453
taqozo etmoqda. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta`lim jarayonining ajralmas
qismiga aylanib borayotgan va unga o’zining ma`lum xususiyatlarini joriy etadigan
yangi texnikaviy, axborotli, audiovizualli vositalar mavjudki ular yangi pedagogik
texnologiyalarni real voqelikka aylantirdi.
Uchinchidan, sanoat va boshqa texnologiyalarning auditoriyaga uzluksiz kirib
kelishi va jonli o’quv ob’ektlariga aylanishi o’qituvchining an’anaviy metodika
doirasidan chiqib ketishiga va tabiiy ravishda, texnologik yondashuvlarni qo’llashga
ehtiyojni tug’dirmoqda.
Bugunning har bir pedagogi har tomonlama rivojlangan, yetuk, barkamol
avlodni tarbiyalab, davlatimizga munosib mutaxassis yetkazishni o’z oldiga asosiy
maqsad qilib qo’yadi. Shunday ekan, u pedagogik texnologiyalar asosida darsni tashkil
etish va ta’lim sifati, samaradorligini oshirishda o’z hissasini qo’shish zimmasidagi
asosiy vazifalardan biri ekanligini unutmasligi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Ishmuhamеdov R., Abduqodirov A., Pardaеv A. Ta'limda innovatsion
tеxnologiyalar. T:, 2008-yil
2. Ishmuhamеdov R., Abduqodirov A., Pardaеv A. Tarbiyada innovatsion
tеxnologiyalar. T:, 2010-yil
3. Nishonaliеv U. Ta'lim standarti va pеdagogik innovatsiyalar. – «Xalq ta'limi»,
1999-yil
4. Nаzаrоvа T.S. Pеdаgоgichеskаya tехnоlоgiya: nоviy etаp evоlyusii.-T. 1999-
yil,16 b
5. Tursunov I. Yangi pеdagogik tеxnologiya va uning istiqboli.- «Xalq so’zi»,
1999 yil
6. G’oziеv E. Pеdagogik tеxnologiyaning psixologik asoslari. – «Xalq ta'limi»,
1999-yil 6-son, 36-38 bеtlar.
7. Ibragimov R. Boshlang’ich maktab o’quvchilarida bilish, faoliyatini
shakllantirishning didaktik asoslari. Diss. T., 2001-yil
BOLANING TENGDOSHLARI BILAN MULOQOTINING O‘ZIGA XOSLIGI
Karakulova Umida Abduvakilovna
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Xaydarkulov Xusan To‘lkin o‘g‘li,
Haydarova Buvrobiya Naimjon qizi
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabalari
Annotatsiya:
Maqolada muloqotning o‘ziga xos psixologik xususiyatlari va
bolalar muloqotini va shaxsi shakllanishida tengdoshlari bilan munosabati borasida
ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
muloqot, go'daklik davri, ekspressiv-mimik, o'yinlar, bilimlar,
o'zini o'zi tasdiqlash, o'yinchoqlar.
454
Bolalar psixologiyasi bolalarda muloqotni rivojlantirish jarayoni, bolaning
kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti uning aqliy rivojlanishiga ta'siri bilan qiziqadi.
V.N. Belkina bolalik davridagi muloqotni rivojlantirishning quyidagi asosiy
yo'nalishlarini belgilaydi:
1) Aloqa yo'nalishini bosqichma-bosqich o'zgartirish. Birinchi bir yarim oyda
bolada kattalar bilan muloqot qilish zarurati paydo bo'ladi, lekin muloqotning
tashabbuskori kattalardir, chunki u muloqot holatini yaratadi. Erta yoshda bolaning o'zi
kattalar bilan aloqada tashabbus ko'rsatishni boshlaydi, uning qiziqishlari doirasi
kengayadi. Keyin, o'rtada, kattaroq maktabgacha yoshda, bola o'zi uchun atrofdagi
dunyoning yangi qiziqarli ob'ektini kashf etadi - uning tengdoshi, "bolalar jamiyati"
rivojlanadi, bu bolalarning bir-biri bilan maxsus muloqotini nazarda tutadi. Binobarin,
bolaning muloqotining yo'nalishi ikki tomon bilan tavsiflanadi: bola - kattalar va bola
- bola.
2) Muloqotga bo'lgan ehtiyojning mazmuni o'zgarib bormoqda, yanada
murakkablashmoqda: M.I. Lisina, ushbu ehtiyojning rivojlanishining quyidagi
bosqichlarini ajratib ko'rsatish kerak: kattalarning e'tibori va xayrixohligida 0 oydan 6
oygacha; hamkorlikda ilk yoshda; bolaning ehtiyojlariga ishonchli munosabatda ilk va
o'rta maktabgacha yosh; o'zaro tushunish va empatiyada katta maktabgacha yosh.
3) Muloqot motivlari: kognitiv, biznes va shaxsiy. Kognitiv bo'lganlar bolaning
atrofidagi dunyoga qiziqishi bilan bog'liq bo'lib, bu bolalarning savollarida aks etadi.
Ish motivlari bolaning har qanday faoliyatni amalga oshirishda kattalar yoki
tengdoshlari bilan hamkorlik qilish holatiga hamroh bo'ladi. Shaxsiy o'sib borayotgan
odamning kattalar va tengdoshlarining ichki dunyosiga qiziqishini, bolaning boshqa
shaxsga ijtimoiy guruh vakili sifatida munosabatini tavsiflaydi.
4) Bola asta-sekin muloqot qilish usullarini o'zlashtiradi. To'g'ridan-to'g'ri
muloqot jarayonida yuz ifodalari va pantomima qo'llaniladi, keyin hayotning uchinchi
yilidan boshlab bola nutqni muloqot vositasi sifatida ishlata boshlaydi. Dastlab u nutq
orqali asosan kattalar bilan muloqot qiladi va faqat maktabgacha yoshdagi ikkinchi
yarmida nutq tengdoshlari bilan asosiy muloqot vositasiga aylanadi. Bolaning turli xil
aloqa vositalarini egallashida etakchi rol kattalarga tegishli.
5) Hayotning birinchi yillaridanoq bola nafaqat boshqa odamlar bilan bevosita
muloqotga, balki bilvosita muloqotga ham kiradi: kitoblar, televizor, internet.
Shunday qilib, muloqot bolaning aqliy rivojlanishida muhim rol o'ynaydi.
Muloqot jarayonida u atrofdagi dunyoning ob'ektlari, hodisalari haqida ma'lumot oladi,
ularning xususiyatlari va funktsiyalari bilan tanishadi. Muloqotda bolaning bilimga
qiziqishi o'zlashtiriladi. Boshqa odamlar bilan muloqot qilish unga ijtimoiy muhit,
jamiyatdagi xulq-atvor normalari, o'zining kuchli va zaif tomonlari, atrofdagi dunyoga
boshqa odamlarning qarashlari haqida ko'p narsalarni o'rganish imkonini beradi.
Kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilish, bola o'z xatti-harakatlarini tartibga
solish, faoliyatda o'zgarishlar qilish, boshqa odamlarning xatti-harakatlarini
to'g'rilashni o'rganadi. Muloqot rivojlanadi, maktabgacha yoshdagi bolaning hissiy
sohasini shakllantiradi. O'ziga xos insoniy his-tuyg'ularning butun doirasi bolaning
boshqa odamlar bilan muloqot qilish sharoitida paydo bo'ladi.
Maktabgacha yoshda bolaning dunyosi endi oila bilan chegaralanmaydi. Endi u
uchun muhim odamlar nafaqat ona, dada yoki buvisi, balki boshqa bolalar,
455
tengdoshlardir. Va chaqalog'ingiz o'sib ulg'aygan sayin, tengdoshlari bilan aloqalar va
nizolar uning uchun muhimroq bo'ladi. Deyarli har bir bolalar bog'chasi guruhida
bolalarning shaxslararo munosabatlarining murakkab va ba'zan dramatik stsenariysi
paydo bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar do'stlashadilar, janjallashadilar,
yarashadilar, xafa bo'lishadi, hasad qilishadi, bir-biriga yordam berishadi, ba'zan esa
kichik iflos nayranglar qilishadi. Bu munosabatlarning barchasi bola tomonidan keskin
ravishda boshdan kechiriladi va turli xil his-tuyg'ular bilan ranglanadi. Bolalar
o'rtasidagi munosabatlardagi hissiy taranglik va nizolar kattalarga qaraganda ancha
yuqori. Ota-onalar va o‘qituvchilar ba’zan o‘z farzandlari boshidan kechiradigan eng
boy tuyg‘u va munosabatlardan bexabar bo‘lib qoladilar, tabiiyki, ular bolalarning
do‘stligiga, janjallariga, haqoratlariga unchalik ahamiyat bermaydilar. Shu bilan birga,
tengdoshlar bilan birinchi munosabatlar tajribasi bolaning shaxsiyatini yanada
rivojlantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Bu birinchi tajriba asosan insonning
o'ziga, boshqalarga, butun dunyoga bo'lgan munosabatini belgilaydi va bu har doim
ham ijobiy bo'lmaydi. Maktabgacha yoshdagi ko'plab bolalarda boshqalarga nisbatan
salbiy munosabat shakllanadi va mustahkamlanadi, bu juda achinarli uzoq muddatli
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shaxslararo munosabatlardagi muammolarni o'z
vaqtida aniqlash va bolaga ularni engishga yordam berish ota-onalarning eng muhim
vazifasidir. Kattalar yordami bolalarning shaxslararo munosabatlaridagi muayyan
muammolarning psixologik sabablarini tushunishga asoslangan bo'lishi kerak. Aynan
ichki sabablar bolaning tengdoshlari bilan to'qnashuvlarga chidashiga olib keladi,
uning ob'ektiv yoki sub'ektiv izolyatsiyasiga olib keladi, chaqaloqni yolg'iz his qiladi -
va bu insonning eng qiyin va halokatli tajribalaridan biridir. Boladagi ichki ziddiyatni
o'z vaqtida aniqlash kattalardan nafaqat e'tibor va kuzatishni, balki bolalar
muloqotining psixologik xususiyatlarini va rivojlanish qonuniyatlarini ham bilishni
talab qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning muloqot xususiyatlari shaxslararo
munosabatlarning muammoli shakllari haqida gapirishdan oldin, bolaning tengdoshlari
bilan kattalarga qaraganda butunlay boshqacha tarzda muloqot qilishini tushunish
kerak.
Tengdoshlar bilan muloqotning ajoyib xususiyati uning haddan tashqari hissiy
boyligidadir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aloqalari hissiylik va bo'shashmaslik
bilan ajralib turadi, bu chaqaloqning kattalar bilan o'zaro munosabati haqida gapirib
bo'lmaydi. Agar bola odatda kattalar bilan nisbatan xotirjam gapirsa, u holda
tengdoshlar bilan suhbatlar odatda o'tkir intonatsiyalar, qichqiriq va kulgi bilan ajralib
turadi.
Tengdoshlar bilan muloqotda o'rtacha 9-10 baravar ko'proq ekspressiv-mimik
ko'rinishlar turli xil hissiy holatlarni ifodalaydi - shiddatli g'azabdan shiddatli
quvonchgacha, muloyimlik va hamdardlikdan tortib to jangga qadar. Voyaga
yetganida, bola, qoida tariqasida, his-tuyg'ulari va his-tuyg'ularini haddan tashqari
ifoda etmasdan, o'zini silliq tutishga harakat qiladi.
Qanday qilib o'ynashni biladigan va sevadigan bolalar, albatta, sheriklar bilan
aloqa o'rnatishni, rollarni taqsimlashni va o'yin vaziyatini yaratishni o'rganadilar.
Farzandlarni birgalikda o'ynashga (afzalroq rol o'ynash) o‘rgatish muhim, bunda
bolalarga qiziqarli hikoyani o'ylab topishga yordam berish lozim - va yaxshi umumiy
o'yin ular uchun maqtov yoki o'z muvaffaqiyatlaridan ko'ra muhimroq bo'ladi.
456
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Karakulova, U., Berdiyorova, S., & Rejepbayeva, A. (2023). O ‘smirlik
davrida nomoyon bo ‘ladigan deviant xulq-atvor.
Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании
,
3
(2).
2.
Umida, K., & Qizi, R. A. Z. (2023). TALABA-YOSHLARNI IJTIMOIY
OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASHNING PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI.
3.
Karakulova, U. A., Nortoyeva, S. Q. Q., & Yangiboyeva, D. U. B. Q. (2023).
OILAVIY MUHITI VA DEVIANT XULQ ATVOR SHAKLLANISHI. Academic
research in educational sciences, 4(TMA Conference), 796-800.
4.
KARAKULOVA,
U.,
&
BOYMATOVA,
D.
(2023).
SHARQ
PSIXOLOGIYASINING AN’ANALARI VA ZAMONAVIY SHAXS.
Journal of
Pedagogical and Psychological Studies
,
1
(6), 36-40.
5.
KARAKULOVA,
U.
(2023).
BOLA
XULQ-ATVORI
SHAKLLANISHIDA OILAVIY MUHIT.
Journal of Pedagogical and Psychological
Studies
,
1
(6), 31-35.
6.
Umida
Karakulova
OILADAGI
SHAXSLARARO
MUNOSABATLARNING BOLALAR XULQATVORIGA TA’SIRI Educational and
Pedagogical Sciences | Konferensiya ishi | Nashr etilgan 2022-12-06
7.
Umida, K., & Mushtariy, R. (2023). INFLUENCE OF FAMILY
CONFLICT ON THE DEVELOPMENT OF DEVIANT BEHAVIOR IN
ADOLESCENT AGE.
International Journal of Advance Scientific Research
,
3
(06),
52-57.
8.
Psychological and Behavioral Sciences | Maqola | Nashr etilgan 2023
MAKTAB BITIRUVCHILARINI KASBGA YO’NALTIRISHNING IJTIMOIY-
PSIXOLOGIK HUSUSIYATLARI. Umida Karakulova
9.
Djumanov S. TALABALARDA KOMMUNIKATIV QOBILIYATLARINI
SHAKLLANTIRISH
MUAMMOSIGA
YONDASHUVLAR
VA
TUSHUNCHALAR //Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании. – 2023. – Т. 3. – №. 1.
10.
Джуманов, Ш.З. (2018). Бўлажак ўқитувчининг шахс бўлиб
шаклланишида коммуникатив қобилиятнинг моҳияти.
FarDU–ilmiy xabarlar.–
Фарғона
,
5
, 113-116.
11.
Zakirovich, Djumanov Sherali. "TALABALARDA KOMMUNIKATIV
QOBILIYATLARNI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI."
International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research
(2022): 543-545.
12.
Buribaevich, M. K., Mokhinur, B., & Mehribonu, A. (2022). Psychological
Aspects Of Leader Traits In Boys And Girls In Different Family Settings. Eurasian
Journal of Humanities and Social Sciences, 5, 129-134.
13.
Buribaevich, M. K., Mehribonu, A., & Mokhinur, B. (2022). The Influence
of Parents on The Leadership of Children in The Family-As A Psychological Factor in
Parenting. Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences, 5, 122-128.
14.
Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
457
15.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
16.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
BOLALAR MULOQOTNING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK
XUSUSIYATLARI
Karakulova Umida Abduvakilovna
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Berdiyorova Sevinch Oybek qizi
Rejepbayeva Aygul Zokirboy qizi
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabalari
Annotatsiya:
Maqolada bolalar muloqotning psixologik-pedagogik psixologik
xususiyatlari va ular muloqotning rivojlantirish usullari va olimlar qarashlari berilgan.
Kalit so‘zlar:
L.S.Vigotskiy, S.Ya.Rubinshteyn, P.Ya.Galperin, L.I.Bojovich,
o'zaro ta'sir, muloqot, inqiroz, shaxs.
Psixologiya nuqtai nazaridan (A.A. Leontiev) muloqot deganda, u yoki bu tarzda
bir-biri bilan psixologik bog'liq bo'lgan odamlar o'rtasida maqsadli, bevosita yoki
bilvosita aloqani o'rnatish va qo'llab-quvvatlash jarayoni tushuniladi. Ushbu aloqani
amalga oshirish "individual" faoliyatni ma'lum parametrlar bo'yicha muvofiqlashtirish
orqali qo'shma faoliyat yo'nalishini o'zgartirishga, yoki aksincha, vazifalarni
taqsimlashga (ijtimoiy yo'naltirilgan aloqa) yoki shakllanishiga maqsadli ta'sir
ko'rsatishga imkon beradi.
Oddiyroq ta'rif M.I.Lisina: “Muloqot - bu munosabatlarni o'rnatish va umumiy
natijaga erishish uchun sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish va birlashtirishga qaratilgan
ikk yoki undan ortiq odamlarning o'zaro ta'siri”.
Har qanday ilmiy tadqiqot ob'ektida bo'lgani kabi, muloqot ham bir qator o'ziga
xos xususiyatlarga ega.Ular orasida:
▪
muloqot o'zaro yo'naltirilgan harakatdir;
▪
uning har bir ishtirokchisining faoliyatini nazarda tutadi;
▪
uning ishtirokchilari aloqa sherigidan javob berish va javob olishni kutishadi;
▪
bu jarayon ishtirokchilarining har biri shaxs sifatida harakat qiladi.
Bundan, xususan, muloqotning sub'ekti boshqa shaxs, aloqa sherigi ekanligi
kelib chiqadi. Har bir inson boshqa odamlarni bilishga va qadrlashga intiladi.
Boshqalarni tan olish va baholash, inson o'zini-o'zi qadrlash va o'zini-o'zi bilish
imkoniyatini oladi. Bu istak muloqotga bo'lgan ehtiyojning mohiyatidir.
Shunday qilib, muloqotning asosiy funksiyalari: odamlarning birgalikdagi
faoliyatini tashkil etish (ularga erishish uchun sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish va
birlashtirish); shaxslararo munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish; odamlarning
