли тезликда содир бўлиш ва фазовий локаллашиш хоссалари ўрнатилганлигини келтириш мумкин.
5. Икки карра чизиқсизлик ва ўзгарувчан зичликка эга тез диффузияли чизиқсиз политропик фильтрация жараёни математик модели учун кўчишнинг чексиз тезликда содир бўлиш хоссаси исботлашга эришилганлигини таъкидлаш лозим.
6. Манба ва ўзгарувчан зичликка эга бир жинсли бўлмаган муҳитда иссиклик ўтказувчанликнинг бузилувчи тенгламаси учун Коши масаласининг компакт юритувчили умумлашган ечимлари асимптотикалари исботланганлигини кайд этиш мумкин .
7. Нолокал чегаравий шарт ва ўзгарувчан зичликка эга политропик фильтрация тенгламалари системаси ечимларининг вакт бўйича глобаллик ва глобал бўлмаслик шартлари хамда асимптотик ифодаларини исботлашга эришилганлигини айтиб ўтиш лозим.
8. Узгарувчан зичлик ва нолокал чегаравий шартга эга иссиклик ўтказувчанлик жараёни математик моделининг чизиқсиз хоссаларини ўрганиш учун тежамкор сонли схемаларни кайд этиш лозим.
9. Чизиқсиз иссиклик таркалиш масаласини сонли ечиш учун ҳисоблаш схемалари, алгоритмлар ва Visual Studio 2012 (С#) мухитида дастурий востилар комплекси ишлаб чикилганлигини кайд этиш лозим.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан қабул қилинган «Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси» демократик қадриятлар, инсон ҳукуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишни таъминлаш, фукароларнинг ўз салоҳиятини рўёбга чикариш, уларнинг ижтимоий, ижтимоий-иқтисодий фаоллиги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтиришда муҳим аҳамият касб этмокда.
Мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб мамлакатимизда давлат ва жамият бошкарувида демократик ислоҳотларни амалга ошириш, юксак маънавиятли, мустақил ва эркин фикрлайдиган, замонавий илм-фан ютуқларини пухта ўзлаштирган, соғлом эътиқодли, ҳар томонлама баркамол авлодни вояга етказиш, ижтимоий муносабатларни ташкил этишда конун устуворлигига эришиш, жамият бошқарувида фуқаролар ва жамоат ташкилотлари иштирокини таъминлаш ҳамда эркин фуқаролик жамиятини барпо этиш масалаларига алоҳида аҳамият берилмокда. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да фуқаролик позициясини ривожлантиришнинг муҳим йўналиши сифатида юксак маънавиятли, рақобатбардош ва юксак касбий маданиятга эта мутахассисларни тайёрлаш муҳим вазифа сифатида белгиланди.
Жаҳонда ҳар бир давлат ўз фуқароларида замон талабларига хос сифатлар ва жамият мақсадларига мос қадриятларни карор топтиришни асосий мақсад сифатида белгилайди. Баркарор тарақкиёт ва юксаклик сари интилаётган давлатларнинг тажрибаси билан танишиш оркали бўлажак ўкитувчиларда фукаролик туйғусини тарбиялаш, ижтимоий дахлдорлик ҳиссини шакллантириш, ўз-ўзини англаш, бағрикенглик, адолатпарварлик каби сифатларни қарор топтириш, фуқаролик позициясини замон эҳтиёжлари ва жамият манфаатларига мослаштириш асосида ривожлантириш зарур, деган хулосага келинди. Ана шу нуқтаи назардан бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлаштириш жараёнига шахсга йўналтирилган таълим технологияларини татбиқ этиш, фукаролик позициясини ривожланганлик даражасини ташхис этиш мезонларини аниклаш ва баҳолаш методикасини ишлаб чиқиш; ташкилий-интеграцион модел асосида бўлажак ўкитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 6 февралдаги «Узбекистан Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатини амалга оширишга қаратилган кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-2124-сон Қарори, шунингдек, 2016 йил 14 сентябрда кабул килинган «Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида»ги Узбекистан Республикасининг Қонуни ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришнинг ташкилий-методик асосларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришга дойр умуммаданий, методик, умумкасбий компетенцияларнинг интегратив, ташкилий, диагностик функциялари ва ижтимоий-амалий компонента такомиллаштирилган;
бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришда динамик ўзгаришларнинг самарадорлигини аниклаш ва баҳолашнинг когнитив мезонини ижтимоий аҳамиятнинг англанганлиги, хулқ-атвор ва натижавий мезонларнинг сифатларни шаклланганлигини ташхис этишга доир кўрсаткичлари аниқлаштирилган;
бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришга доир тарбиявий ишларни лойиҳалаштириш босқичининг кутиладиган натижанинг кафолатланиши хамда режалаштириш босқичининг профессор-ўкитувчи ва талабаларнинг хамкорликдаги фаолиятини ташкил этиш компонентлари такомиллаштирилган;
бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришга доир тарбиявий тадбирларни ташкил этиш жараёни олий таълим муассасалари ва ижтимоий институтлар фаолиятини уйгунлаштириш асосида такомиллаштирилган;
ижтимоий муҳит таъсири ҳамда бўлажак ўкитувчиларнинг кизиқиш ва эхтиёжларининг алокадорлигини таъминлашга қаратилган ташкилий-интеграцион модел асосида бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришга доир таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
ХУЛОСА
1. Бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришга йўналтирилган тарбиявий ишлар тизимининг асосий негизини куйидаги сифат кўрсаткичлари ташкил этади. Жумладан, фукаролик туйгуси, ижтимоий дахддорлик ҳисси, ўз-ўзини англаш, бағрикенглик, қонунларга хурмат билан муносабатда бўлиш, ҳушёрлик, огоҳлик, маънавий тахдидларга муросасиз бўлиш каби сифатлар асосида фукаролик позицияси намоён бўлади.
2. Фукаролик позициясини ривожлантириш яхлит педагогик жараённинг асосини ташкил этиб, мазкур жараёнда шахснинг қизиқишлари, эҳтиёжларини жамият манфаатлари билан уйғунлаштириш талаб этилади. Шахсга йўналтирилган таълим тизими жамият ва шахс интеграциясининг педагогик механизми ҳисобланади.
3. Шахсга йўналтирилган таълим технологиялари ҳар бир талабани кундалик кизғин ақлий меҳнатга, ижодий ва мустақил фикр юритишга ўргатиш, шахс сифатида онгли мустақилликни тарбиялаш, ҳар бир талабада шахсий қадр-қиммат туйғусини вужудга келтириш, ўз кучи ва қобилиятига бўлган ишончни мустаҳкамлаш, таҳсил олишда масъулият ҳиссини шакллантиришни кўзда тутади.
4. «Ўқитувчи-талаба» муносабатларидаги ҳамкорлик - бу билимларни ўзлаштириш жараёнининг ташкил этилиши ва эришилган натижаларнинг биргаликдаги таҳлили, ўзаро самимийлик, бир-бирини тушуниш, катталар ва ёшларнинг ҳамкорликдаги ривожлантирувчи фаолиятидир. «Шахс (талаба)-шахс (талаба)» муносабатлари хамкорликнинг турли шакллари (ўзаро уйғун ҳаракатланиш, биргалиқда иштирок этиш, бирга қайғуриш, бирга ижод қилиш, биргаликда бошқариш)да акс этувчи умумий жамоавий ишда тўлиқ намоён бўлади.
5. Талабаларда фукаролик позициясини ривожлантиришга йўнал-тирилган ўқув-тарбия жараёни самарадорлигини таъминлаш учун қатор чора-тадбирларни амалга ошириш максадга мувофикдир. Фукаролик жамияти ўзига хос модел бўлиб, унинг асосини фукаролик позициясига эга бўлган шахс ташкил этади. Шунинг учун хам бундай субъектлар бир томондан ушбу жамиятга нисбатан юқори даражадаги шахсий мустақилликка эга бўлиши лозим.
6. Бўлажак ўкитувчиларда фукаролик позициясини ривожлантиришда таълим-тарбия ва ижтимоий тажриба уйғунлигини таъминлаш; миллий ғоя ва мафкуранинг таъсирчан воситаларини амалиётга татбиқ этиш; оила, маҳалла ва таълим муассасаси ҳамкорлиги асосида фаол фуқарони тарбиялашга доир тарғибот ва ташвиқот технологияларидан фойдаланиш; ижтимоий фойдали меҳнатга жалб этиш ва бунёдкорлик харакатининг имкониятларини тўлиқ сафарбар этиш мақсадга мувофиқ.
7. Ижтимоий-гуманитар фанларини ўқитиш жараёнида талабаларнинг ўз-ўзини бошқариш ва тарбиялаш имкониятини кенгайтириш асосида мустақил ижодий фаолиятга жалб этиш, ижобий психологик муҳитни яратиш, уларнинг қизиқиш ва эхтиёжларини инобатга олиш, ишонч ва ташаббусларни қўллаб-кувватлаш, хамкорлик, субъективлик, танлаш ва индивидуал ёндашув каби тамойилларнинг устувор ахамият касб этиши аниқланди.
8. Тажриба-синов ишлари даврида ташкил этилган амалий фаолият шахсга йўналтирилган таълим технологиялари асосида ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитиш бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позицияси негизида акс этадиган мустакил фикрлаш, шахсий мулохазаларни эркин баён этиш, билдирилган фикрни далиллар билан асослаш, конгруэнтлик, лидерлик каби сифатларни ривожлантиришда катта имкониятларга эгалигини тасдиклади.
9. Шахсга йўналтирилган таълим технологиялари асосида аудиториядан ташқари ўтказиладиган тарбиявий тадбирларни лойихалаш ва режалаштириш хамда талабаларнинг шахсий ташаббус ва интилишларини хисобга олган холда ташкил этиш ижтимоий фаол фукарони тарбиялаш имкониятини тўлиқ рўёбга чикаради. Тажриба-синов ишлари жараёнида талабаларнинг акмеологик кобилиятлари ва аутопсихологик компетентлиги асосида ташкил этилган тарбиявий тадбирларнинг юкори самара бериши ўз исботини топди.
10. Бўлажак ўқитувчиларда фукаролик позициясини самарали ривожлантириш имкониятига эга технологиялар тизимини ишлаб чиқиш, шунингдек, фукаролик позициясини ривожлантиришнинг фалсафий, тарихий, ҳуқуқий, педагогик, психологик ва методик жиҳатларини ёритувчи ўқув-услубий кўлланмалар, электрон дарсликлар ва ишланмалар яратиш мақсадга мувофиқ.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда жаҳонда таълим тизимини ривожлантиришнинг методологии асоси сифатида педагогии финрлар тарақииёти масаласи, таълим-тарбия соҳасида қўлга ииритилган ютуқлар ва ўз ечимини иутаётган муаммоларни таднии этиш устувор аҳамият иасб этмонда.
Мустаииллиннинг дастлабии йилларда «Бизнинг давлатимиз мутахассислар тайёрлашнинг илғор жаҳон тажрибасини ненг жалб этади. Ва, энг аввало, бевосита Ўзбеиистоннинг ўзида юқори сифатли таълим учуй шароитлар яратади. Х-ХП ва XIV-XVI асрларда Моварауннахр маданияти гуллаб-яшнаган даврда бу ердаги нўплаб шахарларда олий ўқув юртлари бўлиб, илмий мариазлар ҳисобланар эди. Ҳозирги ваитда бу нутлуг анъана тииланмонда. Бизнинг халқимизнинг доимий фазилати бўлган ҳақиқатни билиш йўлидаги саботни фан, технииа, технология, бошқарув ва информатииада эришилган жахон ютунларини ўзлаштиришга йўналтириш иераи бўлади»1, - деган натъий хулосага келинди.
Қорақалпок халкининг таълим-тарбиявий фикрлари қадимги даврлардан таракқий топиб, тарихий анъаналари ва ёшлар тарбияси тўғрисидаги қарашлари Марказий Осиё халқлари педагогии фикрлари билан алокадорликда ривожланди. Халқ сифатида ўзига хос маданияти, тарбиявий анъаналари шаклланди. Қорақалпок халкининг ўзига хос миллий маданияти ва педагогикаси тарихини чукур ўрганиш ҳамда улардан ҳозирги замон таълим-тарбия тизимида мақсадга мувофиқ фойдаланиш муҳим вазифалар ҳисобланади. Чунки ўтмишдаги ва бугунги илғор тажрибалар педагогик фикрларни янада ривожлантиришга, таълим ва тарбия тизимини такомиллаштиришга ёрдам беради. XX асрнинг 50-йилларидан XXI асрнинг бошларигача бўлган даврда педагогик фикрлар ривожи ҳолатини илмий ўрганиш, уни бугунги кун талаби доирасида маълум бир тизимга солиш ва ривожланиш жараёнларини илмий тахдил этиш кун тартибида қорақалпоқ халкининг таълим-тарбиявий фикрларини ўрганиш бўйича турган асосий муаммолардан биридир. Шу туфайли бугунги кунда Қоракалпоғистонда мустақиллик давридаги педагогика фанини янада такомиллаштиришга доир педагогик қарашларни, методика масалаларига тааллуқли илғор фикрларни ўрганиш, тахдил этиш зарурияти педагогика тарихининг долзарб масалаларидан бири сифатида илмий тадкиқот ишлари олиб боришни тақозо этади.
Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 9 июлдаги «2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 321-сон Қарори, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг 2010 йил 9 апрелдаги “Узлуксиз таълим тизимини мазмунан модернизациялаш ва таълим-тарбия самарадорлигини янги сифат даражасига кўтариш бўйича ҳамкорлик тўғрисида”ги 01-09/2-04/241-сон баённома қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Қорақалпоғистонда XX аср иккинчи ярми ва XXI аср бошидаги таълим-тарбиявий фикрлар ривожининг устувор йўналишларини аниқлаштириш ҳамда илғор педагогик тажрибаларни узлуксиз таълим тизимига жорий этиш механизмларини такомиллаштириш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
XX асрнинг иккинчи ярми ва XXI аср бошида Қорақалпоғистонда таълим-тарбиявий фикрлар ривожининг тарихий таракқиёт ҳамда маданий ҳаёт билан боғлиқ этник, миллий менталитет ва маърифатпарварликка доир ижтимоий-педагогик хусусиятлари очиб берилган;
Қорақалпоғистондаги XX аср охири ва XXI аср бошидаги узлуксиз таълим тизимида олиб борилган ислоҳотларни баҳолашнинг умумдидактик мезонининг интеллектуал, амалий йўналтирилганлик, сифат ва рақобатбар-дошликни таъминлаш ҳамда хусусий-методик мезонининг аник максадга йўналтирилганлик ва рефлексияга доир кўрсаткичлари аниклаштирилган;
мустақиллик йилларида Қорақалпоғистонда таълим тизимини ислоҳ қилишнинг антропологик, аксиологик ва акмеологик компонентларини таълим-тарбиявий фикрлар тараққиётининг илғор тажрибаларига асосланган ҳолда такомиллаштиришга доир таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган;
Қорақалпоғистондаги XX аср иккинчи ярми XXI аср бошидаги таълим-тарбиявий фикрларнинг миллий хусусиятлари, педагогик ғоялар интеграция-сининг шахе ва жамият ривожига таъсирини асослашга доир ташкилий-тузилмали модел ишлаб чикилган;
педагогик воқеликни тизимли прогнозлаш асосида Қорақалпоғистонда таълим-тарбиявий фикрлар ривожланишининг истиқболдаги йўналишларини аниқлаштиришга доир таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
Қорақалпоғистонда XX аср иккинчи ярми - XXI аср бошидаги таълим-тарбиявий фикрлар таракқиётига дойр тадкиқот натижалари асосида куйидаги хулосаларга келдик:
1. Қорақалпоғистонда XX асрнинг иккинчи ярмидаги ижтимоий ҳаёт, маориф ва илмий - педагогик фикрлар шаклланишининг шарт-шароитлари, педагогика назарияси ва тарихи ривожланишининг ўзига хосликлари, ўкитиш методикаси ва ушбу йўналишдаги педагогик фикрларнинг ўзига хосликлари аниқланди.
2. Мустақиллик шарофати билан Ўзбекистоннинг таркибий кисми бўлган Қоракалпоғистонда “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” шунингдек, амалга оширилаётган ислоҳотлар педагогик фикрларнинг ривожланишига, мактаблар ва касбий таълим тизимининг такомиллашишига, умуман, узлуксиз таълимнинг барча соҳаларида ўзгаришлар ва янгиланишларга асос бўлди.
3. Қоракалпоғистонда истиқлол йилларида педагогика тарихи, тарбия назариясига доир тадқиқотларнинг илмий таҳлили шуни кўрсатдики, бу тадқиқотларда мазкур масалаларга янгича ёндашувлар, коракалпоқ халкининг таълим-тарбиявий анъаналарининг қайта тикланиши кабилар кузатилди ва бу педагогик фикрлар тараққий этишининг хақикий намунаси бўлди.
4. Қоракалпоғистонда таълим-тарбияга доир фикрлар таракқиётида ўкув фанларини ўқитиш методикаси, таълим жараёнига инновацион методларни олиб кириш, илғор педагогик ва ахборот технологияларини қўллаш, шунингдек, мустақиллик даври ўқитувчиси олдига кўйилаётган замонавий талаблар ва имкониятлар хақидаги илмий-педагогик фикрларнинг илгари сурилиши ёшларни баркамол авлод сифатида тарбиялашнинг асосий омиллари эканлиги аниқланди.
5. Қоракалпоғистонда мустақиллик йилларидаги педагогик фикрларнинг таълим самарадорлигига таъсири даражаси илм-фан, шу жумладан, педагогика фанининг тарихий таракқиёт йўли, унинг амалий тажрибасидан унумли ва ўринли тарзда ижодий фойдалана олиш мустақил юртимизда таълим тизими ва тарбия жараёнларидаги бугунги кун талабларини ва янги вазифаларни самарали ҳал этишнинг асосий вазифалардан бири хисобланиши маълум бўлди.
6. Қорақалпоқ халқининг миллий менталитета, ижтимоий ҳаёти ва миллий ўзига хос жиҳатларини инобатга олган ҳолда мавжуд бўлган педагогик қарашлари, педагог олимларимизнинг таълим-тарбияга оид фикрлари бой, тарихий-миллий тажрибалар асосида ривожланди, улардан узлуксиз таълим тизимида ўринли ва унумли фойдаланиш ўзининг самарасини бериши муқаррар эканлиги аникланди.
7. Тадқиқот материалларидан «Умумий педагогика», «Тарбиявий ишлар методикаси», «Маънавият асослари», «Қорақалпоғистон тарихи» фанларини ўқитиш жараёнида ёшларни миллий ғурур ва ифтихор, ватанпарварлик руҳида тарбиялаш, маънавий-маърифий таълимотлар тарақкиёти билан таништириш, мустақиллик тушунчаларини янада такомиллаштиришда кенг фойдаланиш лозим.
8. Олий ўкув юртларида ўтказиладиган маънавият кунлари, шунингдек, ўрта махсус таълим муассасалари ва умумий ўрта таълим мактаблари тарбиявий ишлар ва соатлар режаларига диссертация материалларида илгари сурилган педагогик ғояларни кенг татбиқ этиш зарур.
9. Педагог олимларнинг таълим-тарбиявий фикрларидан таълим жараёнини ташкил этишда, илғор педагогик иш тажрибларидан технологик, ижодий, аксиологик парадигмаларга асосланган ҳолда шахсга йўналтирилган таълимни амалга оширишда кенг фойдаланиш лозим.
10. Қорақалпоғистонда XX аср иккинчи ярми - XXI аср бошидаги таълим-тарбиявий фикрлар тараққиётига дойр тадкикот натижаларидан дарслик, ўкув қўлланмаларнинг мазмунини бойитиш, электрон ўкув адабиётларини яратишда фойдаланиш мумкин.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Кейинги йилларда жаҳонда ўсимликлар таркибидан доривор воситаларни ажратиб олиш ва улар асосида янги доривор бирикмалар олиш 50-60% ташкил қилади. Улар орасида иммунрағбатловчи хусусиятга эта воситаларга алохида эътибор қаратилмокда. Фитоэкдистероидлар кўплаб касалликлар ва тобора ортиб бораётган спорт кжламалари натижасида иммун тизимидаги ўзгаришларларга ва иккиламчи иммун танкислиги ривожланишида қўлланганда юкори самарадорликни намоён қилади. Шу сабабли тиббий амалиётга иммунитет жараёнларни ратбатловчи воситаларни жорий қилишга кўплаб давлатларда жуда жиддий эътибор қаратилмоқда.
Республикамиз мустакилликка эришгандан буён фармацевтика саноатини сифат жиҳатдан ривожлантириш йўналишида илмий тадқиқотларни юкори даражада ташкил этиш ва махаллий хомашёлар бозорини сифатли дори воситалари билан таъминлаш борасида кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада иммункоррегирловчи хусусиятларига, организмдаги бошқа ўзгаришларига хам ижобий таъсир кобилиятига эта бўлган дори воситалари яратилмокда ва кенг қўлланилмокда.
Бугунги кунда дунё амалиётида келиб чиқиши ва таъсир механизми турлича бўлган биологик фаол препаратларни синтез килиш ва улар асосида иммунитет тизим хасталикларига карши дори воситаларини яратиш долзарб хисобланади. Шу жихатдан илмий тадқиқотларнинг долзарб йўналишларига мавжуд бўлган синтетик келиб чиқишга эта иммунмодулловчи препаратлар (левамизол, полиоксидоний), кора мол айрисимон (тимус) безидан (тактивин, тимоптин, вилозен) ва хайвонларнинг илик хужайраларидан олинадиган (миелопид) ва бошқа пептид табиатга эга препаратлардан ташқари, ўсимликлардан олинадиган, юқори иммунмодулловчи фаолликка ва организм учун кўп қиррали протектив таъсирга эга бўлган препаратларни синтези муаммолари хам киради. Фитоэкдистероидлар асосида иммун тизим ўзгаришлари, иккиламчи иммун танқислиги ва турли патологик ҳолатларни профилактика килиш ва даволаш дори препаратларини яратиш, фармакологик хусусиятларини аниқлаш хамда уларнинг таъсир механизмларини аниклаш кабилар мазкур тадқиқотнинг долзарблигини белгилайди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон Қарори билан тасдиқланган «Соғликни сақлаш тизимини ислох килишни янада чукурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва 2016 йил 16 сентябрдаги ПҚ-2595 «Фармацевтика саноатини ривожлантиришнинг 2016-2020 йилларга мўлжалланган дастури ҳакида» хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади маҳаллий хомашёдан ажратиб олинган фитоэкдистероидларни меъерда ва иккиламчи иммун танқисликда иммунмодулловчи сифатида экспериментал баҳолаш, амалий фойдаланиш имкониятларини асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор фитоэкдистероидлар иммунмодулловчи ва иммунрағбатловчи воситалар сифатида хамда уларнинг кимёвий структурасининг иммунотроп таъсири билан ўзаро алоқадорлиги аниқланган;
экдистерон ва туркестерон, шунингдек, таркибида фитоэкдистероидлар жамланган Silene viridiflora, Silene brahuica ва Ajuga terkestanica дан олинган препаратлар хайвонлар организмидаги иммун жараёнларни ратбатлаши аниқланган;
интакт ҳайвонларда стресс, узок муддат жисмоний харакат, токсик гепатит, нур касаллиги ва ансмияда ривожланадиган иккиламчи иммун танқислигида иммунитетнинг марказий ва периферик органларидаги хужайраларнинг умумий сони ортиши, эритро- ва лейкопоэзининг стимуляцияси аниқланган;
фитоэкдистероидлар иммунжавобда антигенлар рақобати феноменини бекор қилиши, қон ҳосил қилувчи илдиз хужайралар пролиферацияси стимуляция қилиши ва тимус хужайраларининг митоз фаолиятини кучайтириши аниқланган;
илк бор фитоэкдистероидларнинг патология олди ва патологик ҳолатлар функционал-метаболик кўрсаткичларига иммунотроп ва фармакокоррегирловчи таъсирининг ўзаро боғлиқлиги исботланган;
фитоэкдистероидлар юкори оксил синтезловчи фаоллигини хисобига иккиламчи иммунтанқислик холатларида хужайравий иммунитет ва фагоцитоз фаолиятини рахбатлаши, биокимёвий ва физиологик жараёнларни бошқариши аниқланган;
фитоэкдистероидлар полифункционал восита сифатида жараёнларни раҳбатловчи, оқсил-анаболик хусусиятли ва иммун тизимидаги иккиламчи иммунтанқислик холатларини коррегирловчилиги аниқланган.
ХУЛОСА
1. Фитоэкдистероидлар (индивидуал бирикмалар ва таркибида фитоэкдистероидлар жамланган препаратлар) сут эмизувчилар (сичқонлар, каламушлар, хомяклар) ва кушлар (жўжалар) организмида меъёрдаги каби, айникса турли патологик ҳолатларда ифодаланган иммунрагбатловчи таъсирни намоён килади. Улар таъсирида қўй эритроцитлари билан иммунлашга жавобан талокда АҲҚҲ сони ортишида намоён бўладиган бирламчи антитела хосил килиш жараёни кучаяди, конда антитела титри ортади, фагоцитоз фаоллашади, иммунитетнинг марказий ва периферик органлари хужайралилиги ортади, эритро- ва лейкопоэз рагбатланади, сичконлар кораталогида кон хосил қилувчи илдиз хужайраларнинг пролифератив потенциали ортади.
2. Тадқиқ килинган индивидуал фитоэкдистероидлар орасида иммурагбатловчи фаоллик: 2-дезокси-а-экдизон < а-экдизон < А интегристерон < А ва В силенеозидлар < экдистерон < туркестерон йўналишида ортиб борди. Энг кўп фаоллик Silene viridiflora, Silene brahuica ва айникса Ajuga turkestanicajxaw олинган таркибида фитоэкдистероидлар жамланган препаратлар намоён килди. Улардан энг фаоллари (экдистерон, туркестерон ва Ajuga turkestanica дан олинган таркибида фитоэкдистероидлар жамланган препарат) ўзининг иммунрағбатловчи таъсирига кўра маълум бўлган иммуномдулловчи воситалар: Т-активин ва иммуналдан қолишмайди, хатто фаоллиги бўйича улардан устунлик хам килади.
3. Фитоэкдистероидларнинг энг аник иммунрагбатловчи самараси улар продуктив фазанинг бошланиши ёки авжига чикканида киритилганда, яъни плазматик хужайраларнинг энг кўп оқсилсинтезловчи фаоллиги вазиятида кайд килинди. Уларнинг таъсири нафакат АҲҚҲ сони ортиши ва антиген стимуляцияга жавобан оширилган антитела хосил килиш хисобига, балки антитела хосил килиш жараёнига заҳира “етилган” антителопродуцентларнинг жалб килиниши хисобига хам каралиши мумкин. Фитоэкдистероидларнинг аҳамиятли иммунотроп воситалар сифатида тавсифловчи таъсирининг яна бир томони хайвонларни от эритроцитлари ва қўй эритроцитлари билан мунтазам иммунизациялаганда антигенлар рақобати феноменини бекор килиш кобилияти саналади.
4. Сичконларга фитоэкдистероидлар киритилганидан кейин (экдистерон мисолида ўрганилди) ўтказилган иммунитет марказий органи тўқимасининг гистоморфологик тахдили кўрсатдики, бу ҳолатда тимус ҳужайралари пролиферацияси сезиларли даражада ортиши кузатилади, бунда пролиферация индекси (апоптотик индекснинг митотик индексга нисбати) бу органда тимик эпителиоцитлар ва тимоцитларнинг юкори тезликда янгиланишини кўрсатади, унда микроциркуляцияни сақлаб колади, резидент макрофагларнинг орган ўзига хос пуллари фаоллашишига олиб келади.
5. Ҳайвонлар организмига стрессор таъсир кўрсатилганда (ноқулай холатда узок муддатли иммобилизация, ҳолдан тойгунча сузиш) фитоэкдистероидлар (уларнинг жамланган препаратлари) таъсирида нафақат кескин пасайган иммунитет ҳолатининг кўрсаткичлари тикланиши, балки унинг чарчаш ҳодисаларини енгиш, кечириладиган жисмоний юкламаларнинг ошиши, тикланиш жараёнларининг тезлашишига олиб келадиган унинг мослашиш имкониятларининг сезиларли даражада ошиши кузатилади, бунинг асосида организмда энергомаҳсулот гомеостазини қўллаб-қувватлашга қаратилган биокимёвий реакцияларнинг кечишини оптималлаштириш ётади.
6. ССЦ-гепатит фонида ривожланаётган иккиламчи иммун танқислиги бўлган ҳайвонларга фитоэкдистероидларни киритиш организмнинг иммун статусини тиклашга аник тенденцияни намоён қилади, ифодаланган гепатитдан ҳимояловчи таъсир кўрсатади: гипопротеинемиия ҳолатини, гепатоцитлар ва холестазалар цитолизи синдромини бартараф қилади, пигмент алмашувини нормаллаштиради, жигарнинг гликогенсинтезловчи функциясини тиклайди, липидларнинг перекисли оксидланиш жараёнларини ингибирлайди, ўт секрецияси жараёнларини рағбатлайди, ўт секрецияси жараёнини ва унинг кимёвий таркибини яхшилайди.
7. Фитоэкдистероидлар ҳайвонларнинг нурланиш касаллигида кескин чарчаган функционал кўрсаткичлари ва иммун статусини белгилайдиган микдорий тавсифларини самарали тиклайди, уларнинг тотал нурланишдан кейинги яшовчанлигини ва ҳаёти давомийлигини оширади, эритро- ва лейкопоэзнинг нурланишдан кейинги тикланишини тезлаштиради, тимус, илик, талоқ ва лимфатик тугунлар ҳужайралари репопуляциясига кўмаклашади.
8. Фенилгидразин келтириб чикарган, организмнинг иммунологик реактивлиги пасайиши билан кечадиган токсик анемия шароитида фитоэкдистероидлар иммунологик функциялар ўзгаришлари ифодаланганлигини сезиларли даражада камайтиради (талокда АҲҚҲ сонини ва конда антитела титрини оширади, тимус, илик, талоқ ва лимфатик тугунларда ҳужайралар таркибини меъёрлаштиришга кўмаклашади), гемопоэзни стимуллайди.
9. Фитоэкдистероидлар (таркибида фитоэкдистероидлар жамланган препаратлар), иммунфаол, устига устак организмга протектив таъсирга эга бўлган ва токсик таъсир намоён килмайдиган воситалар сифатида истиқболли, фавқулодда самарали иммунмодулловчи воситалар сифатида катта қизикиш уйготади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунё умумий ер майдонининг 11 фоизи ёки 14,5 млн. км квадрата ишлаб чиқаришга яроқли ерлар ҳисобланади1. Антропоген фаолият натижасида атроф-муҳитга йилига 500 млн. тонна турли бирикмалар келиб тушади ва улар ичида заҳарли кимёвий бирикмалар юқори кўрсаткични эгаллайди. Саноат чиқиндиларининг кўп микдорда ажратилиши туфайли тупрок таркибини ифлосланиши ҳамда экологик муаммоларни келиб чикишига сабаб бўлмокда. Аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашда тупрок таркибини тозалаш орқали соф, экологик тоза маҳсулот олиш, экинларнинг ҳосилдорлиги ва сифатини ошириш муҳим вазифа хисобланади.
Республикамизда аҳолини экологик жиҳатидан тоза маҳсулотга бўлган талабини қондириш, сугориладиган ерлардан унумли фойдаланиш, тупрокнинг агрокимёвий-мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва унинг унумдорлигини сақлаш хамда мунтазам равишда ошириб боришга қаратилган кенг камровли агротехнологик, экологик ва мелиоратив чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Атмосферага ажралаётган қолдиқ-заҳарли моддаларнинг тупрок таркибида тўпланишини камайтириш эвазига қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг сифати яхшиланмокда.
Оғир металларни тупрок она жинси таркибида мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда оғир металлар ва пестицидларнинг микдори, уларнинг тупрокда кечадиган жараёнларга таъсири, тупроқ қатламлари бўйлаб тўпланиши, токсикантларни тупроқнинг агрокимёвий ҳолатига таъсири ҳамда қолдиқ хлоорганик пестицидларни сизот сув оркали айланма ҳаракатини аниқлаш, токсик моддаларнинг трофик занжир, яъни тупроқ-сув-ўсимлик бўйлаб ҳаракатланиш динамикасини тадкиқ этиш долзарб масала ҳисобланади. Заҳарли босимнинг тупроқ жараёнларига, хусусан гумуснинг зоофауна ҳамда микроорганизмлар орқали шаклланишига, унинг агрокимёвий ва биологик хусусиятларига таъсири аниқланганда, қўлланилаётган компонентларнинг аник ҳисоблаш асосида ифлосланган, кучсизланган тупроқларнинг унумдорлиги, муҳитнинг экологик мувозанатини кайта тиклашнинг биологик технологиясини такомиллаштириш муҳим аҳамитяга эга.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 31 октябрдаги 292-сон «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикасида атроф табиий мухит давлат мониторинги дастурини тасдиқлаш тўғрисида»ги ва 2013 йил 27 майдаги 142-сон «2013-2017 йилларда Узбекистан Республикасида атроф-муҳит муҳофазаси бўйича ҳаракатлар дастури тўғрисида»ги Қарорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади суғориладиган тупроқларда токсик моддалар-нинг микдори, уларнинг тупроқ муҳитига, экологик ва агрокимёвий ҳолатига таъсирини аниқлаш ҳамда тупроқнинг ўз-ўзини тиклаш кобилиятини ошириш йўлларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор тупроқ таркибидаги ҳаракатчан шаклдаги заҳарли токсик моддалар микдорининг вегетация даврида ўзгариш қобилиятига эга эканлиги ва биологик айланиш тизимига ўтиши аникланган;
тупрокнинг механик таркибига боғлик ҳолда токсик элементлар тупроқ қатламларида тўпланиши исботланган;
қолдиқ хлорорганик пестицидлар сизот сув билан чегарадош тупроқ кесмаларида сизот, суғориш, артезиан, ичимлик сувларида, қишлоқ хўжалик экинларидан - ғўза ва ғўза мажмуидаги экинларда чегаравий рухсат этилган микдорлардан ошганлиги аниқланган; 
оғир металлар ва пестицидларнинг заҳарли таъсир кўрсатадиган микдори тупрокдаги гумус ҳолатига боғлиқлиги аниқланган;
тупроқ таркибидаги қолдиқ заҳарли оғир металларнинг таъсир даражасини камайтириш учун микроорганизмлар, зоофауна ва органик моддаларни иннокуляция килиш орқали тупрокларнинг ўз-ўзини ҳимоя қилиш ҳамда тозалаш кобилиятини ошириш услублари ишлаб чиқилган.
ХУЛОСА
1. Ўрганилган тупроқлар гумус миқдорининг (1,02%) пастлиги билан характерланади, қуйи қатламларда эса гумус микдори 0,45% гача етади. Углероднинг азотга нисбати C:N бўз тупрокларда 4,8-5,6 гача, бўз-ўтлоки тупрокларда 5,3-6,4 гача, ўтлоқи-аллювиал тупроқларда эса 5,1-5,9 гача ўзгаради.
2. Эскидан суғориладиган типик бўз тупрокларда ҳаракатчан азот микдори 40,7 мг/кг ни; оч тусли бўз тупрокларда - 50,1 мг/кг ни ташкил этади; бўз-ўтлоқи тупроқлар азот билан жуда юқори таъминланган (52,1-61,7 мг/кг); ўтлоқи-аллювиал тупроқлар эса жуда кам таъминланган (12,6 мг/кг). Бўз тупроклар харакатчан фосфор билан жуда кам таъминланган. Эскидан сугориладиган типик бўз тупроқларнинг хайдов ва хайдов ости қатламларида харакатчан калий микдори 80-108 мг/кг ни ташкил этган, бу таъминланиш даражаси бўйича кам ва жуда кам таъминланиш гурухига киради.
3. Самарканд ва Сурхондарё вилоятларида никел барча ўрганилган тупрокларда аниқланган бўлиб, унинг микдори рухсат этилган микдорлардан 4-5 баробар юқори. Ёз мавсумида тупрокларни сугориш натижасида никелнинг харакатчан шаклларини сугориш сувлари билан тупроқларнинг қуйи катламларига кўчиши кузатилади, шу сабабли тупрокларнинг устки, хайдов катламида у кам микдорларда учрайди. Кузга келиб никел ва хром микдорларининг кескин пасайиб кетиши кузатилади.
4. Металларнинг умумий микдорларини куйидаги пасайиб борувчи қатор бўйича тўпланиши кузатилди: Pb>Cr>Ni>Cd. Ўрганилган тупрокларни оғир металлар (қўрғошин, никел, хром) билан ифлосланиши аниқланган ва огир металларни кичик биологик айланмага кўшилиши, бунинг тупроклар ҳолатига салбий таъсир кўрсатиши исботланган.
5. ХОПларнинг тупрок кесими бўйлаб харакатланиши ва уларнинг қуйи катламларда 1-3 РЭМ гача тўпланиши кузатилган. Ер усти ва сизот сувларида ёз ойларида захарли кимёвий бирикмалар аниқланмаган, баҳор мавсумида уларнинг микдори РЭМдан 4 баробар юкори. Барча ўрганилган ўсимликларда ГХЦГ нинг у изомери аникланган. Пестицидларни тупрокларнинг куйи катламларида, ер усти ва сизот сувлари таркибида учраши ва тўпланиши ХОПларнинг тупрокларни устки, илдиз тизими жойлашган қатламларидаги заҳирасини доимий тўлдиради ва ўсимлик маҳсулотларини ифлослайди.
6. Тупроқларга заҳарли босимнинг таъсир даражаси ва токсикантларни тупрокларнинг агрокимёвий ва биологик хусусиятларига қўлланилаётган компонентларнинг сифатини белгилашнинг аник ҳисоблаш асосида ифлосланган ва «кучсизлашган» тупрокларнинг унумдорлигини ва муҳитнинг экологик мувозанатини қайта тиклашнинг биологик технологияси такомиллаштирилди.
7. Оғир металлар ва хлорорганик пестицидларнинг тупроқларга заҳарли таъсири гумус микдори билан сезиларли даражада мувозанатлаштирилади. Бирок, Сурхондарё вилоятининг Тожикистон алюмин компанияси (ТАЛКО) нинг захарли таъсирига учраган тупроқларида катта микдордаги поллютантларнинг биргаликдаги салбий таъсири натижасида ушбу ҳаракатланиш жадалроқ кечади. Заҳарли бирикмаларнинг юқори салбий босимига учрамаган тупроклар эса пестицидларни турли бирикмаларда ушлаб қолиш ҳамда ўсимликларга ўтишига йўл қўмасликка қодир. Дарахтлар (ёнғоқ, тут) пестицидларни тупрок кесимининг куйи қатламларидан олишга ва уларни барг хазони билан тупрокларнинг юқори қатламларига етказишга қодирлигини инобатга олиш лозим.
8. Гумус микдори 0,85% бўлган суғориладиган типик бўз тупрокларнинг ГХЦГ билан ифлосланган вариантидан биринчи муддатда олинган хосилнинг гумус билан ўзаро корреляцией боғлиқлиги г=0,72 ни; хромда г=0,78 ни; никелда г=0,88 ни ташкил этган, 1,70% гумусли тупрокларда бу кўрсатгичлар мос равишда 0,65; 0,74; 0,76 эканлиги аниқланди. 0,85% гумусли ГХЦГ билан ифлосланган тупроқларга учинчи муддатда экилган ўсимликларда корреляцион богликлик г=0,78 га, хромда г=0,70 га, никелда г=0,79 га тенг бўлиб, барча токсик мухитларда гумуснинг хосил билан корреляцион боғлиқлиги орасидаги фарқнинг камайганлигини кўрсатди.
9. Эскидан сугориладиган типик бўз тупроқлар мисолида ишлаб чиқилган «технология» дала шароитида Сурхондарё вилоятининг Сариосиё ва Узун туманларининг ифлосланган тупроқларида синовдан ўтказилган. Дала тажрибалари таклиф килинаётган «технология»нинг анча юкори самарадорлигини кўрсатди.
10. Ушбу технология тупрокларнинг асосий экологик функцияларидан бири бўлган ўсимлик хосилдорлигин таъминлаш ва атроф мухитнинг экологик ҳолатини мувозанатлашни йўқотишига йўл кўймаслик максадида ишлаб чиқилган. Унумдорлигин йўқотган тупрокларни, агротехник тадбирлар қўллаш ҳамда тупроқларга ўз-ўзини сақлаш ва ўз-ўзини тозалаш хусусиятини қайтаришга кодир бўлган тупроқ зоофаунаси ва микрофлорасини қайта тиклаш йўли билан, «даволаш» лозим.
11. Унумдорлиги пасайган, экологик ҳолати ёмонлашган, қишлоқ хўжалигида фойдаланилмайдиган ерлар унумдорлигини тиклаш учун биологик ремедиация усулларини қўллаш лозим. Бундай ташландик ерларнинг экологик ҳолатини тиклаш, унумдорлигини ошириш учун 2 вегетация давомида бўш кўйиш, доимий намлик ва ғовак холатда саклаш лозим.
12. Юқори гумусли тупрокларда парчаловчи микроорганизмларни қўллаш, қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ва сифатли ҳосил олишга ёрдам берувчи, ўз-ўзини бошқарувчи ва ўз-ўзини тозаловчи тизимни яратиш имконини беради. Заҳарли кимёвий бирикмаларни парчаловчи микроорганизмлар штаммларини ажратиш, органик ўғитлар қўллашнинг мувозанатлашган тизимидан фойдаланиш, тупрок тизимидаги барча турдаги микроорганизмлар биомассасини ошириш оркали тупрокларни ифлослантирувчилардан тозалаш мумкин. Тупроқни фаол ферментлар билан бойитиш, тупрок озиқа режимини мувозанатлаб, заҳарли бирикмаларни капсулаларда беркитишга қодир бўлган тупрок умуртқасизлари ва микроорганизмлар токсикантларни камайишида ижобий самара беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Ҳозирги вақтда жаҳоннинг кимё ва нефть-кимё саноати ривожланган мамлакатларида металлар коррозияси натижасида етказиладиган зарар ишлаб чиқариладиган металлар йиллик микдорининг 20 фоизини ташкил килади. Ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш режалари ва ишлаб чиқарувчи ташкилотларнинг модернизация қилинишида ўз-ўзидан полимер материаллари ва металларнинг хизмат қилиш доирасини ошириш муаммоси келиб чикмоқда1.
Республикамиз мустақилликка эришгандан кейинги йилларда қишлоқ хўжалигида, маиший хизмат ва ишлаб чиқаришда ишлатилувчи металл трубаларни коррозиядан асраш бўйича кенг камровли тадбирлар амалга оширилиб, бу йўналишда, жумладан, сифатли ингибиторлар ишлаб чиқариш, уларни коррозияга карши курашишда ва полимер материалларининг эксплуатацией даврини узайтиришда қўллашда муайян натижаларга эришилди.
Бугунги кунда жаҳонда ингибиторларни ишлаб чиқаришда хозирги кунда асосий хом ашё сифатида пиридин асослари, қуйи ва юқори молекулали бирикмаларнинг аминлари ва оксиаминлари, синтетик ёғ кислоталари, юкори молекулали спиртлар, хинолин асослари, имидозолинлар, тиомочевина ва уротропин хосилалари, фосфор тутган бирикмалар хамда синтетик каучук ишлаб чикаришда ҳосил бўлган кўшимча махсулотлар, коксокимё ва нефт кимё маҳсулотлари ишлатилади. Шу мақсадда ингибитор ва антиоксидантларнинг янги турларини яратиш бўйича кўпгина илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда. Қўлланилаётган ингибиторларга бўлган талабнинг ўсиб бориши, етакчи технологияларга асосланган универсал ингибиторларни яратиш мақсадга мувофиқлигини кўрсатади. Келтирилган муаммоларни хал килишда янги хомашёлар ва нанотехнологиялар асосида талаб этилган хусусиятларга эга бўлган олигомер таркибли ингибиторларни олиш технологиясини яратиш ва ишлаб чикариш долзарб муаммолардан хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Узбекистан Республикасининг саноатини ривожлантириш устунлари тўғрисидаги» ва 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072-сон «Кимё саноати корхоналарини модернизация килиш, техник ва технологик кайта жиҳозлаш дастури тўғрисида»ги карорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг макса ди таркибида азот, фосфор ва олтингугурт тутган олигомерлардан куп функцияли антиоксидантлар, коррозия ингибиторлари олиш технологияларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
госсиполнинг олигомер таркибли ҳосилалари, полиметиленди(тио)-амидофосфатлар, эпихлоргидрин билан ди(тио)амидофосфатлар олигомерлари ва диметилтерефталатнинг полиэтиленполиамин билан олиго-мерлари асосидаги органик кимёвий кўшимчаларнинг физик-кимёвий хосса-лари ва тузилиши аникланган;
олинган N-, S- ва Р-сақловчи олигомер ингибиторларининг полимер материаллар ва металл маҳсулотларининг физик-кимёвий ва механик хоссаларига таъсири аниқланган;
госсипол асосида синтез килинган олигомерли антиоксидантларнинг эффективлиги фенол асосидаги ишлаб чикаришда кенг кўлланиладиган антиоксидантлар билан тақкосланган ва уларнинг сифат ва микдор таъсири ва кимёвий боғлардаги фарқлари асосланган;
олинган олигомер таркибли коррозия ингибиторларининг металларда хлорид ва сульфид кислота муҳитларидаги ингибирлаш хоссалари аникланган;
металларни коррозиядан химояловчи олигомер таркибли коррозия ингибиторларини хамда полимерлар баркарорлигини ошириш учун антиоксидант махсулотларини олиш технологиялари яратилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Госсиполнинг эпихлоргидрин ва аллилтутган бирикмалар билан реагентларининг хар хил шароит ва нисбатларда олигомер антиоксидантлар олиш усуллари тавсия этилди.
2. Таркибида N-, S-, Р-тутган полифункционал олигомер
антиоксидантлар ва коррозия ингибиторлари тавсия килинди ва улар асосида госсиполнинг олигомерли ҳосилалари, полиметиленди(тио)амидофосфатлар, эпихлоргидрин билан ди(тио)амидофосфатлар асосидаги олигомерлар, диметилтерефталат билан полиэтиленполиамин олигомерлари олинди.
3. ИҚ-спектри, масс-хроматография, дифференциал-термик ва бошқа анализ усуллари асосида олигомер антиоксидантларнинг полиэтилен деструкциясида ингибирлаш активлиги ўрганилиб, улар полимерларнинг термооксидланишини тўхтатишини ва самарадорлиги бўйича амалиётда қўлланиладиган «Ирганокс-1010» ўрнига тавсия килинди.
4. Стабилизацияланмаган ва стабилизацияланган ҚЗПЭ ни хар хил босимдаги молекуляр кислородни ютиш кинетикаси ўрганилиб, пероксид ва гидропероксидлар ҳосил бўлишига карамай олигомерли антиоксидантлар полимер композицияларида деструкция жараёнини тўхтатиш имконини беради.
5. Госсипол асосидаги олигомер антиоксидантлар СКИ-3 и СКМС-30 АРКМ-15 резина коришмаларида антиоксидантлик хосаларини намоён килиши натижасида Ирганоск-1010 антиоксиданта ўрнига ишлатишга тавсия килинди.
6. Олигомер стабилизаторларнинг аралашмалари СКИ-3 и СКМС-30 АРКМ-15 каучукларига кўшилганда, уларнинг аралашмаларида синергизм ҳодисаси кузатилиб индивидуал стабилизатор самарадорлигидан 2,4-3 маротаба баланд бўлиши билан изоҳланади.
7. Олиб борилган тажрибалар асосида олигомер коррозия ингибиторларининг ингибирлаш қобилиятини баҳолаш ўрганилганда, уларнинг коррозиядан ҳимоялаш самарадорлиги 98-99% эканлиги кўрсатилиб, минераллаштирилган муҳитда ИК-4 ва ИК-5 ингибиторлари, кислотали муҳитда эса ИК-3 ингибиторларини ишлатишга тавсия этилди.
8. Изланишлар натижасида олигомер антиоксидантлар ва коррозия ингибиторларини олиш технологияси таклиф этилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарураги. Бутун дунёда сульфид маъданларини қайта ишлаб, рангли металлар ва уранни олиш учун бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш танилган усул хисобланади. Бу усулда маъданларни қайта ишлаш бошқа усулларга Караганда экологик, иктисодий томондан жуда кам самарали хисобланади. Балансланмаган мис ва уран маъданлари ва қатламларидан АҚШ, Канада, Болгария, ЖАР ва бошка давлатларда саноат даражасида бактериал суюкликда эритиб ажратиб олишни уюмли ва ер остидан металларни ажратиб олишда кўлланилади1.
Мамлакатимиз мустакилликка эришгандан бошлаб кон-металлургия сохасини ривожлантириш, жумладан сульфидли маъданлардан кимматбахо металларни ажратиб олишнинг биотехнологияларини ишлаб чикиш ва таком иллаштириш бўйича чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада сульфидли маъданларни кайта ишлаш учун микробиологик усуллар ишлаб чиқилиб, ва бу типдаги маъданлардан кимматбахо металларни юкори даражада ажратиб олишга геокимёвий фаол, темир оксидловчи ацидофил микроорганизмлар ассоциацияси олинганини ал охи да таъкидлаш мумкин.
Дунё микёсида маъданларни гидрометаллургия услубларига мукобил бўлган бактериал суюлтириш йўли оркали ажратишнинг мухимлиги кундан кунга ошиб бормокда. Микроорганизмларнинг субстратга таъсирини, йўналтирилган популяциялардан фойдаланиш, махаллий маъдан спецификасига боглик, микроорганизм-маъдан тизимида биогеокимёвий реакцияларнинг рўй беришини ўрганиш алохида долзарбликни касб этади. Уюмли олтин сульфид маъдан ва ер ости худудида уранни суюкликда эритиб ажратиб олишда мукаммал ва максимал фильтрацион биологик суюкликда эритиб ажратиб олиш имконини беради. Шу сабабли, маъданларни микробиологик кайта ишлаш бўйича илмий-тадкикот ишларини олиб бориш долзарб вазифа хисобланади ва илмий-амалий хамда экологик ахамиятга эга.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 5 августдаги 216-сон «Давлат экологик назоратини амалга ошириш тартиби тўғрисидаги», 2014 ийл 27 октябрдаги 295-сон «Чиқиндилар билан боглик ишларни амалга ошириш сохасида давлат хисоби ва назоратини олиб бориш тартиби» карорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнннг макс ад и таркибида олтин бўлган хом-ашё уюм шароитда суюкликда эритиб ажратиб олишда микроорган измлар ривожланишини аниклаш, ҳамда Acidithiobacillus ferrooxidans бактериясини жадаллаштириш жараёни учун кўллашдан иборат.
Тадқиқотнннг ил.мий янгилнги қуйидагилардан иборат;
юқори уран концентрациясига чидамли махаллий бактерия штаммлари олинган хамда ҳужайраларнинг ИК-спетрлари асосида уран ионлари таъсирида хужайра моддалари таркибининг ўзгаришлари аниқланган;
биринчи марта Кокпатас кони маъданларуюмида суюкликда эритиб ажратиб олиш жараёнида микроблар хилма-хиллиги, термофил архейлар кўрсатилган, ушбу маъданнинг аншлифида сульфидларнинг микробиологик парчаланиш жараёни аниқланган;
биринчи марта сувда эрувчан полимерлар бактериал намлантирилган эритмаларда қўлланилганда, маъданга микроорганизмаларнинг бирикиши ошди ва шунга кўра олтинни ажралиши исботланган;
Кокпатас конида олтинсульфидли маъдан уюмини кайта ишлашга яроқлиги, шунингдек Қизилкум уран маъдани бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш учун уранли геологик жойлашиши аниқланган;
илк бор фойдаланишдан четга чикарилган (яроқсиз) скваженаларни бактериал эритма асосида бир мартали насос билан кайта ишлаш имконияти кўрсатилган;
ХУЛОСА
«Ғарбий Узбекистан конларининг кам микдордаги сульфид маъданларига фильтрацион ишлов беришнинг микробиологик технологиям» мавзусидаги докторлик диссертациям бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар таедим этилди:
1. Кокпатас олтин кони ва Кетмончиуран конларининг микробиологик экосистемам ўрганилди. Кокпатас олтин конининг микробиологик тахлилида, турли физиологик гурухларга мансуб микроорганизмлар кўп миқдорда аникланди, уларнинг орасида органотрофлар доминантлик килиб,улар орасида Bacillus туркуми нисбатан кўп миқдорда учраши аникланди. Пиритга бой бўлган маъданларда автотроф тион бактериялар ассоциациям кўпрок учради. Шунингдек уран кони микроб экосистемасида турли хил микрооганизмлар намоён бўлди, геокимёвий фаол олтингугурт ва темир оксидловчи микроорганизмлар мавжудлиги аникланди. Миксотроф ва органотроф микроорганизмларнинг учраши хам кайд килинди.
2. Уюмли бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш жараёнида маъдан материалининг табиий микрофлорам бир капча ўзгаришларга учраши аникланди. Кислота билан ишлов бериш даврида, устун бўлган гетератроф микроорганизмларнинг ацидофил тион микроорганизмлари билан ўрин алмашиши содир бўлди.Биоуюм A.ferrooxidans, A.thiooxidans ва бошка унга турдош бактериялар культуралари аралашмаси билан инокуляция қилинган бўлса хам, A.ferrooxidans нинг доминант формалари майдон нисбатида ва шу билан бирга уюмдаги жараёнларнинг турли хил боскичларида уларнинг сони сезиларли даражада ўзгариб турди. Sulfobacillus thermosulfidooxidans асосан суюкликда эритиб ажратиб олишнинг сўнгги этапларида аникланди.
3. Тортиб олинган эритмаларда микроорганизмларнинг ривожланишини тахлил килинганда, ер остида реогентсиз ёки кислотали холда суюкликда эритиб ажратиб олишда турли хил микроорганизмлар гурухлари учраганлиги аниқланган. Скваженаларга насос билан кислородли хаво юборилганда ураннинг окиб чикиши тезлашган ва Pseudomonas авлодига мансуб бактериялар хамда тион нейтрафил микроорганизмлар гурухи сони кўпайган.Тортиб олинган эритмаларни кислотали суюкликда эритиб ажратиб олишда Acidithiobacillus авлодига мансуб ацидофил темир ва олтингугуртни оксидловчи тион микроорганизмларкўп учраган.
4. Бирин-кетин мослаштириш усули орқали эритмада Ғе3+ 30 г/л ёки ундан ортиқ бўлганда фаол ўсиш қобилиятига эга A. ferrooxidans К-1 культурней танлаб олинган.Таркибида 100 мг/л кумуш ва 2,5 мг/л олтин бўлган эритмалар аралашмаси микроорганизмларнинг ўсиши ва ривожланишини шу билан бирга оксидланиш фаоллигини хам батамом тўхтатиши маълум бўлган. Таркибида 100 мг/л уран бўлганда мухит A.ferrooxidans К-1 нинг ўсишига негатив таъсир қилиши аниқланган. Текширилаётган культураларнинг плазмидлари таркиби ўрганилган. Уран ионларига мослашган A.ferrooxidans К-1 штаммида куйи молекуляр плазмидлар Rf 0,24 мм 5,8 т.п.н. мавжудлиги, уран ионларининг таъсиридан далолат берди. Дастлабки ва таркибида уран ионлари ( 100 мг/л) бўлишига мослашган A.ferrooxidans К-1 штаммларининг ИК-спектрларида фарк бўлиши кўрсатилган.
5. Тажриба моделларида Кокпатас кони минерал маъданларининг биодеструкцияси ўрганилган, бактерия билан ишлов бериш жараёнида минераллар ташки юзасида ярозит хосил бўлиши билан сульфидларнинг биодеструкцияси камайганлиги аникланган. Маъданларни бактериал эритмалар билан намлантиришда уларнинг pH кўрсаткичи 1,7-1,5 гача туширилиши, ярозит ҳосил бўлишини тўхташига олиб келган. Фильтрлаш режимидаги лаборатория тажрибалари, микроорганизмлар таъсирида арсеноперит максимал даражада, пирит эса куйи даражада парчаланиши маълум бўлган.
6. Кокпатас конидаги сульфид маъданларни бактериологик оксидлашнинг оптимал параметрлари: К-1 ассоциациясидан фойдаланиш, намлантириш зичлиги 8%, дастлабки pH 1,7-1,8 эканлиги аникланган. Бактериал эритмалар билан намлантиришда сувда эрувчи полимерлардан фойдаланиш маъдан массасида доминант микроорганизмлар хўжайраси концентрациясининг кўпайишига олиб келган ва олтин ажратиб олишни 8-10% га оширган.
7. Суюкликда эритиб ажратиб олиб фильтрлаш шароитида олтин таркибли сульфид маъданларни бактериал оксидлаш бўйича кенг масштабда тажрибалар олиб борилди (маъданнинг умумий ҳажми 1200т). Биооксидлаш оркали олтин ажратиб олиш 90 суткада 36,67 - 53,76%, дастлабки намунани цианидлаганда эса 26,5% ни ташкил этган.
8. Лаборатория шароитида кам уранли маъдандан уран олиш учун бактериал суюкликда эритиб ажратиб олиш усулининг фойдалилиги ва афзаллиги кўрсатилди. Колонка модели тажрибаларида маъданлардан уранни олиш 96-98% га етиши кузатилди. Лаборатория тажрибаларида олинган натижаларга кўра, биологик суюкликда эритиб ажратиб олиш, паст кислотали суюкликда эритиб ажратиб олишга нисбатан ракоботбардошлиги аникланди.
9. «Пушпул» режимида ер остида уранни суюкликда эритиб ажратиб олишда бактериал эритмаларни кўллаш, катламда талаб килинган кислотали режим ва ишланган скваженадан уран колдик миқдорини олиш имконини берди, унинг концентрацияси тортиб олишнинг маълум вақт оралиғида 773 мг/л етди.
10. Қайта ишланган ер ости блокларидан (СЭАО) уранни олиш учун бактериал эритмаларини кўллаш самарадорлиги кўрсатилди. Бактерия металларни олишни 2,4 мартага оширди, дибетга тенг бўлганда 4 мартага, суюкликда эритиб ажратиб олиш динамикаси режимида бактериал культурани тортиб олинган эритмаларга солинганда уран олиниши 3,8 марта сульфат кислотали суюкликда эритиб ажратиб олиш кўрсаткичларидан ошади.
11. Бажарилган тадкиқотлар тахлилига кўра, биогеотехнология ва микробиологик технология усуларини Ўзбекистонда уюмли сульфид маъданларидан олтинни суюкликда эритиб ажратиб олишда, хамда уранни кайта ишланган майдонлардан ер ости суюкликда эритиб ажратиб олишда (СЭАО) кўлланилиши имконини беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда организмдаги физиологик-биокимёвий жараёнларга сурункали эмоционал стресснинг хужайра, мембрана ва молекула даражадаги таъсир механизмларини аниклаш ва стресснинг олдини олиш дунё олимларининг олдида ўз ечимини кутиб турган долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Бутун жахон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига кўра ер шари ахолисининг 80 % стресс таъсирида сурункали чарчаш синдроми касаллигига дучор бўлмокда. Европа иттифоқига аъзо давлатларнинг 147 млн. ишчилар сонидан 40 млн.ни стрессдан азият чекишмокда ва бу жамиятга 19 млрд.доллар зарар келтирмокда1.
Мустақиллик йилларида халкимизнинг турмуш даражасини янада юксалтириш борасида соғлиқни сақлаш тизимини тубдан ислох килиш хамда соглом турмуш тарзини шакллантиришга алохида эътибор каратиб келинмокда. Мазкур йўналишда амалга оширилаётган дастурий чора тадбирлар баркамол авлодни тарбиялашда, ахолини саломатлигини янада тиклашда ўз самарасини бермокда.
Бугунги кунда жаҳонда турли табиатга эга бўлган стрессларнинг организм аъзо ва тўқималарига таъсир механизмини «in vitro» ва «in vivo» шароитида физиологик, биохимик, биофизик, мембрана ва молекула даражаларида аниклаш ҳамда турли биологик фаол моддаларни ва дори воситаларини организмга таъсир механизмини аниклаш долзарб вазифалардан ҳисобланади. Стресснинг организмга салбий таъсирларини коррекциялаш бўйича тадкикотларни амалга оширишда эмоционал стрессларда организм аъзо ва тўкималарининг хужайра, органелла ва мембраналарида пайдо бўлган ўзгаришларни бир-биридан фарклаш; ўткир ва сурункали стресс таъсирини ўхшашлиги, ёки бир-биридан фаркини кўрсатиш; антигипоксант ва антиоксидантлик хусусиятига эга бўлган моддаларнинг таъсирини аниклаш; стрессни даволашда фойдаланаётган дори воситаларини организмга ижобий таъсири билан бирга салбий таъсир механизмларини исботлаш кабилар долзарб масалалалардан хисобланади. Узбекистан Республикаси Президентининг 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон «Соғлиқни саклаш тизимини ислох килишни янада чукурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва 2014 йил 1 августдаги ПҚ-2221-сон «2014-2018 йилларда Ўзбекистонда аҳолининг репродуктив саломатлигини янада мустаҳкамлаш, оналар, болалар ва ўсмирлар соғлиғини муҳофаза қилиш борасидаги давлат Дастури тўғрисидаги»ги қарорлари, Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 14 июлдаги 416-сон «Маҳаллий дори-дармон ва тиббиёт буюмлари ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш чора тадбирлари тўғрисида»ги карорларида хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқотида олинган илмий натижалар муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади сурункали эмоционал-оғрик стресси ривожланиш динамикасида ок каламушлар организмидаги газ-кислород алмашинуви, бош мия, буйрак усти безлари ва тимусдаги айрим физиологик кўрсаткичларининг ўзгариши, энергетик ва липид алмашинуви, липолитик ферментлар фаоллигининг ва ЛПО жараёнларининг ўзгаришини, уларнинг танасига катацин ва бензонал киритилганда кандай ўзгаришларга учрашини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
сурункали эмоционал-оғриқли стресс таъсирида турли аъзолардаги хужайра ва митохондрия мембраналарининг структура ва функцияларининг бузилишлари хавотирланиш, резистентлик ва холсизланиш босқичларида бир-биридан фарқланишининг молекуляр механизмлари аниқланган;
стресснинг хавотирланиш боскичида фосфолипазаларнинг гидролитик фаолликларига нисбатан трансфераза фаолликларини кучайиши липид ва фосфолипидларнинг микдорини, “ионоқатлам”ларни мембранада кўпайишига ва ҳужайрадаги метаболизм кучайишига олиб келиши исботланган;
стресснинг хавотирланиш боскичида ҳужайрада катехоламин ва адениннуклеотид (АД) ларнинг синтезининг кучайиши митохондрияларда нафас олиш ва оксидланишли фосфорланиш ҳамда организмда газ-кислород алмашинувининг ошишига боғликлиги аниқланган;
фосфолипазаларнинг трансфераза фаолликларини ошиши хужайранинг структура ҳамда функцияси, митохондрияда АТФ синтези, организмда газ-кислород алмашинувининг соғлом ҳайвонлардаги кўрсатгичларга якинлашишига олиб келиши резистентлик босқичида содир бўлиши исботланган;
стресснинг холсизланиш боскичида фосфолипазаларнинг гидролитик фаолликларини ошиши хужайраларда фосфолипидлар синтезини секинлаштириши натижасида мембраналарда “монокатлам”ларни хосил бўлишини, митохондриянинг ички мембранасидан цитохром с нинг чиқишининг кучайиши аниқланган;
катацин ва бензонал хайвонлар организмига киритилганда, сурункали эмоционал-оғрикли стресс таъсирида хужайра ва митохондриялардаги энергия ва липид алмашинувидаги ўзгаришларни меъёрга яқинлашиши ёки тенглашиши исбот килинган.
ХУЛОСА
1. Сурункали эмоционал-оғриқ стрессида хавотирланиш боскичида каламушларнинг газ-кислород алмашинуви, тимус ва буйрак усти безлари массаси ошиб кетади. Резистентлик боскичида аста-секинлик билан бошланғич даражага қайтса, ҳолдан тойиш босқичида сезиларли даражада пасайиб кетади.
2. а) Хавотирланиш боскичида бош мия тўқимасида адреналин микдори ортиб кетади. Хавотирланишнинг илк боскичида норадреналин микдори ошиб, унинг охирига борганда пасайиб кетади. Резистентлик боскичида катехоламинлар микдори камайиб, ҳолдан тойиш боскичида яна ошиб кетади; б) хавотирланиш боскичида буйрак усти безларида катехоламинлар микдори, асосан адреналин микдори ошса, резистентлик боскичида меъёр кўрсаткичга якинлашади, холдан тойиш боскичида эса камайиб кетади.
3. Хавотирланиш боскичида АТФ микдори ва бош мия, тимус, буйрак усти безларида ва жигарда аденин нуклеотидларининг умумий микдори ортса, резистентлик боскичида аста-секинлик билан меъёр кўрсаткичларга якилашади. Холдан тойиш босқичиа эса камайиб кетади. Бу холат АТФнинг ички митохондриал микдори регулятор эканлигини ва у транслоказа билан Н - АТФ-синтаза фаоллигини назорат килишини англатади.
4. Хавотирланиш боскичида бош мия ва жигар тўқималарида митохондрияларнинг нафас олиш ва оксидловчи фосфорланиш функцияси ортади. Резистентлик боскичида оксидловчи фосфорланишнинг «енгил» узилиб қолиши кузатилса, ҳолдан тойиш босқичида нафас олиш ва АТФ синтези пасайиб кетади.
5. Хавотирланишнинг бошланишида митохондриянинг ички йўлида НАД.Н оксидланиши тезлашади, кейинчалик, бирозгина секинлашади, резистентликда секинлаши тезлаша бошлайди, холсизланишда сезиларли даражада секинлашади; ташқи йўлдаги оксидланиш хавотирланишда ўзгармайди, резистентликда тезлаша бошлайди, холсизланишда тезлашиш сезиларли кучаяди. Бу эса цитохром с ни ички мембранадан чикиши бошланишини, холсизланишда эса тезлашишини кўрсатади.
6. Стресснинг боскичларидан катьи назар турли органларнинг тўқималарида холестерин, ЭЁК ва ЛФХ микдорлари ортади, ФИ эса камаяди; фосфолипидларнинг бошка фракциялари хавотирланиш боскичида ортади ёки ўзгармасдан колади, резистентлик боскичида эса камаяди.
7. Стресснинг боскичларидан катъи назар, бош мия ва жигар митохондрияларида фосфолипаза А2, лизофосфолипаза А] ва фосфолипаза Д гидролитик фаолликлари ортади.
8. Стресснинг боскичларидан катъи назар турли органларнинг тўқималарида ва митохондрияларида ЛПО ошади.
9. Катацин ва бензонални хайвонлар организмига киритилиб уларга стресс берилганда юқорида санаб ўтилган кўрсатгичларни четга огиши сезиларли даражада секинлашиб соғлом ҳайвонлардаги кўрсатгичларга яқинлашади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Жахонда, ҳозирги кунда яримўтказгичлар физикаси соҳасининг интенсив равишда ривожланишида поликристалл кремний яримўтказгичлари муҳими ўрин эгаллайди. Нисбатан хом ашёнинг арзонлиги ва радиация нурлари окимига чидамлилиги юқори бўлгани учун дунёда поликристалл кремний асосида яримўтказгичли асбоблар, куёш элементлари ҳамда интеграл схемалар яратиш интенсив ривожланмокда. Поликристалл кремнийнинг муъайян шароитларда намоён бўлувчи физик хусусиятлари, унинг хажмидаги донадорликлараро чегара соҳаларига боғлиқ бўлиб, бу соҳада юз бсрувчи физик жараёнларни тадкик этиш муҳим вазифалардан бири бўлиб келмокда.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда яримўтказгичлар физикаси сохасини ривожлантириш, хусусан поликристалл кремний асосида юқори сифат кўрсаткичларга эта ва жахон стандарт талабларига жавоб бсрадиган куёш элементи ёки яримўтказгичли асбоблар яратиш хамда уларнинг физик хусусиятларини ўрганишга алоҳида эътибор қаратилди. Бу борада поликристалл кремний икки туташган донадорликлараро чегара соҳасидаги физик жараёнларни бошқариш усулларини ўрганиш ва уларни яримўтказгичли асбоблар ва куёш элементларига тадбик этиш асосида соханинг ривожланишида сезиларли натижаларга эришилмокда.
Поликристалл кремний яримўтказгичларининг электрик ва оптик характсристикаларини яхшилаш оркали иқтисодий жихатдан нисбатан арзон ва ташки таъсирлар, хусусан, температура, радиация нурлари окимига чидамли яримўтказгичли асбоблар ва куеш элементлари яратиш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу борада максадли илмий тадкикотларни, жумладан, қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири хисобланади: икки туташган донадорликлараро чегара сохаси микротузилмаси ва киришмали ҳолатларини аниқлаш; поликристалл кремний ҳажмий нуқсонлари ва донадорликлараро чегара сохасининг физик ва кимёвий хоссаларини хисобга олиб, уларнинг электрик ва оптик характсристикаларини аниқлашнинг замонавий усулларини ишлаб чикиш; сруглик нурлар ёки температура ўзгариши жараёнида донадорликлараро чегара сохадаги киришмали ҳолатларда электрон-ковак жуфтликлари ҳосил бўлиши ва кўчишига боғлиқ қонуниятлар ҳамда уларнинг поликристалл кремний p-n-тузилмалари элсктрофизик ва фотоэлсктрик хоссаларига таъсирини аниқлаш; кўшимча киритилган киришма атомларининг донадорликлараро чегара сохаси микротузилмаси ва электрон хоссаларига таъсирини аниқлаш; донадорликлараро чегара соҳаларидаги физик жараёнларни бошқариш орқали янги турдаги энергия ўзгартиргичлари авлодини яратиш ва ишлаб чикариш. Юқорида кслтирилган илмий тадқикот йўналишида бажарилаётган изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохлайди.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади поликристалл кремний ва p-n - тузилмалар электрофизик ва фотоэлсктрик характсристикаларининг ҳажмий нуқсон ва донадорликлараро чегара соҳаларидаги локаллашган киришмали ҳолатларига боғлиқлик қонуниятларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмии янгнлиги:
донадорлик ҳажмида киришмаларнинг нотскис таксимланиши, хусусан, ҳар бир киришмалар концснтрацияси доннадорлик марказидан сиртга ортиб бориши, донадорликлараро чегара соҳаларида микробўшлиқ ва бўртиклардан иборат ғадир-будир сирт ҳосил қилиши асосланган;
икки туташган донадорлик кенглиги наномстрларни ташкил қилиши кўрсатилган бўлиб, тузоқлар ионланиш энсргияси хисобига температура ўзгариши жараёнида локаллашган тузоқлар ионланиши аниқланган, бунинг натижасида потенциал тўсиқ баландилигини -0,3-4),9 эВ оралиқларда ўзгариши ва заряд ташувчилар концснтрациясининг камайиши кўрсатилган;
донадорликлараро чегара электрик хоссаларини аниқлаш имконини бсрувчи икки туташган донадорликнинг кўп катламли модели ва эквивалент электрик схемаси ишлаб чиқилган;
донадорликлараро чегара соҳаларида адсорбция ва десорбция ходисалари аникланган;
чукур сатхди киришмали холатларда электрон-ковак жуфтликлари хосил бўлиши хисобига бир жинсли ва р-п - тузилмали поликристалл кремний ҳамда р-п - тузилмали монокристалл кремнийда киришмали иссиклик вольтаик ва фотовольтаик эффсктларининг намоён бўлиш қонуниятлари аниқланган;
донадорликлараро чегара сохадаги р-п - ўтиш модели таклиф этилган.
ХУЛОСА
Поликристалл кремний донадорликлараро чегараларидаги физик жараёнларни, иссиқлик вольтаик ва фотовольтаки эффект ҳодисларини тадқиқ қилиш асосида қуйидаги хулосалар қилинди:
1. Икки туташган донадорликнинг кўп қатламли модели ишлаб чиқилган, кайсики, атрофи нуксон, дислокация ва бошқа тузилма бузилишлари билан ўралган монокристалли ядроси, шунингдек, сиртларида тент таксимланган бўртиқ кўринишидаги микросоҳа ва металли компонентлар ҳамда бўшликдан ташкил топтан.
2. Донадорлик ўлчами ва донадорликлараро чегарадаги нуқсон ҳамда киришмали ҳолатларга боғлиқ локаллашган тузоқлар ионланишининг умумий таъсири хисобига солиштирма қаршилик (/?), заряд ташувчилар ҳаракатчанлиги (//) ва концентрация (л)нинг температура билан номутаносиб ўзгариши аникланган.
3. Локаллашган тузоқлар ҳолат зичлиги ортиши потенциал тўсик баландилигининг (<р) 0,3 эВ дан 0,9 эВ гача ўзгариши ҳамда р нинг ортишига, шунингдек, асосий заряд ташувилар концснтрациясининг камайишига олиб келиши амалий тажрибалар асосида исботланган.
4. Икки туташган донадорликнинг кўп катламли модели асосида донадорликлараро чегра соҳалари ҳамда унинг ҳар бир микросоҳалари электрик хоссасини аниқлаш имконини бсрувчи эквивалент электрик схема таклиф қилинган.
5. Қатор ишкорий металллар адсорбция ва десорбция ҳодисаларининг намоён бўлиш рсжимлари, уларнинг донадорликлараро чегара микротузилмаси ва электрон хоссаларига таъсири аникланган. Тсрмик ишлов бсриш жараёнида ишкорий металл атомларининг донадорликлараро чегарада дссорбланиши поликристалл кремний сиртидаги юпқа қатлам ўтказувчанлиги ҳамда <р ишораси ўзгаришига, поликристалл кремний таглик сиртигача диффузияланиши эса уларни икки туташган донадорлик сиртида адсорбланишига олиб келади. 
6. Т-300-500 К температура ораликда донадорликлараро чегара соҳаларидаги локаллашган тузоқлар ионланиши жараёнида тузокларда зарядлар ташувчиларнинг ушланиши ва тузоқлар бўйлаб кўчиши хисобига қоронғулик токи ва кучланиш ўзгариши монокристалл намуналар билан такқослаганда фарк килиши кўрсатиб бсрилган.
7. Тузокларда заряд ташувчилар ушланиши ва озод бўлиши билан боғлиқ қоронғулик ва фототокнинг ҳосил бўлиши ҳамда заряд ташувчилар кўчиши мсханизмларини тушунтириб бсрувчи донадорликлараро чегара соҳаларидаги p-n ўтиш модели таклиф этилган.
8. Поликристалл хамда монокристалл кремний асосли р-п тузилмалар қиздирилганда ёки ёритилганда чукур киришмали халатлар иштирокида электрон-ковак жуфтликлари генсрацияси жараёни билан боғлиқ киришмали иссиклик вольтаик ва фотовольтаик эффсктлар намоён бўлиши кўрсатилган.
9. Донадорликлараро чегара сохаларидаги киришмали ҳолатларни тадқиқ қилиш методлари модификация қилинган: термоэлектрон эмиссия модели ёрдамида донадорликлараро чегара электрон хоссаларини тадқиқ қилишда заряд ташувчиларнинг тузокларда ушланиши ва озод бўлиши жараёнида пайдо бўлувчи (J„) ток ва тузоклар тўлиқ ўтказувчанлиги (У„)ни эътиборга олиш лозимлиги кўрсатиб бсрилган.
10. Тез диффузияланувчи элементларни қўллаш орқали ишлаб чиқилган легирлашнинг янги методи р ёки п тип намуналарда р-п тузилмалар олиш имконини берди ва методикани соддалаштирилиши хисобига технологик жараёнларни осонлаштиради.
11. Намуна сирти бўйлаб ~10 дан 400 мкм диамстрли ва бслгиланган тўлқин узунликдаги сруғлик нурини скансрлаш срдамида р-п тузилмалар электрофизик характсристикасининг тсмпсратурага боғлиқлигини аниқлашнинг яримавтомат методи яратилган.
12. Қуёш энсргияси ва иссиқлик энсргиясини ўзгартиргич тайёрлаш учун мўлжалланган бир вактнинг ўзида моно ва поликристалл кремний платиналарининг турли кисмларида турли типлар тайёрлаш имконини бсрувчи диффузион курилма ишлаб чиқилган.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида ҳомила ичи инфекциялари (ҲИИ) акушерлик ва перинатологиянинг муаммоларидан бири ҳисобланиб, ҳомиладорликда 65,3% ҳолларда учрайди. Перинаталь хасталаниш структурасида ҲИИ 27,2% вирус этиологиясига, 26,3% аралаш этиологияга ва 17,5% бактериал этиологияга тўғри келади. Ҳозирги кунда бачадон ичи инфицирланиш ҳолатининг этиологии спектри хусусияти аралаш ассоциациялардир, бунда цитомегаловирусли ва герпесвирусли инфекцияларнинг таъсири ортмокда.
Мустақиллик йилларида тиббиёт соҳасида амалга оширилаётган дастурий чора-тадбирлар натижасида аҳолига тиббий хизмат кўрсатишнинг сифати тубдан яхшиланди. Бу борада оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, аёлларнинг репродуктив саломатлигини яхшилаш, хомиладор аёллар саломатлигини мустаҳкамлаш, уларнинг тиббий саводхонлик даражаси ошириш хамда профилактик кўриклардан вақтида ўтказиш юзасидан бир қатор ютуқларга эришилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида ҳомила ичи инфекциялари (ҲИИ) акушерлик ва перинатологиянинг муаммоларидан бири ҳисобланиб, ҳомиладорликда 65,3% ҳолларда учрайди. Перинаталь хасталаниш структурасида ҲИИ 27,2% вирус этиологиясига, 26,3% аралаш этиологияга ва 17,5% бактериал этиологияга тўғри келади. Ҳозирги кунда бачадон ичи инфицирланиш ҳолатининг этиологии спектри хусусияти аралаш ассоциациялардир, бунда цитомегаловирусли ва герпесвирусли инфекцияларнинг таъсири ортмокда.
Мустақиллик йилларида тиббиёт соҳасида амалга оширилаётган дастурий чора-тадбирлар натижасида аҳолига тиббий хизмат кўрсатишнинг сифати тубдан яхшиланди. Бу борада оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, аёлларнинг репродуктив саломатлигини яхшилаш, хомиладор аёллар саломатлигини мустаҳкамлаш, уларнинг тиббий саводхонлик даражаси ошириш хамда профилактик кўриклардан вақтида ўтказиш юзасидан бир қатор ютуқларга эришилди.
Тадқиқотнинг мақсади ҳомиланинг бачадон ичи инфекцияланиши юкори хавфи мавжуд ҳомиладорларни олиб бориш тактикасини такомиллаш-тиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
ҳомиланинг бачадон ичи инфекцияланиши хавфи мавжуд ҳомиладор аслларда ангиогенез омилларининг пасайиши йўлдош стишмовчилигига олиб келиши исботланган;
пренатал инфекцияланиш юкори хавфи мавжуд ҳомиладорни кузатишда оптималь акушерлик тактикаси ишлаб чиқилган;
она-йўлдош-хомила тизими шаклланишидаги ангиогенез омиллари ишлаб чиқарилишининг роли ва уларнинг фетоплацентар тизим томирларида гемодинамикасини допплерометрия усули билан биргаликда текширишнинг прогностик афзаллиги аниқланган;
ҳомила ҳолати бузилишлари ва турли генезли йўлдош етишмов-чиликларида фетоплацентар комплекс компенсатор-мослашув реакциясини фаоллаштиришда иммуномодуляторларга сезувчанлиги аниқланган ва даволаш афзаллиги асослаб берилган;
антенатал инфекцияланиши хавфи мавжуд ҳомиладор аёлларни туғдириш усули ҳамда муддатларини белгилашга дифференциациялашган ёндашув таклиф этилган.
ХУЛОСА
«Ҳомиланинг бачадон ичи инфекцияланишида келиб чиқадиган хомиладорлик асоратларини аниклаш ва прогноз қилишни такомиллаштириш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқикотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди
1. Ҳомила ичи инфекцияси билан хомиладорлар юқори акушерлик ва перинатал хавф гуруҳига кириб, уларда ҳомиладорликнинг кечиши хомиладорлик ва туғруқ асоратлари: хомиладорликнинг тўхташ хатари (76,3%), плацентар етишмовчилик (79,1%), ҳомилаолди суюқлигининг бемаҳал кетиши (49,8%), муддатдан илгари тугрук (23,1%), тугрук фаолияти аномалияси (9,6%), тугрук вақтидаги хориоамнионит (25%), хомила ва янги туғилган чақалокдаги патологияларнинг учрашини ишонарли ошиши билан изохданади.
2. Ҳомиланинг биофизик профилини текшириш куйидаги нохуш кўрсаткичларни намоён этди: хомила тонуси ва харакат фаоллигининг пасайиши, ҳомилаолди сув ҳажмининг камайиши, гемодинамиканинг III даражали бузилиши. Ҳомилада косача-жомча тизимининг кенгайиши, вентрикуломегалия, гепатомегалия, гидроперикард ва кардиомегалия, бош миянинг перивентрикуляр сохасида чизикли гиперэхоген киритмаларнинг пайдо бўлиши хомила инфекцион жароҳатланишининг эхографик маркерлари ҳисобланади. Усулнинг сезгирлиги 87,6%, ўзига хослиги 57,7% прогностик киймати - 57,7%ни ташкил этди.
3. Жинсий йўллар микробиоценозининг бузилиши мазкур ҳомиладор аёлларни ҲИИ ривожланиши хавф гуруҳига киритиш имконини берувчи башорат мезони саналади. Ҳомила ичи инфицирланишининг ривожланишида қин ва йўлдошнинг она кисмидан ажралувчи Streptococcus faecalis, Staphylococcus epidermidis ва E.Coli алоҳида хусусиятга эга. Йўлдошнинг она қисми ва киндан ажралган кўзғатувчиларнинг микдорий ўзаро нисбати бирбирига тўғри келиб, мазкур кўрсаткичлар ҲИИни башоратлашда катта аҳамият касб этади (хавф кўрсаткичи R =36,09).
4. Йўлдошда микробларнинг мавжудлиги бачадон-йўлдош-ҳомила комплексидаги кучли морфологик ўзгаришларга олиб келади. Йўлдошнинг патологик жароҳатланиши даражаси бактериал ва/ёки бактериал-вирусли ассоциацияларнинг мавжудлигига боғлиқ. Йўлдошда бактериал ва вирусли жароҳатнинг бирга кўшилиши йўлдош комплексида қайтмас бузилишлар ва ундаги мослашув хусусиятларининг декомпенсациясини чақириб, ҳомиладорликнинг кечиши ва хомиланинг ривожланишига таъсир килади ҳамда нохуш перинатал оқибатларга олиб келади.
5. Ҳомилаичи инфицирланиши ривожланишининг механизмларида доимий антиген стимуляцияси фонида юзага келувчи иммун-яллигланиш жараёнларининг фаоллашуви мухим. Бирок, иммун жавобнинг ривожланиши сурункали яллиғланиш ўчоқлари санациясини таъминламайди ва самарасиз деб тан олиниши мумкин. Бу кон зардоби ва амнион суюқлигидаги IL-10, IL-4нинг ишонарли юкори концентрацияси, шунингдек, кон зардобидаги лактоферриннинг юкори даражаси билан тасдиқланади (мое равишда Р<0,05; Р<0,01 ва 0,001).
6. Ҳомилада ҲИИнинг ривожланиши ангиогенин микдорининг ортиши ҳисобига ангиогенин-ангиопоэтин-2 тизимининг компенсатор фаоллигини таъминловчи СЭФР тизимидаги ангиогенез етишмовчилиги ва СЭФР, рСЭФР P-l - фаоллаштирувчилар микдорининг камайиши ҳамда рСЭФР Р-2 ингибиторларининг ўсиши билан бирга кечади. Қон зардоби ва қоғонок сувларидаги ангиоген омиллари ва қон зардобида ЙЎО нинг ўзгариши динамикаси улардан ҳомилада ҲИИни ташхислаш ва башоратлашнинг қўшимча мезонлари сифатида фойдаланиш мумкинлигидан далолат беради (сезгирлик 81%, спецификлик -97%).
7. Ишлаб чиқилган «Башорат харитаси» турли хавф омиллари қўшилганда ҳомилаичи инфицирланишининг юзага келиш эхтимолини микдорий баҳолаш имконини беради. Хавфнинг жамланган кўрсаткичи 122,8 - 295,9 диапазонида бўлган ҳолда соғлом бола туғилиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Хавф кўрсаткичининг 296,0 - 591,8 диапазонида соғлом бола туғилиши эҳтимоли ўртача, яъни 45% атрофида. Болалар ҲИИнинг енгил тури билан туғилади. 591,9 - 664 диапазонида эса бемор, чала, хомила ривожланишининг кечикиши билан болаларнинг туғилиш эҳтимоли максимал даражада.
8. Биз ишлаб чикқан ҲИИ хавфи мавжуд хомиладор аёлларни ҳомиладорликнинг 1-, 2- ва 3-триместрларида юритиш алгоритми ҳомилаичи инфицирланиши белгилари билан янги туғилган чақалоқлар сонини сезиларли пасайтириш имконини беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунёда бино ва иншоотлар ёнғин хавфсизлигини таъминлашда инновацион технологиялар асосида комплекс хоссали янги авлод ҳимоя воситаларини яратиш жараёнлари етакчи ўринларни эгаллайди. «Ёнғинлар статистикасига асосан дунёда ёнғинлар оқибатида инсон ҳаёти фаолияти хавфсизлиги, иқтисодиёт ва экологияга катта микдорда зиён етмокда»1. Жадал суръатлар билан ривожланаётган фан-техника тараққиёти натижасида замонавий саноат корхоналари ва мураккаб конструкцией тузилишга эга иншоотлар сонининг ортиши сабабли ушбу ва бошқа турдаги объектларнинг ёнгин хавфсизлигини сифатли таъминлаш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Бу борада ривожланган мамлакатларда олов таъсиридан ҳимояловчи юқори самарали ва комбинациялашган хоссаларга эга қоплама материалларни минерал хомашёлар асосида ишлаб чиқиш, қурилиш конструкциялари ва ашёларнинг оловбардошлилигини ошириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилган.
Узбекистан Республикасида бино ва иншоотларнинг ёнғинга қарши ҳимоясига қаратилган оловдан ҳимояланишнинг замонавий восита ва тизимларини яратиш ва такомиллаштириш бўйича кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Бу борада маҳаллий хомашёлар асосида курилиш конструкциялари ва материалларининг оловга бардошлилигини оширувчи воситаларни яратиш, ёнғинларни бартараф этишнинг техник воситалари ва усуллари сифатини янада оширишга бағишланган қатор илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда.
Жаҳонда бино ва иншоотларнинг ёнғин хавфсизлигини таъминлашда «пассив» турдаги қавариқланувчи ҳимоя воситаларини замонавий технологиялар асосида яратиш ва улар орқали қурилиш конструкциялари ҳамда материалларининг оловга бардошлилигини оширишга алоҳида аҳамият қаратилмокда. Бу борада ҳимояловчи қопламаларда иссиқлик таъсирида кечадиган теплофизик ва термокимёвий жараёнларнинг механизм моделларини ишлаб чиқишни такомиллаштириш, оловдан ҳимояловчи қопламаларнинг қурилиш конструкциялари ва материалларнинг ёнғинга хавфлилиги кўрсаткичларига таъсирини комплекс баҳолашнинг компакт, аниқ ва тезкор усулларини ишлаб чиқиш; табиатда кенг тарқалган минераллар асосида иссиқлик ва олов таъсиридан ҳимояловчи юқори самарали янги авлод қопламаларини яратиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Юқорида келтирилган илмий-тадқиқот йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохдайди.
Узбекистан Республикасининг «Ёнғин хавфсизлиги тўғрисида»ги Қонуни (2009), Узбекистан Республикаси Президентининг 2009 йил 27 январдаги ПҚ-1048-сон «2009 йилда саноат кооперацияси асосида тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш дастури тўғрисида»ги Қарори, Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 28 мартдаги 89-сон «Ёнғин хавфсизлиги тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга ошириш чора-тадбирлари ҳақида»ги қарори ҳамда мазкур соҳага тегишли барча меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади маҳаллий минерал хомашёлар асосида ёнғинга қарши ҳимоя воситаларини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
вермикулит минерали асосида юқори дисперсли ўтга чидамли теплоизоляцион тўлдирувчилар яратилган;
вермикулит минерали асосида нисбатан паст ва юқори ҳароратда қавариқланувчи вермикулитлар, гидрофоб вермикулит, юқори қавариқланиш даражасига эга бўлган вермикулит ва яхши ғовакдорликка эга бўлган вермикулит турлари ишлаб чиқилган;
майин дисперсли вермикулит минералини ультратовуш таъсири ва кимёвий реагентлар билан модификациялаш орқали вермикулитнинг олов ва иссиқлик таъсиридан ҳимояловчи функциясини ошириш усули яратилган;
давлат стандарлари талаблари бўйича ёғоч қурилиш материалларининг қийин ёнувчан гуруҳга ўтишини таъминловчи майин дисперсли модификацияланган вермикулитлар асосида олов таъсиридан кўп босқичли ҳимояловчи янги таркиблар ишлаб чиқилган;
майин дисперсли модификацияланган вермикулитлар асосида оловдан ҳимояловчи силикат бўёқ маҳсулотини олиш технологияси ишлаб чиқилган;
қавариқланган вермикулит асосида ёнғинга қарши тўсиқлар сифатида ишлатишга мўлжалланган ўтга чидамли, иссиқдан сақловчи материаллар ишлаб чиқилган;
майин дисперсли вермикулит ва ортофосфат кислоталари асосида ўтга чидамли, янги таркибли ноорганик ғоваксимон материал яратилган;
майин дисперсли вермикулитлар асосида янги суюқ ўт ўчириш таркиблари яратилди ва ушбу таркиблар самадорлигини баҳолаш бўйича қўшимча кўрсаткичларини аниқлаш усули ишлаб чиқилган.
ХУЛОСА
«Маҳаллий минерал хомашёлар асосида ўтга чидамли қоплама ва теплоизоляцион тўлдирувчилар яратиш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосаларга келинди:
1. Тебинбулоқ вермикулитининг ҳар хил дисперсликдаги фракцияларини акустик майдон ва кимёвий реагентлар таъсирларидаги майдаланиш жараёнлари механизмлари ва уларни олишнинг янги самарали усули ишлаб чиқилди. Вермикулит минералининг хоссалари ва унинг заррачалари ўлчамларига узвий боғликдиги асосида дисперсланган вермикулит минералининг термик ва теплофизик хоссалари, жумладан қаварикданиш даражаси, иссиқдик ўтказувчанлиги ҳамда термограммаларидаги эндотермик эффектларнинг ҳосил бўлиш каби жараёнлар механизмлари ишлаб чиқилди. Дисперслик даражасига боғлиқ равишда вермикулит минералининг иссиқлик физикаси ва термик жараёнлари механизмларини ишлаб чиқиш минерал хомашёлар асосидаги олов ва иссиқлик таъсиридан ҳимояловчи таркиблар самарадорлигини олдиндан бахрлаш имкониятини беради.
2. Ҳар хил дисперсликдаги вермикулитлар ва улар асосидаги кукунли таркибларнинг термик ва олов таъсиридан ҳимоя қилиш самарадорлиги уларнинг термограммаларидаги эндотермик эффектларга боғлиқдиклари аниқданди. Минералнинг термик эффектларга таъсир қилиш орқали вермикулит минерали ва унинг асосидаги таркибларнинг термик ва теплофизик хоссаларини бошқариш усули ишлаб чиқилди.
3. Вермикулит минералининг юқори дисперсли заррачалари асосидаги говакли дисперс системалар учун математик модели яратилди.
4. Икки босқичли ишлов бериш орқали вермикулит минералининг термик ва теплофизик хоссаларига таъсир қилишнинг янги усули ишлаб чиқилди. Бунда биринчи босқичда вермикулитга кучли ортофосфат (Н3РО4) ва азот (HNO3) кислоталари таъсир қилдирилади ва иккинчи босқичда ишқорий реагентлар билан ишлов берилади. Ушбу янги усул вермикулит минерали ва унинг асосидаги оловдан ҳимояловчи таркибларнинг қаварикланиш температуралари қийматларига таъсир қилиш ва керакли томонга узгартириш имкониятини беради.
5. «Тебинбулоқ» вермикулита асосида хоссалари яхшиланган янги вермикулитлар ишлаб чиқилди. Булар қавариқланиш температураси нисбатан пастроқ бўлган вермикулитлар, қаварикданиш температураси нисбатан юқори вермикулитлар, гидрофоб вермикулит ва ғоваклиги яхши сақланган вермикулитлардир. Ушбу хоссаси яхшиланган вермикулитлар асосида янги олов ва иссиқлик таъсиридан самарали ҳимояловчи материаллар ва ўт ўчириш таркиблари ишлаб чиқилди.
6. Биринчи марта активланган ва модификацияланган вермикулитлар ёғоч ва металл қурилиш материалларини олов таъсиридан химояловчи таркиблар олишда ишлатилди. Ушбу таркиблар билан ишлов берилганда ёнувчан ёғоч ашёлари қийин ёнувчанлик хусусиятга эга бўлиши ва металлар учуй критик (500°С) температурага етиш вақти қиймати оширилишига эришилди. Ишлаб чиқилган оловдан химояловчи қопламаларни қўллаш орқали давлат стандарта талаблари бўйича ёғоч материал и Ё4 (кучли ёнувчан) дан Ё1 (кучсиз ёнувчан) гуруҳга ўтишига эришилган ва шунингдек, металларда критик температурага етиш вақтини 15 дақиқадан 45 дақиқага (3 марта) ошириш имкониятини беради.
7. Янги турдаги активланган ва модификацияланган вермикулитлар ва улар асосида олов таъсиридан самарали химояловчи бўёқ ва қоплама материаллари ишлаб чиқилди ва ишлаб чиқариш технологиялари яратилди.
8. Қаварикланган вермикулит, натрийли суюқ шиша, вермикулит минерали концентрата ва ортофосат кислоталари асосида икки хил турдаги иссиқлик изоляцияловчи ёнмайдиган материаллар гуруҳига кирувчи янги говаксимон материаллар ишлаб чиқилди.
9. Ишлаб чиқилган майин дисперсли модификацияланган вермикулитлар асосида янги, силикат бўёқ материалини олиш технологияси «Уз-ДонгЖУ Пэинт Ко» ОАЖда ишлаб чиқаришга татбиқ қилинди. Яратилган технология бўйича ишлаб чиқилган бўёқ материали Миллий сертификация тазимида аккредитациядан ўтган Ички ишлар вазирлиги Ёнғин хавфсизлиги бош бошқармаси ёнғин-техник лабораториясида ёғоч курилиш материалини олов таъсиридан ҳимоялаш самарадорлиги текширилганида давлат стандарта талабларига жавоб бериши тасдиқланган.
10. Вермикулит минералита сувли муҳитда ультратовуш таъсир қилдириш орқали турғун супензиялар олиш имконияти кўрсатиб берилди. Текширишлар натижасида суспензияларда вермикулит асосида олинган нанозаррачалар борлиги аникданди ва ушбу суспензиялар асосида янги, самарадор ўт ўчириш таркиблари ишлаб чиқилди. Ўтказилган тажрибалар асосида суюк холатдаги ут ўчириш таркиблари самарадорлигини баҳолашда ишлатиладиган қўшимча кўрсаткични аниқлаш усули ишлаб чиқилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда рўй бераётган сув танқислигига барҳам беришда қурғокчиликка чидамли қишлоқ хўжалиги экинлари хусусан, ғўза ва кунгабокар навларини яратиш ўсимликлар генетикаси ва селекциясининг асосий йўналишларидан бири хисобланади. Қишлоқ хўжалиги экинлари селекциясида дурагайлаш ирсиятни ўзгартириб, янги муҳитга мослашадиган баркарор генотиплар пайдо бўлиши имкониятини яратади. Дурагайлаш ва танлаш янги навларни яратишнинг асосий омили бўлиб, кўп жиҳатдан танланган чатиштириш услублари ва бошланғич ашёларнинг генотипига боғлиқ бўлади.
Республиканинг турли тупроқ-иқлим, гидро-мелиоратив минтакалари учун ғўзанинг турли нокулай шароитларига, қурғоқчиликка чидамли, кимматли хўжалик белгиларини намоён этадиган, толанинг технологик сифат кўрсаткичлари юқори, серҳосил ҳамда кунгабоқарнинг тезпишар, мойдорлиги юқори ва маҳсулдор навларини яратиш хамда уруғчилигини яхшилаш бўйича кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Ғўза ва кунгабокар селекциясида селекцион усулларни кўллаган ҳолда ирсий белгилари турғун ва сифат кўрсаткичи саноат талабларига мос бўлган навларни яратишга бўлган талаб ошиб бормокда.
Дунёда деҳқончилик амалиётида қурғоқчиликка чидамли ғўза ва кунгабоқар навларининг морфофизиологик ва қимматли хўжалик белгилари, генотипик таъсирчанлиги, дурагайларни сувга талабчанлиги бўйича муҳим физиологии кўрсаткичлари, белгиларнинг ирсийланиши ҳамда генератив маҳсулдорлик кўрсаткичларини аниклашга катта эътибор каратилмоқда. Навларнинг курғоқчиликка чидамлилиги тупрокда нам етишмаслигига бардош бериб, махсулдорлигини ва толанинг технологии сифат кўрсаткичларини кескин пасайтирмаслик хусусиятини намоён этиши бўлиб, янгидан яратилаётган ўрта толали ғўза навларининг асосий кисми тур ичида дурагайлаш асосида яратилган бўлиб, генетик жиҳатдан яқин бўлганлиги учун муҳитнинг биотик ва абиотик омиллари чидамлилиги ҳамда экилиш муддати киска бўлмокда. Шунинг учун кунгабоқар ва ғўзанинг янги навларининг турли сув режимига, сув танқислиги шароитида хусусий генотипик таъсирчанлигини аниқлаш ва янги яратилаётган навларнинг чидамлилигини ошириш бўйича илмий-тадқиқотлар долзарб бўлиб ҳисобланади.
Узбекистан Республикасининг «Селекция ютуқлари тўғрисида»ги ва «Уруғчилик тўғрисидаги»ги Қонунлари ва Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 23 февралдаги ПҚ-1288-сон «2010 йилда ғўзани навлар бўйича жойлаштириш ва пахта етиштиришнинг прогноз хажмлари тўғрисида»ги қарори, Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 19 сентябрдаги 328-сонли «Узбекистан Республикаси Ҳукуматининг уруғчилик соҳасидаги сиёсати тўғрисида» ги карори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади мураккаб дурагайлаш услублари орқали ғузада тезпишар, сув танқислигига бардошли, тола сифати IV ва V типга хос бўлган ҳамда кунгабоқарда серҳосил ва юқори мойдорлик белгиларини ўзида мужассамлаштирган янги навларни яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор Қорақалпоғистон тупроқ-иқлим шароитида моделлаштирилган қурғоқчилик шароитларида ғўзанинг G.hirsutum L., ва кунгабоқарнинг Helianthus anmius L., турларига мансуб янги навлари ҳамда уларнинг оддий ва мураккаб дурагайларида физиологик ҳамда кимматли хўжалик белгилар бўйича генотипик полиморфизм аниқланган;
сув танқислиги шароитида физиологик ва хўжалик белгиларнинг стрессга физиологик мослашувчанлигининг ўзгариши, ушбу ўзгарувчанлик белгиларнинг полиген хусусияти ва генотип-муҳитига ўзаро таъсири асосида эканлиги исботланган;
оддий ва мураккаб дурагайлаш услублари оркали яратилган дурагайларда кимматли хўжалик белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги ва шаклланишига қиёсий баҳо бериш асосида асосий кимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати, хамда белгиларнинг янги генетик ўзгарувчанлигига эга юқори авлод дурагайларини ажратиб олишдаги самарадорлиги аниқланган;
тур ичида оддий ва мураккаб дурагайлаш услублари оркали қурғоқчиликка бардошли баъзи салбий коррелятов богликларни узиш, ғўзада юқори тезпишарлик ва махсулдорлик, тола чикими ва сифати ва бошка белгиларнинг, кунгабокарда эса тезпишарлик, хосилдорлик, юқори мойдорлик, мағиз чиқими ва бошқа белгиларнинг юқори мажмуасига эга рекомбинантлар ажратиб олиш мумкинлиги аниқланган;
изланишлар асосида ажратиб олинган асосий хўжалик белгилари мужассамлашган оила ва тизмалардан амалий селекцияда курғоқчиликка бардошли кунгабокарда юқори мойдор ва махсулдор, тола сифати юкори бўлган серҳосил, кимматли манба сифатида фойдаланиб янги ғўза навлари яратилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Сув танқислиги шароитида ғўза ва кунгабокар ўсимлик барглардаги умумий сув микдорининг ва транспирация жадаллигин камайиши, баргларнинг сув ушлаш хусусияти, барглар умумий сатҳининг ва барг сатҳи бирлигидаги огизчалар сони ошиши навлар, оддий ва мураккаб дурагай ўсимликларининг бу стресс омилга мослашувининг муҳим физиологик ва морфологик механизмлари эканлиги аниқланди.
2. Мураккаб дурагайлараро чатиштириш натижасида олинган дурагайларнинг юкори гетерозиготалик ҳолати бўлганлиги туфайли, гетерозис самараси сув танқислигига бардошлигини таъминлайдиган белгилар бўйича юқори бўлиши исботланди.
3. Чатиштириш услубларига кўра биринчи авлод дурагайларининг доминантлик коэффициента кескин фаркланиб, оддий дурагайларда мураккаб дурагайларга нисбатан мазкур кўрсаткич сезиларли паст бўлди, айниқса илдиз тизими вазни ва баргларнинг умумий юзаси белгилари бўйича яққол намоён бўлди.
4. Ота оналик генотиплари белгиларининг кўрсаткичлари бир-бирига яқин бўлган ҳолда биринчи авлод дурагайларда гетерозис холата юкори даражада кузатилиши ва белгиларнинг фарклари кескин бўлган ҳолда ирсийланиш жараёни оралиқ ҳолатда бўлиши аникланди.
5. F2 дурагайларда олиб борилган гибридологик тахлил шуни кўрсатдики, мураккаб дурагайларда ажралиш жараёни жуда кенг микдорда кузатилади ва сув танкислигига бардошликни таъминлайдиган белгилар бўйича кўп трансгрессив ўсимликлар пайдо бўлади.
6. Ғўза ва кунгабоқар ўсимликларнинг мураккаб дурагайлаш натижасида кўп миқдорда пайдо бўладиган трансгрессив ўсимликлар морфо хўжалик белгиларнинг юқори кўрсаткичлари билан бойитилган янги оилаларни ажратишга асос бўлади.
7. Кўп йиллик селекцион ишлар натижасида Қоракалпоғистонда 60 йилдан буён экилиб келинаётган С-4727 навидан устун бўлган кўп ғўза тизмалари яратилди.
8. Мураккаб дурагайлараро услуби оркали яратилган ғўза ва кунгабоқар тизмаларда мавжуд бўлган салбий корреляцией боғликлари бузилганлиги аниқланди, айниқса илдиз тизими вазни ва мойдорлик белгилари орасида ҳамда тезпишарлик билан маҳсулдорлик орасидаги белгилар.
9. Кичик нав синаш кўчатзорида ўрганилган тизмаларнинг бир нечаси Л-32, Л-34, Л-67, Л-28 ва Л-65 андоза КК-1 навидан аксарият белгилари бўйича ўз устунликларини намоён этишди, айниқса ҳосилдорлик ва мағиз чикими белгилари бўйича, бу эса ер бирлигидан юқори мой олишга сабаб бўлади.
10. Мураккаб дурагайлаш услуби оркали яратилган тезпишар тизмаларда кўсакларнинг очилиш суръати 1,2-2,0 кунга тезлашди ва шунинг натижасида вегетация даври ўн кунгача қисқартирилди.
11. Қорақалпоғистонда кунгабокарнинг КК-52 ноёб нави андоза КК-1 навига нисбатан ҳосилдорлик бўйича 27,3 %, мағиз чиқими бўйича 17,0 % ва минг дона уруғ доначаларнинг вазни бўйича 7,3 граммга юкори бўлди.
12. Давлат нав синаш комиссиясига биринчи маротаба толасининг сифати тўртинчи тип талабларига тўлиқ жавоб берадиган навлар топширилди. Шу кунга қадар Қорақалпоғистонда фақатгина бешинчи тип толага мансуб навлар экилиб келмокда ва бу эса сотиб олиш нарҳи кам бўлганлиги туфайли даромад микдорини кескин пасайтиради.
13. Янги яратилган ғўзанинг КК-3506 ва КК-3543 навларига Ўзбекистон Республикаси интеллектуал мулк агентлиги томонидан 2016 йилда Давлат UZ NAP 00131. 30.06.2016, UZ NAP 00138. 31.08.2016 ракамли патентлари олинди
14. Янги КК-3506 ва КК-3543 ғўза навлари бўйича бирламчи уруғчилик ишлари ташкил қилиниб олиб борилди ва буларнинг натижасида элита хўжаликларига топшириш учун етарли ҳажмда уруғлик ашёлар тайёрланди ҳамда ушбу навларнинг навдорлиги 99,0 % га етказилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда бутуй дунёда гидрометаллургия, оқова сувлар ва ишлаб чиқариш эритмаларини тозалаш, сувни тайсрлаш жараёнларида ион алмашинувчи полимсрлар кенг қўлланилмокда. Сорбцион ва селективлик хоссалари юкори бўлган ион алмашинувчи полимсрларни ишлаб чикиш ва уларнинг эксплуатацией хоссаларини бошқаришнинг замонавий усулларини яратиш долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмокда1.
Республикамизда мустақиллик йилларида фурфурол, бензогуанидин ва полиэтиленполиамин иштирокида поликонденсациялаш йўли билан мис, молибден ионларига нисбатан танловчан хусусиятли комплекс ҳосил қилувчи кучеиз асосли анионит яратиш; фурфурол ва ароматик халқалар тутган бирикмалар асосида янги поликодснсацион турдаги ионитлар олиш, уларнинг кимёвий ва термик таъсирларга чидамлилигини ошириш йўналишларида илмий ишлар олиб боришга алохида эътибор каратилди.
Жаҳонда стирол, дивинилбснзол, акрил кислотаси, акрилонитрил, винилпиридин каби мономсрлар асосида полимсризацион турдаги ион алмашинувчи полимсрлар олиш технологиялари йўлга кўйилган. Ион алмашинувчи полимсрлар ишлаб чиқишда қатор, жумладан, қуйидаги йўналишларда тсгишли илмий ечимларни асослаш зарур: юқори хароратга ва кимёвий таъсирларга чидамли, механик мустаҳкам ион алмашинувчи полимсрлар олиш усулларини ишлаб чикиш; сорбцион, сслсктивлик ва эксплуатацией хоссалари юқори бўлган ион алмашинувчи полимсрлар олишнинг мақбул шароитларини аниклаш; махаллий хом ашслар асосида мавжуд мономсрлардан фойдаланиб, янги ион алмашинувчи полимсрлар олиш технологияларини яратиш долзарб муаммоларга каратилган тадқиқотлар олиб борилмокда.
Узбеки стон Рсспубликаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Узбекистан Рсспубликасининг саноатини ривожлантириш устунлари тўғрисида»ги, 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072 сонли «Ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техникавий ва технологик қайта жихозлаш бўйича энг муҳим лойиҳаларни амалга ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги ва 2015 йил 11 фсвралдаги ПҚ-2298-сон «Тайёр маҳсулот, бутловчи маҳсулот ва матсриаллар ишлаб чикаришни маҳаллийлаштириш дастури тўғрисида»ги қарорларида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади термо-кимё-радиацион барқарор поликонденса-цион турдаги ион алмашинувчи полимсрлар олиш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
дифениламин ва фурфуролни поликонденсациялаш йўли билан оғир металл ионларига комплекс хосил килувчи хоссали тсрмо-кимёвий барқарор кучсиз асосли анионит олиш усули ишлаб чикилган;
ионоген группаларни киритиш учун дифснилоксидни фурфурол билан поликондснсациялаб, янги полимер матрицаси яратилган;
дифснилоксид ва фурфуролни поликонденсация рсакциясини бошланғич мономсрлар, катализатор табиати ва концснтрацияси, реакция темпсратураси ва бошкаларга боғлиқлиги аниқланган;
олинган полимерии сульфирлаш ва фосфориллаш рсакцияларини технологик жараёни ишлаб чиқилган;
сульфокўмир билан олинган сульфокатионитни натрий, кальций, магний ионларига нисбатан сорбцион хоссалари, ишчи интервали, механик мустахкамлиги аникланган;
фосфорли катионит таркибида мис ионлари тутган оқова сувлардан мис ионларини динамик шароитда сорбциялаши, катионитнинг регенерация технологияси такомиллаштирилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Дифсниламиннинг фурфурол билан поликондснсациялаб юқори тсрмо-кимё баркарорликка эга бўлган кучсиз асосли анионит олиш усули ўрганилиб, олинган полимсрнинг хоссаларига реакция темпсратураси, бошланғич моддалар нисбатлари, катализаторнинг табиати ва концснтрацияси ва бошкалар таъсири тадкик қилинган, унинг асосида кучсиз асосли анион алмашинувчи полимер синтезининг оптимал шароитлари тавсия этилган.
2. Дифснилоксидни фурфурол билан биргаликда поликондснсациялаб янги полимер олиш жарасни ўрганилиб, полимерии сульфирлаб тсрмо-кимё барқарорлиги ва механик мустахкамлиги билан фаркланадиган янги полифункционал СКДФ сульфокатионит, монофункционал сульфо-катионит, макроговак сульфокатионит тавсия этилди.
3. Янги фосфорли нордон полимерии олиш учун дифснилоксидли-фурфуролли полимерии фосфориллаш рсакцияси ўрганилиб, фосфорли нордон катионит хоссаларига фосфорилловчи агент табиати ва концснтрацияси, фосфориллаш рсакцияси давомийлиги, катализатор концснтрацияси ва табиати таъсири аниқланди.
4. Монофункционал, полифункционал ва макроговакли сульфокатионитлар, хамда фосфорли нордон группалари бор катионит олиш имконияти аникланди. Полимсрнинг говакли структурасини хисоблаш учун Браунэр, Эммит, Теллер (БЭТ) тенгламаларидан фойдаланиб, катионитнинг ғовакли характсристикалари ҳисобланди, уларнинг қиймати олинган ионитнинг макроғовакли катионитларга мансуб кўрсатиб бсрилди.
5. Олинган ионитларни сувда, ҳавода ва ишкор, кислоталар сувли эритмаларида тсрмик, кимёвий таъсирларга юқори баркарорлиги билан характсрланиши аникланиб, уларни сувда ва хавода Со60 у-нурланиши таъсири остида асосий хоссалари ва структурасининг ўзгариши 500 рад/сек доза билан 25°Сда нурлантирилганда ионитларни радиация таъсирига баркарорлиги кўрсатилди.
6. Олинган полифункционал сульфокатионитининг Н -»Na' ва Na+->Ca2’ алмашинишида диффузия тенгламасидан фойдаланиб кинстик характсристикалари тадқик қилиниб, аник амалда қўллаш объсктлари аниқланди.
7. Тажриба-саноат шароитларида полифункционал сульфокатионитини олиш принципиал технологик схсмаси таклиф этилди. Сульфокатионитни олиш технологияси яхши натижалар билан ишлаб чиқариш шароитларида «Фаргона кимё заводи» МЧЖда синалди ва СКДФ сульфокатионитининг тажриба партияси чиқарилди. Сульфокатионитнинг олинган тажриба партияси ишлаб чиқариш шароитларида «Қўконсупсрфосфат» ОАЖ, «Қўқонспирт» И.Г.Т. ОАЖ ва «SARBON BARAKA BIZNES» МЧЖ қозонхона цехларида сувни юмшатиш жараёнларида, шунингдек «Узметкомбинат» АЖда ишлаб чикариш айланма сувларини тозалаш жараёнларига тадбик этилди. Қўллашдан кутилаётган иқтисодий самара йилига 330 млн.сўмни ташкил килди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунёда 20% дан ортик бино ва иншоотлар ёнғин асоратида фойдаланиб бўлмас ҳолатига келади. Уларда қўлланиладиган қурилиш материалларини ёнғинга чидамлилигини ошириш учун фосфор, олтингугурт ва хлор тутган олигомерлари билан ишлов берилади. Қурилиш материалларига бундай ишлов бериш 2016 йилда 5,4% га ошди. Қурилиш материаллари ва биноларни ёнғинга қарши ишлов беришда ишлатилувчи композицион материаллар реологик ва физик-механик хоссаларини яхшилаш, структура хосил килиш жараёнини ростлаш учун синтетик олигомерлар асосида модификаторлар олиш долзарб муаммодир1.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда оловбардош материаллар, антикоррозион копламалар олишда полифункционал таъсирга эта органик модификаторлар қўллаш юзасидан кенг камровли тадбирлар амалга оширилиб, бу йўналишда, жумладан, сифатли фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерларни ишлаб чикариш, уларнинг курилиш ва полимер материаллари оловбардошлигини ошириш борасида муаян натижаларга эришилди.
Бугунги кунда жаҳонда таркибида фосфор-, олтингугурт-, хлор гуруҳлари тутган олигомер ва полимер материалларни сифатини ошириш улардан самарали фойдаланиш юзасидан максадли тадқиқотларни амалга ошириш муҳим бўлиб, бу борада, жумладан, куйидаги масалаларга алоҳида эътибор каратилмокда: таркибида олтингугурт тутган полисульфид каучуклари олиш ва герметиклар сифатида қўллаш; фосфор-, олтингугурт тутган олигомер антипиренларни олиш ва ёгоч ва полимер курилиш материалларида қўлланилиши ўрганиб чиқиш; таркибида хлор-, олтингугурт тутган хлорсульфоланган полиэтилен олиш усулини ишлаб чикиш технологияси ва антикоррозион қопламалар сифатида қўллаш усулини ишлаб чиқиш. Шулар асосида ушбу олигомерларнинг физик-кимёвий хоссалари, уларни модификация жараёнлари ва кўлланилиши мумкин бўлган соҳалари изчил тадқиқ этиш ва технологиясини яратиш долзарб масалалардан ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442 сон «2011-2015 йиларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги Қарори, 2015 йил 4 мартдаги ПФ-4707-сон «2015-2019 йилларда ишлаб чиқаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида»ги Фармони ва Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2015 йил 22 январдаги 8-сон «Саноатда ишлаб чиқариш харажатларини кисқартиришга ва махсулот таннархини пасайтиришга дойр кўшимча чора-тадбирлари тўғрисида»ги карори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган бирикмалар асосидаги янги олигомерларни, композицион полимер материаллар олишда қўллаш ва олиш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
маҳаллий хомашёлар асосида фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерлар олинган;
олтингугурт тутган полисульфид каучуклари, фосфор-, олтингугурт сакловчи олигомер антипиренлари ва олтингугурт-, хлор тутган хлорсульфоланган полиэтиленларни физик-кимёвий хоссалари аниқланган;
синтез қилинган бирикмаларнинг хоссалари ва тузилиши аниқланган;
фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерлар учун модификаторлар синтези, уларнинг модификацияси ва механик хоссаларга таъсири асосланган;
фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерларнинг физик-механик, герметик, оловбардошлик ва антикоррозион хоссалари аникланган, хамда ушбу олигомерларнинг қўлланилишидаги техник-иқтисодий самарадорлиги аниқланган.
Хулосалар
1. Ҳар хил ПСО асосидаги герметикларни котириш, механик хоссаларини кучайтириш ва кимёвий ўзгаришлар йўли билан модификация килиш технологияси таклиф килинди.
2. Ишлаб чикилган фаоллаштирувчи система иштирокида вулканланиш жараёни механизми таклиф килинди ва юқори деформацион мустаҳкамлик ва адгезион хоссаларига эта ок рангли герметиклар олиш имконияти кўрсатилди. Қотирувчи сифатида pyx оксиди ва марганец диоксиди ишлатилган тиокол олигомерлари асосидаги герметикларнинг термик хоссалари ТГ ва ДТТ орқали ўрганилди. Қотирувчи сифатида pyx оксиди ишлатилган герметикларда марганец диоксиди ишлатилган герметиклар билан солиштирилганда вулканловчи тўр хосил бўлишининг турли хоссаларига боғлик бўлган термик ва релаксация хоссалари паст эканлиги аниқланди.
3. Ёғоч ва полимерларни мақсадли янги антипиренлар синтез килишни кенг имконини яратувчи фосфор тутган композициялар билан оловдан химоя килиш жараёнининг механизми таклиф этилди.
4. АР-100, АР-110, АР-120, АР-130, АР-140, АР-150 и АДж-1, АДж-2, АДж-3, маркали олигомер антипиренлар асосида ёгоч ва полимерларни оловдан ҳимоялаш тажрибалари ўтказилди. Аниқландики, ўзининг самарадорлиги билан олинган антипиренлар чет эллик аналоглар билан бир хил хоссага эта, шу билан бирга антипиренларда кутбли функционал гурухлар билан боғлик қонуниятлар хам аниқланилди.
5. Ҳар хил системалар билан қотирилган ва ёгоч билан полимерии оловдан химоялаш самарадорлиги юқори бўлган гурухлар ўтказадиган, фосфор тутган олигомерлар асосида оловдан химояловчи таркиб ишлаб чиқилди. Антипиренлар сифатида АР-100, АР-НО, АР-120, АР-130, АР-140, АР-150 и АДж-1,АДж-2, АДж-3 таркибли олигомерлар ишлатилиши тавсия этилди.
6. Хлорсульфоланган полиэтиленни фосфор ва олтингугурт сакловчи бирикмалар асосида олинган модификаторлар билан таъсирлашуви ўрганилди. Кўрсатилдики, натижада полимер хар хил адгезион фаол функционал гуруҳларга эга бўлади.
7. Фосфор- азот тутган бирикмалар билан модификация килинган хлорсульфоланган полиэтилен асосидаги таркибларнинг адгезия структура-сини ҳосил қилиши ва адгезия мустаҳкамлигига таъсири аниқланди.
8. Композиция модификацияси натижасида олинган адгезив коплама-ни структураси ўрганилди. Модификация натижасида юзанинг кескин ўзга-риши кўрсатилди. Ушбу структура юза билан таъсирни кучайиши натижасида адгезион мустахкамликни ошишига олиб келди.
9. Махаллий хомашёлар асосида Р, S, CI- тутган бирикмалар олиш технологияси ишлаб чиқилди ва МЧЖ «QAYUM НОЛ SER.VIS», МЧЖ «KAFOLAT REZINA», Тошкент МГБ да амалиётга жорий этилди. Олинган Р, S, CI- тутган бирикмалар агрессив таъсирларга, атмосфера таъсирларига ва юқори оловбардошликка эга.