457
15.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
16.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
BOLALAR MULOQOTNING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK
XUSUSIYATLARI
Karakulova Umida Abduvakilovna
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Berdiyorova Sevinch Oybek qizi
Rejepbayeva Aygul Zokirboy qizi
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabalari
Annotatsiya:
Maqolada bolalar muloqotning psixologik-pedagogik psixologik
xususiyatlari va ular muloqotning rivojlantirish usullari va olimlar qarashlari berilgan.
Kalit so‘zlar:
L.S.Vigotskiy, S.Ya.Rubinshteyn, P.Ya.Galperin, L.I.Bojovich,
o'zaro ta'sir, muloqot, inqiroz, shaxs.
Psixologiya nuqtai nazaridan (A.A. Leontiev) muloqot deganda, u yoki bu tarzda
bir-biri bilan psixologik bog'liq bo'lgan odamlar o'rtasida maqsadli, bevosita yoki
bilvosita aloqani o'rnatish va qo'llab-quvvatlash jarayoni tushuniladi. Ushbu aloqani
amalga oshirish "individual" faoliyatni ma'lum parametrlar bo'yicha muvofiqlashtirish
orqali qo'shma faoliyat yo'nalishini o'zgartirishga, yoki aksincha, vazifalarni
taqsimlashga (ijtimoiy yo'naltirilgan aloqa) yoki shakllanishiga maqsadli ta'sir
ko'rsatishga imkon beradi.
Oddiyroq ta'rif M.I.Lisina: “Muloqot - bu munosabatlarni o'rnatish va umumiy
natijaga erishish uchun sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish va birlashtirishga qaratilgan
ikk yoki undan ortiq odamlarning o'zaro ta'siri”.
Har qanday ilmiy tadqiqot ob'ektida bo'lgani kabi, muloqot ham bir qator o'ziga
xos xususiyatlarga ega.Ular orasida:
▪
muloqot o'zaro yo'naltirilgan harakatdir;
▪
uning har bir ishtirokchisining faoliyatini nazarda tutadi;
▪
uning ishtirokchilari aloqa sherigidan javob berish va javob olishni kutishadi;
▪
bu jarayon ishtirokchilarining har biri shaxs sifatida harakat qiladi.
Bundan, xususan, muloqotning sub'ekti boshqa shaxs, aloqa sherigi ekanligi
kelib chiqadi. Har bir inson boshqa odamlarni bilishga va qadrlashga intiladi.
Boshqalarni tan olish va baholash, inson o'zini-o'zi qadrlash va o'zini-o'zi bilish
imkoniyatini oladi. Bu istak muloqotga bo'lgan ehtiyojning mohiyatidir.
Shunday qilib, muloqotning asosiy funksiyalari: odamlarning birgalikdagi
faoliyatini tashkil etish (ularga erishish uchun sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish va
birlashtirish); shaxslararo munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish; odamlarning
458
bir-birlari bilan tanishishi; muloqot shaxsni shakllantirish, uning ongi va o'zini o'zi
anglashning zarur shartidir.
«Shaxsiyat» turli fanlar: psixologiya, sotsiologiya, pedagogika, falsafa va
boshqalar nuqtai nazaridan qaraladi.Bu ba'zan bu tushunchaning psixologik
mazmunini
yo'qotishiga
olib
keladi.
Rus
psixologlar
(L.S.Vigotskiy,
S.Ya.Rubinshteyn, P.Ya.Galperin, L.I.Bojovich va boshqalar) moddiy va maʼnaviy
ishlab chiqarish mahsulotlarida mujassamlashgan shaxs rivojlanishining ustun tomoni
sifatida ijtimoiy tajribani atashadi, bu bolalik davrida bola tomonidan egallangan.
Ushbu tajribani o'zlashtirish jarayonida bolalarning nafaqat individual bilim va
ko'nikmalarni egallashi, balki ularning qobiliyatlarini rivojlantirish, shaxsning
shakllanishi sodir bo'ladi. “Shaxs” tushunchasi o‘z ichiga turli belgilarni o‘z ichiga
oladi: “ijtimoiylik”, “ijodiy faoliyat”, “axloq”, “tizim – men”, “mas’uliyat o‘lchovi”,
“motivatsion yo‘nalish”, “yaxlitlik” va boshqalar. Shaxsni shakllantirish masalasida
mahalliy psixologlarning ta'kidlashicha, bolani jamiyat tomonidan yaratilgan ma'naviy
va moddiy madaniyat bilan tanishtirish jarayoni passiv emas, balki faollik jarayonida,
uning tabiati va xususiyatlaridan kelib chiqadi. bolaning boshqa odamlar bilan
rivojlanadigan munosabati ko'p jihatdan uning shaxsiyatini shakllantirish jarayoniga
bog'liq.
“Inson shaxs sifatida aynan o‘z faoliyatining rivojlanishi jarayonida
shakllanadi. Garchi, umuman olganda, shaxsiyat ma'lum bosqichlarda paydo
bo'ladigan ontogenetik rivojlanish natijasi bo'lsa-da, lekin shaxsning ijtimoiy
mohiyatini ifodalovchi sifat sifatida, shaxs tug'ilishdan boshlab yaqin kattalar bilan
muloqot qilish natijasida shakllana boshlaydi”.
Vygotskiy, A.A. Leontiev, V.N. Myasishcheva va boshqalar maktabgacha
yoshdagi bolalarning kattalar va tengdoshlari bilan muloqotini o‘rganishgan.
V.N. Myasishchevning fikriga ko'ra, “Muloqot - bu odamlarning bevosita yoki
bilvosita o'zaro ta'siri jarayoni bo'lib, unda uchta o'zaro bog'liq komponentni aniq
ajratish mumkin; 1-bir-birining muloqoti ishtirokchilarining aqliy aksi,2-bir-biriga
munosabati va 3-o‘zlariga munosabati.
Aloqa jarayonining tarkibiy qismlari sifatida quyidagilar ham ko'rib chiqiladi:
▪
so'zning tor ma'nosida birgalikdagi faoliyat ishtirokchilari o'rtasida ma'lumot
almashish sifatida tushuniladigan aloqa;
▪
o'zaro ta'sir - birgalikdagi faoliyatni tashkil etishning muayyan shaklini
nazarda tutadigan ularning o'zaro ta'siri;
▪
shaxslararo idrok - bu sheriklarning o'zaro tushunishlari uchun asos sifatida
bir-birlarini bilish jarayoni.
Muloqot jarayonlarida bir-birini idrok etish va bilishning asosiy mexanizmlari
identifikatsiya, aks ettirish va stereotiplashdir. Muloqotning kommunikativ, interaktiv
va pertseptiv tomonlari ularning birligida uning mazmuni, shakllari va bolalar
hayotidagi rolini belgilaydi.
Bolalar psixologiyasida bolaning boshqa odamlar bilan muloqot qilish
muammosi eng muhim deb hisoblanadi, chunki ijtimoiy xulq-atvorning asosiy
hodisalari bolalik davrida, shu jumladan bolaning boshqa odamlar bilan muloqot qilish
sharoitida rivojlanadi. Tadqiqotning asosiy jihatlari - bolaning kattalar va tengdoshlari
bilan muloqotining ontogenezi, bolaning muloqot usullarini egallashi, muloqot va
459
bolalar faoliyati o'rtasidagi bog'liqlik, bolaning intellektual qobiliyatlarini va uning
shaxsiy parametrlarini ro'yobga chiqarishda muloqotning o'rni va boshqalar. V.N.
Belkina ta'kidlaganidek, “Bolaning muloqot ob'ektlarini anglashida ketma-ketlik
mavjud: dastlab bu kattalar, ma'lum bir bosqichda u tengdoshlaridir. Asta-sekin
muloqot doirasi ham kengayib boradi, keyin esa muloqotning motiv va usullari
farqlanadi va murakkablashadi”.
Shu bilan birga, bolaning muloqotning turli parametrlarini o'zlashtirishi deyarli
bir xil ketma-ketlikda - birinchi navbatda kattalar bilan, keyinroq tengdoshlari bilan
o'zaro munosabatlar sharoitida sodir bo'lishi muhimdir. Bu, ayniqsa, og'zaki muloqot
darajasida yaqqol namoyon bo'ladi: hayotning taxminan uchinchi yilida chaqaloq
allaqachon kattalar bilan muloqot qilish vositasi sifatida nutqdan faol foydalanmoqda
va faqat bir yarim-ikki yildan keyin biz xuddi shu rasmni kuzatamiz. bolaning
tengdoshlari bilan muloqotida. Pedagogik vazifalarga kelsak, bu muntazamlik muhim
ko'rinadi.
Faoliyatning eng muhim turlaridan biri sifatida bolaning muloqotni o'zlashtirish
jarayonining yana bir jihati ham mantiqiydir. Ba'zi psixologik ishlarda bola hayotining
beshinchi yili atrofida maxsus "inqiroz" ning paydo bo'lishiga e'tibor qaratiladi, uning
belgilari ayniqsa tengdoshlar bilan muloqot qilish holatlarida namoyon bo'ladi. Buning
sababi maktabgacha yoshdagi bolaning tengdoshlari bilan aloqaga bo'lgan ehtiyojining
kuchayishi va bu ehtiyojni amalga oshira olmaslik o'rtasidagi qarama-qarshilikdir.
Tegishli "inqiroz" masalasini ko'tarishning asosliligi adabiyotda shubha ostiga olinadi,
chunki bolalarning tengdoshlari bilan muloqot qilishdagi qiyinchiliklar nafaqat bu
davrda yuzaga keladi va yanada murakkab sabablarga ega, ammo kattalarning roli.
ijtimoiy faoliyatning adekvat shakllarini rivojlantirishda aniq belgilangan. Tengdoshlar
bilan muloqot maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiyatining rivojlanishiga ta'sir
qiladi: u o'z harakatlarini boshqa bolalarning harakatlari bilan muvofiqlashtirishni
o'rganadi. O'yinlarda va haqiqiy hayotda, o'rtoqlar bilan muloqotda, bolalar kattalar
munosabatlarini takrorlaydilar, normalarni amalda qo'llashni o'rganadilar. Xulq-atvori,
o'rtoqlarini va o'zlarini baholang. Tengdoshlar bilan muloqotda maktabgacha
tarbiyachi kattalar bilan muloqotda ularga moslashtirilgan faoliyat usullari va insoniy
munosabatlar normalaridan foydalanadi va ularning samaradorligini tekshiradi.
Tengdoshlarini o'ziga teng deb hisoblagan bola, ularning o'ziga bo'lgan munosabatini
sezadi, lekin ularning barqaror shaxsiy fazilatlarini qanday ajratib olishni deyarli
bilmaydi.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalarning
tengdoshlari
guruhlaridagi
munosabatlari vaziyatli va beqaror xarakterga ega bir-biri bilan janjal va yarashuvlar
kuniga bir necha marta sodir bo'ladi, ammo bu muloqot o'zaro munosabatlarning
muayyan normalarini o'zlashtirish uchun zarur shartdir. Bolaning noqulay holati.
guruh, muloqot qila olmaslik, tengdoshlar guruhida mashhur emaslik, muloqot
jarayonining
intensivligini
keskin
kamaytiradi,
sotsializatsiya
jarayonini
sekinlashtiradi, qimmatli shaxsiy xususiyatlarning shakllanishiga to'sqinlik qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Karakulova, U., Berdiyorova, S., & Rejepbayeva, A. (2023). O ‘smirlik
davrida nomoyon bo ‘ladigan deviant xulq-atvor.
Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании
,
3
(2).
460
2.
Umida, K., & Qizi, R. A. Z. (2023). TALABA-YOSHLARNI IJTIMOIY
OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASHNING PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI.
3.
Karakulova, U. A., Nortoyeva, S. Q. Q., & Yangiboyeva, D. U. B. Q. (2023).
OILAVIY MUHITI VA DEVIANT XULQ ATVOR SHAKLLANISHI. Academic
research in educational sciences, 4(TMA Conference), 796-800.
4.
KARAKULOVA,
U.,
&
BOYMATOVA,
D.
(2023).
SHARQ
PSIXOLOGIYASINING AN’ANALARI VA ZAMONAVIY SHAXS.
Journal of
Pedagogical and Psychological Studies
,
1
(6), 36-40.
5.
KARAKULOVA,
U.
(2023).
BOLA
XULQ-ATVORI
SHAKLLANISHIDA OILAVIY MUHIT.
Journal of Pedagogical and Psychological
Studies
,
1
(6), 31-35.
6.
Umida
Karakulova
OILADAGI
SHAXSLARARO
MUNOSABATLARNING BOLALAR XULQATVORIGA TA’SIRI Educational and
Pedagogical Sciences | Konferensiya ishi | Nashr etilgan 2022-12-06
7.
Umida, K., & Mushtariy, R. (2023). INFLUENCE OF FAMILY
CONFLICT ON THE DEVELOPMENT OF DEVIANT BEHAVIOR IN
ADOLESCENT AGE.
International Journal of Advance Scientific Research
,
3
(06),
52-57.
8.
Psychological and Behavioral Sciences | Maqola | Nashr etilgan 2023
MAKTAB BITIRUVCHILARINI KASBGA YO’NALTIRISHNING IJTIMOIY-
PSIXOLOGIK HUSUSIYATLARI. Umida Karakulova
9.
Djumanov S. TALABALARDA KOMMUNIKATIV QOBILIYATLARINI
SHAKLLANTIRISH
MUAMMOSIGA
YONDASHUVLAR
VA
TUSHUNCHALAR //Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании. – 2023. – Т. 3. – №. 1.
10.
Джуманов, Ш.З. (2018). Бўлажак ўқитувчининг шахс бўлиб
шаклланишида коммуникатив қобилиятнинг моҳияти.
FarDU–ilmiy xabarlar.–
Фарғона
,
5
, 113-116.
11.
Zakirovich, Djumanov Sherali. "TALABALARDA KOMMUNIKATIV
QOBILIYATLARNI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI."
International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research
(2022): 543-545.
12.
Buribaevich, M. K., Mokhinur, B., & Mehribonu, A. (2022). Psychological
Aspects Of Leader Traits In Boys And Girls In Different Family Settings. Eurasian
Journal of Humanities and Social Sciences, 5, 129-134.
13.
Buribaevich, M. K., Mehribonu, A., & Mokhinur, B. (2022). The Influence
of Parents on The Leadership of Children in The Family-As A Psychological Factor in
Parenting. Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences, 5, 122-128.
14.
Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
15.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
461
16.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
ER-XOTIN O‘RTASIDAGI YUZAGA KELAYOTGAN KONFLIKTLARDA
OILAVIY MUNOSABATLARNING O‘RNI VA AHAMIYATI
(PhD), Ibaydullayeva Umida Rustamjonovna
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Annotatsiya:
Oilalarda er-xotin o’rtasida yuzaga keladigan nizolar oilaviy
munosabatlarda salabiy holatlarni vujudga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Mazkur
maqolada oilaviy nizolardan biri bo‘lgan er-xotin o‘rtasidagi kelishmovchiliklarning
yuzaga kelishi, ularning sabab va oqibatlari, yuzaga kelayotgan tushunmovchiliklarda
oilaviy munosabatning o‘rni va ahamiyati qay darajada ekanligi, ularni bartaraf etish
bo‘yicha xulosa va tavsiyalar batafsil yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
oila, oilaviy munosabatlar, er-xotin, nizo, ajrim, qaynona-kelin,
kelishmovchilik, ota-ona.
Bugungi kunda jamiyatimiz oldimizda turgan eng muhim vazifalardan biri bu –
har tomonlama barkamol shaxsni voyaga yetkazish, o‘z oilasi va xalqining ravnaqi
uchun xizmat qiladigan insonni tarbiyalashdan iborat. Har bir insonning har kuni
faoliyatidan tashqari talpinib, halovat olib, orom olish uchun boradigan maskani bu -
oila hisoblanadi. Oila bu kelajakdagi munosib vorislarimizni barkamol shaxs qilib
tarbiyalaydigan, qadriyat hamda milliy an’analarimizni kelajak avlodga o‘tkazadigan
maskan sanaladi. Mamlakatimiz hamda xalqimizning tinch va xotirjam bo‘lishida
oilalarning totuvligi ham katta ahamiyatga egadir. Ammo achinarli tomoni shundaki,
o‘zbek oilalarida qaynona-kelin, er-xotin, ota-ona va farzandlar, qaynona-kuyov
o‘rtasidaги nizolarning uchrab turishidir.
Xalqimizda “Bir kun janjal chiqqan chiqqan uydan qirq kun baraka qochar”
degan naql bor. Haqiqatdan ham oilada kimlar bilan bo‘lmasin kelishmovchiliklar
yuzaga kelsa, o‘sha uyda tinchlik, o’zaro hurmat, munosabatlardagi samimiylik
yo’qoladi. Turmush o‘rtoqlarning uydagi munosabatlari, ularning ishdagi
samaradorligiga, doimiy stress holatida yurishga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida
oilalardagi ijobiy munosabatlarga salbiy ta’sir etadi. Konstitutsiyamizning 63-
moddasida “Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida
bo‘lish huquqiga ega” deb belgilab qo‘yilgan. Yurtimizda olib borilayotgan ijtimoiy
siyosat oila muhit qadriyat ekanligiga qaratilayotganligidan ko‘rish mumkin.
Davlatimiz oilalarni himoya qilish maqsadida 1998-yilni “Oila yili”, 2012-yilni
“Mustahkam oila yili”, 2013-yilni “Obod turmush yili” deb nomlarning berilishi ham
fikrimizning asosi bo‘la oladi.
Davlatimizning oilalarga ko‘rsatayotgan e’tiboriga qaramasdan oilalarda
uchrayotgan kelishmovchiliklarning ortib borayotganligi, oilaviy ajrimlar sonining
ham oshib borayotganligi achinarli holdir. Jumladan, bunday nizolar hamda ajrimlar
