471
20. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
21. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
22.
Arakulov,
G.
(2023).
ТАЖОВУЗКОРЛИК-ЎСМИРЛАРДА
ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА. Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(3), 15-21.
TEXNIKA OLIY TA’LIM MUASSASALARI TALABALARNING ILMIY-
TEXNIK IJODKORLIK FAOLIYATINI TARBIYALASHNING
PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK ASOSLARI
Parmonov Abdutolib Abduvahob o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Maqolada talabalar ilmiy-texnik ijodkorlik faoliyat jarayonida
shaxsning ehtiyojlarini shakllantirish imkoniyatlari haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Ijodkorlik, shaxs, jarayon, sifat, tarbiya, fikrlash, yеtakchilik,
munosabat, intilish, mahorat.
Texnika oliy ta’lim muassasalarida talabalarning ijodkorligi shaxsning ichki his-
tuyg‘usini rivojlatirish va tarbiyalash muammosiga yеtakchi psixologlar vakillari
e’tiborini qaratganlar. Ijodkorlikda shaxs hissiy ehtiyojini shakllantirish talabalarni
ijodkorlikka tayyorlashning muhim vositalaridan biridir. Bu ishni samarali amalga
oshirish esa, shaxs ichki ehtiyojining o‘ziga xos bo‘lish – psixologik jihatlari tabiati va
uning rivojlanish qonuniyatlarini bilishni taqazo etadi.
Shu ma’noda talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyatida rahbarning
shaxsiy sifatlari namoyon bo‘ladigan uning tashkiliy – pedagogik va psixologik
jihatlari talabalarda ehtiyojini tarbiyalashning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyati jarayoni shaxsning ehtiyojlarini
shakllantirish va qondirish uchun keng imkoniyatlarga ega. Muvaffaqiyatga bo‘lgan
ehtiyoj deganda, shaxsning yuqori maqsad yoki natijaga erishishga bo‘lgan intilishni
tushuniladi. Bu ehtiyoj kishining faol izlanishi, tinib-tinchimaslik xususiyatlarini
namoyon qiladi.
Birinchilikka erishi ehtiyojining aksi esa omadsizlikdan qochish (qo‘rqish),
loqaydlik va tanballik hisoblanadi. Bunday shaxslar muvaffaqiyatga erishidan ko‘ra
ko‘proq ortiqcha ko‘ngilsizlik, gap-so‘zdan qochibgina ishlarni nomiga bajaradilar.
Hozirgi zamonda shaxsning muhim ijodqorlik faoliyati shakli sifatida fikrlash
e’tirof etiladi. Fikrlash 3 ta o‘ziga xos tavsifga ega.
➢
Fikrlash
- bu har xil muammo masallalarni еchishga yo‘naltirilgan faoliyat;
➢
Fikrlash
- bu inson ichki tuyg‘usi bilan bog‘liq amalga oshiriladigan faoliyat;
472
➢
Fikrlash
- bu odamni o‘rab turgan muhit haqidagi tasavvur va tushunchalar
asosida vujudga keladigan faoliyat bo‘lib, uning asosini fikrlash jarayoni tashkil qiladi.
Fikrlash jarayoni muammoli vaziyat vujudga keltirilgandan boshlab sodir
bo‘ladi. Bu muammoli vaziyat qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, unda bosh o‘rinda –
sub’ektning ehtiyoji va imkoniyati o‘rtasidagi qarama-qarshilik turadi. Natijada
ijodkor shaxs muammo еchimini topish uchun ishchi farazni shakllantiradi. Boshqacha
aytganda bu еrdagi ijodkorlik masalasi muammoli vaziyatda o‘ziga xos fikrlash obrazi
(modeli) hisoblanadi. Masalaning qo‘yilishi bilan nima qilmoq va nimani izlamoq
(topmoq) kerak, buning uchun nimalar zarur degan ehtiyojiy talablar paydo bo‘ladi.
Shunday qilib, ijodkorlik masalasini muammoli vaziyatning modeli deyish o‘rinli
bo‘ladi.
Yuqoridagi ehtiyojiy fazilat va xususiyatlar talabalarning yosh xususiyatiga xos
muhim shaxsiy sifatlarga ham taalluqlidir. Ularda ana shunday ehtiyojlarni tarbiyalash
imkoniyatlari ko‘p. Afsuski ana shunday qudratli ehtiyojni talabalarda tarbiyalash
masalasi ba’zi tashkiliy – pedagogik va psixologik tadbirlarning sayozli yoki umuman
yo‘qligi tufayli “ochilmagan qo‘riq” dek o‘zlashtirilmay kelinmoqda.
Bu еrda yеtakchillika ehtiyoj bilan muvaffaqiyatga ehtiyojlarni bir-biridan
farqlash kerak bo‘ladi.
Yetakchilik (liderstvo) ehtiyoji –
bu shaxsning boshqalardan oldinda bo‘lish,
g‘alabaga erishish, o‘zining qarashlari bilan boshqalarni lol qoldirishga intilish kabi
fazilatlari bo‘lib, bu ham ijodkorlik jarayonida muhim harakatlantiruvchi omil
hisoblanadi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, yеtakchilikka intilish ehtiyoji
uyg‘unlashganda talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyati eng yuqori kutilgan
natijalarni beradi.
Bilish ehtiyoji
– bu eng ko‘p tarqalgan va hayotiy tabiiy ehtiyoj hisoblanadi.
Chunki har bir inson hamisha o‘zini o‘rab turgan dunyo (muhit) to‘g‘risida bilishga
intilib yashaydi. Bu ehtiyoj talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyatida ishga
vijdonan munosabatda bo‘lish vositasi sifatida muhim ahamiyatga ega. Buni uning
barcha shakldagi ijodkorli jarayonini faollashtirishdagi roli orqali izoxlash mumkun.
Tadqiqotlarga ko‘ra, ijodkorlikda bilishga ehtiyoji yuqori bo‘lgan shaxsning
o‘zlashtirishi, ehtiyoji past shaxsnikiga qaraganda ikki marta yuqori bo‘ladi. Agar bu
ehtiyojni shaxsning muvaffaqiyatga erishi ehtiyoji bilan uyg‘unlashtirishga erishilsa, u
holda o‘zlashtirish yanada yuqori bo‘lishiga olib keladi.
Munosabat ehtiyoji
– talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyatida
munosabat psixologlar tomonidan alohida e’tirof etiladi. Chunki talaba ijodkorlik
masalasi еchimini topishda nafaqat kitoblar bilan muloqatda bo‘ladi va hatto shu
sohaning yеtakchi mutaxassisidan, rahbari va o‘rtoqlari bilan ham fikrlashadi. Bu
ehtiyoj nerv-hissiy yuklanishi, asabiylashish, baxslashishga olib kelishi va ba’zi
hollarda ijodkorlik masalasi еchimining noto‘g‘ri bo‘lishiga olib kelishini nazarda
tutadi. Umumiy holda bu ehtiyoj ijodkorlikga ijobiy ta’sir qilib, xususiy (alohida)lik
kasb etadi. Chunki hamma hollarda ham masalaning еchimida ko‘plab kishilarning
ishtirok etishi (ko‘maklashishi, munosabat bildirishi) shart emas.
Shaxsning ehtiyoji, jumladan yuqoridagi ijodkorlik faoliyatida kishi tomonidan
hamisha ham to‘liq anglab olinavermaydi. Ehtiyojni aniqlash sababning
xususiyatlarida yaqqol ko‘rinadi.
473
Insonlar har qanday faoliyatida bo‘lgani singari talabalar ilmiy-texnikaviy
ijodkorlik faoliyatida ham shaxs intilishi ta’sir doirasi o‘ziga xos hatti – harakatlarga
undaydigan sabablardan iborat ehtiyojga asoslanadi va u ma’lum maqsad (ob’ekt) sari
intilishni ifodalaydi. Bu intilish esa o‘z navbatida: 1. Masalani qo‘yish; 2. Aqliy yoki
jismoniy ta’sir; 3. Bajarish bosqichlari; 4. Maqsadga erishishlarni o‘z ichiga oladi.
Ularning har biri esa o‘ziga xos motim pisixologik, tashkiliy – pedagogik va uslubiy
ehtiyojlar asosida amalga oshib nihoyasiga еtadi (1-shakl).
1-shakl. Talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyatida ehtiyojni
2-qondirishga intilish asoslari
Intilish (ta’sir)
Ijodkorlik masalasini
qo‘yish
Aqliy yoki jismoniy ta’sir
olish
Bajarish bosqichlari
Maqsadga erishish
O‘quv jarayoni yoki
ishlab chiqarishga
tadbiq etish
K
am
-ko
ʻst
ini
bu
tl
ash,
ishl
ov ber
ish
va
ras
m
iy
lash
ti
ri
sh
T
ayyorl
ash, y
ig‘
ish v
a
si
nab
ko
ʻr
ish
B
uyu
m
, qu
ri
lm
a
(m
ak
et
)ni
tayyo
rl
a
sh
uchu
n ma
ter
ia
l
T
exni
k xu
jj
a
tl
a
rni
ras
m
iy
lash
ti
ri
sh
(t
u
zi
sh)
Motivlar
Maqsadga
B
il
ish
K
asb
iy
Muvaf
faqi
yat
g
a er
ish
ish
O
ʻz
iga
ishon
ch
Jam
iyat
ga f
oy
dal
i ki
shi
b
oʻ
l
O
ʻz
m
aq
om
ini
saql
ab q
ol
ish va
yuks
al
ti
ri
sh
O
ʻz
in
i
oʻ
zgar
ti
ri
sh
Moddiy
m
an
faa
tdor
li
k
D
ast
labk
i
tushun
ch
al
a
r
R
ahb
arni
ng
m
as
laxa
ti
T
a'
si
r s
x
em
a
si
474
Bu yеrda ijodkorlik masalasining qo‘yilishga asosiy e’tibor qaratiladi, chunki
u maqsadga intilishning ta’sirlari ko‘lamini rejalashtirish va boshqalarni aniqlash
imkonini beradi.
Ijodkorlik masalasining qo‘yilishi esa o‘z navbatida intilishning ehtiyojni
ifodalovchi motivlarni talab qiladi (ya’ni nima uchun zarur degan savolga javob
izlashni taqazo qiladi). Shuningdek, nima qilish kerakligini tushunib еtishini, nimalarni
bajarish zarurligini aniqlashtiradi
Ilmiy-texnikaviy
ijodkorlikda tushunish – maqsadga erishishning taxminiy
asosini tashkil qiladi va u ijodkor shaxsning boshlang‘ich bilimlari saviyasi, ilmiy
rahbarning maslahati va ob’ektning ishlashini taxminiy ifodalovchi ko‘rgazmali
qurollar yordamida shakllantiradi.
Xullas talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyatida ijodkorlikga ehtiyojini
tarbiyalash masalasi o‘ziga xos psixologik va tashkiliy – pedagogik asoslarga ega. U
ilmiy rahbarning har bir qatnashuvi shaxsining psixologik xususiyatlarini bilishini,
chidam va matonat, mahorat, strategik va taktik tajriba va boshqarish san’atini talab
qiladi.
Agar rahbar o‘z sohasi bo‘yicha еtarli bilimga ega bo‘lmasa, ishlarni
tashkillashtirish uslubini takomillashtirib bormasa, talabalar o‘rtasida o‘rnak
bo‘ladigan obro‘si bo‘lmasa va nihoyat egallab turgan o‘rniga munosib bo‘lmasa,
bunday pedagogik nafaqat talabalarda ehtiyojini tarbiyalay oladi, aksincha ularning
ilmiy – texnikaviy ijodkorlikga bo‘lgan ehtiyojini so‘ndiradi. Talabalarni ijodkorlikka
ehtiyojini tarbiyalashda ijodkorlik ishlari bo‘yicha ko‘rik tanlov va konferensiyalar
o‘tkazishning ahamiyati katta. Unda talabalar o‘zlarining ijodkorlik g‘oyalari
to‘g‘riligiga ishonch xosil qiladilar va tuyg‘ularini his qiladilar.
Ayniqsa ularning muvaffaqiyatlarini jamoa o‘rtasida rag‘batlantirish
ijodkorlikka ehtiyojining yanada oshishiga olib keladi va ijodkorlikka intilishni
shakllantirishning muhim psixologik omili bo‘lib hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Abdutolib P., Margʻuba L. AMALIY MATEMATIKA TALABALARINI
ISHLAB CHIQARISH KASBIY FAOLIYAT SOHASIGA QIZIQTIRISHDA
AXBOROT-TEXNIK KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISHNING RO ‘LI
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2023. –
С. 510-513.
2.
Abdutolib
P.
TALABALARDA
AXBOROT-TEXNIK
KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISHDA OLIY TA’LIM TIZIMIDAGAI
PEDAGOGIK SHART-SHAROITLAR //International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research. – 2023. – С. 53-56.
3. Абдутолиб.. ОРГАНИЗАЦИОННО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ
ФОРМИРОВАНИЯ
ИНФОРМАЦИОННО-ТЕХНИЧЕСКОЙ
КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ НА ПРИМЕРЕ ТЕОРЕТИЧЕСКОЙ
МЕХАНИКИ // CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PEDAGOGICS. – 2023. –
Т. 4. – No 05. – С. 28-32.
4. Абдутолиб. ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ И МОДЕЛЬ
ФОРМИРОВАНИЯ
ИНФОРМАЦИОННО-ТЕХНИЧЕСКОЙ
475
КОМПЕТЕНТНОСТИ У СТУДЕНТОВ ПРИКЛАДНОЙ МАТЕМАТИКИ В
БАКАЛАВРИАТЕ // Frontline Social Sciences and History Journal. – 2023. – Т. 3. –
No 05. – С. 26-34.
5. Огли. А. А. ЗНАЧЕНИЕ ФОРМИРОВАНИЯ ИНФОРМАЦИОННО-
ТЕХНИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ У СТУДЕНТОВ, ИЗУЧАЮЩИХ
ПРИКЛАДНУЮ МАТЕМАТИКУ, ИНТЕРЕСУЮЩИХСЯ В ОБЛАСТИ
ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ // Очередные конференции ученых.
– 2023. – С. 47-49.
6. Abduvahob o'g'li P. A. NAZARIY MEXANIKA FANINI O'QITISHDA
TEXNIK–INFORMATSION
KOMPETENSIYALARIGA
QO'YILADIGAN
MALAKA TALABLARI VA MAZMUNI //International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research. – 2022. – С. 662-664.
7.
Anarbayevich
A.
R.,
Abduvahob
o'g'li
P.
A.
BO'LG'USI
MUTAXASSISNING SHAXS SIFATIDAGI QOBILIYATINI OSHRISHDA
PEDAGOGIK VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING OʻRNI //International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. – С. 673-676.
8. Пармонов А. Talabalarga zamonaviy ta ‘limni raqamli texnologiyalar
yordamida berishning pedagogik zarurati //Современные инновационные
исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и
перспективы. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 202-204.
9. Юлдашев, Турсун и Клара Холманова. «НЕЛИНЕЙНОЕ ИНТЕГРО-
ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОЕ
УРАВНЕНИЕ
ФРЕДГОЛЬМА
С
ВЫРОЖДАЮЩИМСЯ ЯДРОМ И НЕЛИНЕЙНЫМ МАКСИМУМ».
Журнал
математики и информатики
1.3 (2021).
10. Содиков, Тохир Аслиддинович, et al. "НЕКОТОРЫЕ МЕТОДЫ
ПРИВЕДЕНИЯ К КАНОНИЧЕСКОМУ ВИДУ И ОПРЕДЕЛЕНИЯ ТИПА
ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫХ
УРАВНЕНИЙ
С
ЧАСТНЫМИ
ПРОИЗВОДНЫМИ."
МОЛОДОЙ
ИССЛЕДОВАТЕЛЬ:
К
ВЕРШИНАМ
ПОЗНАНИЯ
. 2023.
11. Xolmanova, K. "Maksimum belgisi ostida funksional parametrni o’z ichiga
olgan
integro-defferensial
tenglamalar
sistemasi
uchun
boshlang’ich
masala."
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
международный научный электронный журнал
(2022).
12. Baxtiyor, Po‘latov, et al. "BA’ZI BIR MUHIM XOSMAS
INTEGRALLARNI
HISOBLASHDA
FRULLANI
FORMULASIDAN
FOYDALANISH."
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
(2023): 363-367.
13. Xolmanova, Klara. "MAKSIMUMLI DIFFERENSIAL TENGLAMALAR
UCHUN YARIM O’QDA BOSHLANG’ICH MASALA."
Talqin va tadqiqotlar
1.21
(2023).
14.
Шарипова, С. (2022). Matematika fanlarini oqitishda innovatsion va
axborot texnologiyalaridan foydalanish.
Современные инновационные исследования
актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы
,
1
(1),
352–355. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5090
476
15. Р Абдуназаров, ЛУ Абдурашидова. Алгоритм восстановления
оператора Дирака по двум спектрам. Министерство высшего образования, науки
и инноваций министерство цифровых технологий республики Узбекистан
Ташкентский университет информационных технологий имени Мухаммада ал-
Хоразмий
16. Джалилов А., Абдухакимов С. Замечание о периодических точках
интервальных отображений типа Фейгенбаума //Материалы конференции
АИП. – Издательство АИП, 2023. – Т. 2781. – №. 1.
17. Alimardanovich N. T. CHIZIQSIZ TENGLAMALARNI TAQRIBIY
YECHISH //International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research.
– 2022. – С. 323-327.
18. Уринбоев Ф. Ш., Маманов С., Горабеков О. НЕКОТОРЫЕ
ГЕОМЕТРИЧЕСКИЕ
ПРОБЛЕМЫ
ИНФОРМАТИКИ
И
КОММУНИКАЦИОННЫМ
ТЕХНОЛОГИЙ
//Актуальные
научные
исследования в современном мире. – 2016. – №. 5-4. – С. 125-127
19. Baxtiyor P. et al. BA’ZI BIR MUHIM XOSMAS INTEGRALLARNI
HISOBLASHDA FRULLANI FORMULASIDAN FOYDALANISH //International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2023. – С. 363-367.
20. Turakulov, Olim Kholbutayevich, and Uktam Haydarovich Halimov.
"TENDENCIES FOR THE DEVELOPMENT OF TECHNICAL EDUCATION FOR
FUTURE ENGINEERS." Mental Enlightenment Scientific-Methodological Journal
2022.2 (2022): 307-316.
21. Sobirovich P. B. Darajali Geometriyani Algebraik Tenglamalarda Qo ‘Llab
Asimptotik Yechimlarini Topish //E Conference Zone. – 2022. – С. 166-168.
22. Рабимкул, А., Иброҳимов , Ж. Б. ў., Пўлатов, Б. С., & Нориева, А. Ж. қ.
(2023). АРГУМЕНТЛАРНИ ГУРУҲЛАРГА АЖРАТИБ БАҲОЛАШ УСУЛИДА
КЎП ПАРАМЕТРЛИ НОЧИЗИҚЛИ РЕГРЕССИЯ ТЕНГЛАМАЛАРИНИ
ҚУРИШ МАСАЛАЛАРИ. Educational Research in Universal Sciences, 2(2), 174–
178. Retrieved from http://erus.uz/index.php/er/article/view/1704
23. Po‘latov, B., & Ibrohimov, J. (2023). BA’ZI RATSIONAL
FUNKSIYALARNI
INTEGRALLASHDA
OSTRAGRADSKIY
USULIDAN
FOYDALANISH. Talqin Va Tadqiqotlar, 1(21). извлечено от
24. Xoljigitov D., Prnazarov S. H. Tenglamalar sistemasiga doir misollarni
grafik usulda yechish //Журнал математики и информатики. – 2022. – Т. 2. – №. 1.
TALABALAR O‘QUV FAOLIYATINING TURLARI VA XUSUSIYATLARI
Qarshiboyev Sardor Alisher o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Anorboyev Xayitboy Eshboy o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Ushbu maqolada talabalarda o‘quv faoliyati turlari va
xususiyatlari,talabalarning o‘quv faoliyatidagi muaffaqiyatlari,o‘quv faoliyatiga
