90
har qanday zararli dasturni darhol aniqlashi, hodisalarga javob berishi va bosqinlarni
boshlanishidan oldin aniqlashi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. OʼzR Prezidentining «Sunʼiy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish
uchun shartsharoitlar yaratish chora-tadbirlari toʼgʼrisida»gi qarori. PQ-4996-son.
17.02.2021y.
2. А.Фишман. Искусственный интеллект: возможности и угрозы. ИТ
Безопасность (it-world.ru). Журнал IT Manager. 01.06.2021
3. David Poole Alan Mackworth Artificial Intelligence: Foundations of
Computational Agents, Cambridge University Press, 2010
4. Руслан Рахметов Искусственный интеллект в информационной
безопасности/www.securityvision.ru/blog/iskusstvennyy-intellekt-v-
informatsionnoy-bezopasnosti/
5. “Kiber xavfsizlik muammolari va ularning eng yangi texnologiyalarda
yuzaga kelish trendlarini o’rganish”, Dilmurod Rahkmatov.
6. Using Artificial Intelligence in Cybersecurity | Balbix
MA’LUMOTLAR BAZASI (MB) VA MA’LUMOTLAR BAZASINI
BOSHQARISH TIZIMI (MBBT)NING NAZARIY ASOSLARI
Maxkamov Shohruh Sarvar oʻgʻli
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Ma’lumotlar bazasi hamda ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari solishtirilgan, ma’lumotlar bazasidan foydalanish Delphi tizimi orqali
asoslanib ko’rsatilgan.
Kalit so‘zlar:
Ma’lumotlar bazasi, ma’lumotlar bazasini boshqarisha tizimi,
tizilmalashtirish,
maydon,
axborot
tizimi,
tarmoqli
MBBT,
yaxlitlik,
foydalanuvchanlik, foydalanuvchilar to’plami, rollar.
Ma’lumotlar bazasi bu — tartiblangan ma’lumotlarni saqlovchi va qayta
ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bir hil turdagi
axborotlarni o‘zida saqlovchi va berilgan so‘rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model.
Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma’lumotlar bazasi hisoblanadi, ya’ni bir hil turdagi
(kitoblarni) ob’ektlarni o‘zida saqlaydi, yoki bo‘lmasa telefon raqamlar yozilgan
kitobcha, bu yerda ism, telefon raqam kabi bir hil tipdagi ma’lumotlar saqlanadi, bu
ham ma’lumotlar bazasi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini hosil
qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib
aytganda, MBBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat
ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi.
91
Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi, bu
tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun
ma’lumotlar bazasiga murojaat qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib,
so‘rovga javob beradi:
Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo‘la oladi:
— Oracle;
— MySQL;
— Microsoft Office Access;
— MariaDB;
— Microsoft SQL Server;
Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi
ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu
qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar
to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish
uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona,
zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.
Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq
zarur:
Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan dasturlarga
bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki
ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, dasturlarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim.
Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror
programma tuzishga hojat qolmasin.
Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal
qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini ma’lumot so‘zidan farqlaymiz, ya’ni
axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir
belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz.
MBni yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo‘yicha tartiblashga
va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat
ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin.
Tizilmalashtirish
– bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni
kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular
tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida
matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin.
Misol 1. Studentlar (Talabaning ID raqami, familiyasi, ismi, otasining ismi,
o‘rtacha baho va stependiya miqdori) haqidagi axborotdan iborat tizimalashtirilmagan
ma’lumotlarga misol 1–rasmda ko‘rsatilgan.
1-rasm. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol
Talabaning ID raqami 401221100816 Familiyasi Avazov Ismi Jamol Otasi Alievich Tugilgan
sana 12-yanvar, 2002 yil O‘rtacha baho 4,78
Talabaning ID raqami 401221100798 Familiyasi Ortiqov Ismi Akram Otasi Salimovich
Tugilgan sana 3
XI 2004 yil O‘rta baho 4,61
Talabaning ID raqami 401221100814 Familiyasi Lazizova Ismi Saida Otasi. Xo‘jaevna
Tugilgan sana 2006 O‘rta baho 4,52
92
Tizilmalashtirilmagan holda saqlanayotgan ma’lumotlardan zarur bo‘lganini
qidirib topish ancha murakkab, uni tartiblashni esa deyarli bajarib bo‘lmaydi
Bu ma’lumotlarni tizimlashtirish va qidirishni avtomatlashtirish uchun
ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqida ma’lum bir kelishuvni ishlab chiqish zarur.
Misol 2.1-misolda ko‘rsatilgan ma’lumotlarni oddiy jadval ko‘rinishidagi
tizilmaga solingandan so‘ng, u 2 – rasmda tasvirlangan ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Talabaning ID
raqami
Familiya
Ismi
Otasining
ismi
Tugʻilgan
sana
O‘rtacha
baho
401221100816
Avazov
Jamol
Alievich
12
01
2002
4,78
401221100798
Ortiqov
Akram
Salimovich
03
11
2004
4,61
401221100814 Lazizova
Saida
Xo‘jaevna
07
07
2006
4,52
Ma’lumotlarni strukturalashtirish – bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda
qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi
va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga
ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar
bilan chambarchas bog‘liq (3-rasm).
Maydon - bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u
axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni
tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi:
Maydon nomi
, masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji,
mutaxassisligi.
1-maydon nomi
2-maydon
nomi
3-maydon
nomi
. . .
N-maydonnomi
3-rasm. Ma’lumotlar bazasi tuzulmasining asosiy elementlari
Maydon turi
,
masalan, son (chislovoy), simvol (simvolnыy), sana/vaqt (data/vremya), mantiqiy
(logicheskiy).
Maydonuzunligi (o‘lchami)
, masalan, eng ko‘p simvollar sig‘imi;
Maydon aniqligi
, (son tipidagi ma’lumotlar uchun) masalan, sonning o‘nlik kasr
qismini aks ettirish uchun o‘nlik raqamdan to‘rttasidir.
Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. Yozuv tuzilishi uchun
uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib,
ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. Yozuv ob’ektning
biror bir elementi haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi.
Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning nusxalar to‘plamidir. U
o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega.
Ёзув
93
MB jadvali bilan ishlash uchun oddiy ilova yaratish algortmi quyidagi ketma-
ketlikda bajariladi:
1. Delphi tizimi ishga tushirilib BDE komponentalar palitrasidan table
komponentasi formaga qo‘yiladi.
2. Formadagi Table komponentasi belgilanib, DataBase Name xossasida Mbning
psevdonimi aniqlanadi.
3. Table Name xossasidan MB jadvali nomi aniqlanadi.
4. Active xossasi True qiymat bilan o‘rnatiladi.
5. DataAcciss komponentalar palitrasidan Tdata Source komponentasi formaga
qo‘yiladi.
6. TdataSet xossasi Table1 nom bilano‘rnatiladi.
7. Data Controls komponentalar palitrasidan TdbGrid komponentasi formaga
qo‘yiladi.
9. DataSourse xossasi DataSourse1 nom bilan o‘rnatiladi.
10. Menyudan File=>Save Project As buyrug‘i berilib, oldin forma keyin loyiha
saqlanadi.
11. Loyihani ishga tushirish uchun F9 tugmasi bosiladi. Natijada quyidagi
formaga ega bo‘lamiz.
TDB Navigator komponenti.
MB jadvalida ma’lumotlarni surish, o‘chirish,
yozuvni siljitish va taxrirlash uchun Data Controls komponentalar palitrasida maxsus
TDB Navigator komponentasi mavjud.
Bu komponentani formadagi MB jadvaliga quyidagi tartibda o‘rnatish mumkin.
1. MB jadvali formasi ekranga chaqiriladi.
2. Data Controls komponentalar palitrasidadan TDBNavigator komponentasi
formaga joylashtiriladi.
3. TDBNavigator komponentalar xossasidan DataSourse xossasi DataSourse1
nom bilan o‘rnatiladi.
4. Menyudan File=>Save Project As buyrug‘i berilib, oldin forma keyin loyiha
saqlanadi.
5. Loyihani ishga tushirish uchun F9 tugmasi bosiladi.
Natijada jadvali ma’lumotlarni surish, o‘chirish, yozuvni siljitish va taxrirlash
kabi tugmachalarga ega bo‘lgan quyidagi formaga ega bo‘lasiz.
Kompyuter quyidagi dastur kodlarini avtomatik ravishda tuzadi:
unit xodim;
interface
uses
94
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs, StdCtrls, Grids, DBGrids, DB, DBTables, ExtCtrls, DBCtrls;
type
TForm1 = class(TForm)
Label1: TLabel;
Table1: TTable;
DataSource1: TDataSource;
DBGrid1: TDBGrid;
DBNavigator1: TDBNavigator;
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
S.Iriskulov, M.Ataxanov “Algoritmik tillar va dasturlash”, Namangan, 2000
yil.
2.
S.Bobrovskiy «Delphi 7» uchebniy kurs. Sankt-Peterburg. Moskva. Xarkov.
Minsk. 2000.
3.
Носков Ю.М. Система программирования Delphi. - раздел «Основы
http://www.mgopu.ru/PVU/2.1/Delphi/index.html
4.
Hakimov М.Х., Gaynazarov S.M. Berilganlar bazasini boshqarish tizimlari.
Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. 2- nashr / T.: Fan va texnologiyalar, 2015 648 б.
5.
https://www.terabayt.uz/
ENERGIYA TA’MINOTI TIZIMLARIDA ENERGIYA SAMARADORLIGINI
OSHIRISHDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI
t.f.d., prof. Siddikov Ilxomjon Xakimovich
Jahon bankining loyihalarni boshqaruv guruhi
“Energiya samaradorlikni oshirish” koordinatori
Abdumalikov Akmaljon Abduxoliq o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Jahonda
energiya
ta’minoti
manbalari
monitoringida
axborotlarni
taqsimlashning turli signal o‘zgartgichlarini keng qo‘llash, ular yordamida doimiy
