547
АРАЛАШ ТАЪЛИМ МУҲИТИДА БЎЛАЖАК МУТАХАССИСЛАР
КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ
т.ф.д., проф. Исмоилова Зухра Карабаевна,
Эргашева Гулчехра Рустам қизи
“Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш
мухандислари институти” - Миллий тадқиқот университети
Аннотация.
Компетентлик тушунчаси психологик нуқтаи назардан
ноанъанавий вазиятлар, кутилмаган ҳолларда мутахассиснинг ўзини қандай
тутиши, мулоқотга киришиши, рақиблар билан ўзаро муносабатларда янги йўл
тутиши, ноаниқ вазифаларни бажаришда, зиддиятларга тўла маълумотлардан
фойдаланишда ҳаракат режасига эгалик сифатида тавсифланади.
Мақолада бўлажак мутахассислар ўзининг ижтимоий барқарорлигини,
ҳаракатчанлигини кафолатлаш ва ўз тақдирини ўзи белгилашни ҳамда кейинги
ривожланиши учун аралаш таълим муҳитида бўлажак мутахассислар касбий
компетентлигини шакллантириш масалалари ёритиб берилган.
Калит сўзлар.
Муҳит, таълим, қобилият, компетентлик, вазият, мулоқот.
Сўнгги йилларда жамиятда компетентлик, аралаш таълим муҳити
мавзуларини ўрганишнинг аҳамияти ортиб бормоқда, бу таълим бўйича давлат
сиёсатининг йўналишини белгилаб беради. Бу омиллар илм-фан, маданият,
иқтисодиётдаги бутун жаҳон интеграция жараёнлари, инсон ресурсларининг
устуворлигини англаш, бу ёндашувларни ўрганишнинг муҳим аҳамияти,
универсат компетенциялар/компетентликларни ривожлантиришда умумий
Европа стандартларига риоя қилиш истаги билан изоҳланади.
Аралаш таълим муҳитида бўлажак мутахассислар ўзининг ижтимоий
барқарорлигини, ҳаракатчанлигини кафолатлаш ва ўз тақдирини ўзи белгилашни
ҳамда кейинги ривожланиши учун қулай шарт-шароитларни таъминлашга имкон
берадиган сифатли таълим олишга шарт шароитлар яратилади. Бу масалалар
олий таълимда чуқур сифат ўзгаришларига олиб келади ва таълим тушунчасидан
талабага маълум миқдордаги билимларни ўтказиш сифатидаги самарали таълим
тушунчасига ўтишни келтириб чиқаради. Талабаларнинг билим ва ижодий
қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган, уларга мустақил равишда янги
билимларни эгаллаш ва таълим тажрибасини қўллаш, илмий ва маданий
фаолиятда тўлиқ иштирокчи сифатида ишлаш, таълим жараёнининг бошқа
иштирокчилари ва атроф оламда фаол, мустақил, ижодкор шахс сифатида
муносабатда бўлиш имконини берадиган принципиал жиҳатдан янги таълим
тури ҳақида сўз юритилади.
“Компетентлик” тушунчаси таълим соҳасига психологик илмий
изланишлар натижасида кириб келган. Психологик нуқтаи назардан
компетентлик “ноанъанавий вазиятлар, кутилмаган ҳолларда мутахассиснинг
ўзини қандай тутиши, мулоқотга киришиши, рақиблар билан ўзаро
муносабатларда янги йўл тутиши, ноаниқ вазифаларни бажаришда, зиддиятларга
548
тўла маълумотлардан фойдаланишда, изчил ривожланиб борувчи ва мураккаб
жараёнларда ҳаракатланиш режасига эгалик”ни англатади [1].
Компетентлик - талабанинг ўзида мавжуд бўлган тажриба билан қандайдир
фаолиятни амалга оширишни (жумладан, касбий) ифодаловчи хусусиятлар
бирлиги ҳисобланади. Ф.О.Ходжиеванинг тадқиқотларида компетентлик “инсон
томонидан тегишли компетенцияларни эгаллаганлиги ва унга нисбатан ҳамда
фаолият предметига нисбатан шахсий муносабатни билдиради” [2].
Компетентлик мазмунини умумлаштирган ҳолда, аралаш таълим муҳитида
бўлажак мутахассислар компетентлигини шакллантиришнинг зарурий
хусусияти анъанавий таълим ва масофавий таълимнинг
интеграциялашуви
ҳисобланади, чунки у бир томондан инсонпарварликка қаратилади, бошқа
томондан эса таълимнинг прагматик мақсадларига эришиш имкониятларини
асослашни таклиф этади. Кўриб чиқилаётган концепция иккита оммавий
қоидани ўз ичига олади, улар, бир бирига зид бўлган ва компетентли ёндашувни
талаб қилади. Ўз ўзини ривожлантирувчи, ўз ўзини фаоллаштирувчи, “тўлиқ
фаолият юритувчи шахс” ғояси шахсга йўналтирилган ёндашувга асосланади, у
ўзининг асосий эҳтиёжларига ва ташқи дунё қадриятларига йўналтирилади [3].
Аксинча, компетентли ёндашувнинг хусусиятлари қуйидагилардан
иборат: амалиётга йўналтирилганлик; фанлараролик; фандан ташқарилик;
тизимлилик; ижтимоийлик; фойдаланиш мотивацияси; интеграция.
Охирги тавсиф бундай кўникма ва қобилиятларни ишлаб чиқаришда юзага
келадиган ностандарт вазифаларни ҳал қилиш каби касбий ва ижтимоий
компетенциялар таркибига киришини; ахборотни мустақил равишда олиш; янги
меҳнат шароитларига мослашиш; жамоада ишлаш; муваффақиятга эришишни
назарда тутади. Компетентли ёндашувнинг ўзига хослиги афзалликларига
қарамай таълим тизимига жорий этиш истиқболлари бўйича олимлар орасида
тушунарли мазмун ва қарама-қаршиликларни келтириб чиқаради. Биз А.А.
Вербицкийнинг позициясига тўхталамиз, у ушбу масала бўйича қуйидаги
фикрларни билдиради: “Бу барча компетенциялар/компетентликларни
анъанавий таълим доирасида шакллантириш мумкинми?, бу ерда фан
маълумотларини “узатиш” ва мустаҳкамлаш ўқув вақтининг асосий улушини
эгаллайди”[4]. Олим компетентли ёндашувни жорий этиш нафақат таълимнинг
мақсадлари, мезонларини белгилаш ва унга эришиш даражасини диагностика
қилиш мумкин бўлган мақсадли-натижали асосини ўзгартиришни кўрсатади,
балки бошқа мақсадлар, тегишли шакллар, методлар ва воситалар мазмунини
танлаш мезонлари, таълим соҳаси ва унда ўқитувчи ва талабаларнинг
фаолиятини ўзгартирган ҳолда таълим турини ўзгартиради [4]. Бу муаллиф ўз
ишларида чуқур маданий анъаналар ва таълим тизими назарияси ва
амалиётидаги ютуқлар ҳамда турли инновацион ёндашувлар ўртасидаги
узвийлик зарурлиги ғоясини илгари суради.
А.А.Вербицкий компетентли таълимга ўтиш органик равишда маҳаллий
анъаналарни, таълимнинг энг яхши моделларини ва бир вақтнинг ўзида
компетентли ёндашув моҳиятини ҳисобга олган ҳолда технологик
хусусиятларни ўз ичига олган бирор бир ривожланган психологик-педагогик
назарияга таяниши кераклигини таъкидлайди. Юқоридаги омиллар туфайли
549
аралаш таълим муҳитида бўлажак мутахассислар касбий компетентлигини
шакллантириш
ушбу мезонларнинг барча жиҳатларига жавоб беради.
Аралаш
таълим
муҳитида
бўлажак
мутахассислар
касбий
компетентлигини шакллантириш касб таълимида ҳам кенг тарқалмоқда. Улар
техник, гуманитар ва ижодий олий таълим муассасалари шароитида -
муҳандислар, физиклар, кимёгарлар, математика ўқитувчиларини тайёрлашда
муваффақиятли синовдан ўтказилди. Халқаро хуқуқшунослар, халқаро хусусий
ҳуқуқ ва халқаро савдо ҳуқуқи/ташқи иқтисодий алоқаларни тартибга солиш
соҳасига ихтисослашган нофилологик йўналишдаги олий таълим муассасалари
талабаларининг аралаш таълим муҳитида бўлажак мутахассислар касбий
компетентлигини шакллантириш вазифаларига нисбатан ҳам бу йўналиш муҳим
ҳисобланади.
Олий таълим муассасаларида бўлажак мутахассисларни ҳаётий
вазиятларга
мослашиш
кўникмаларини
ривожлантиришда
уларнинг
интеллектуал салоҳиятини ошириш, дунёқарашларини бойитиш, назарий ва
амалий ўқув жараёнларида, аралаш таълим муҳитида инновацион таълим
технологиялари, ўқитишнинг янги, инновацион шакл, метод ва воситалари билан
таништириш, педагогларда касбий компетентлик сифатлари ва креатив кобилият
мохияти, компетентлик масалалари билан яқиндан таништириш муҳим
аҳамиятга эга.
Аралаш
таълим
муҳитида
бўлажак
мутахассислар
касбий
компетентлигини шакллантириш унинг инновацион фаоллигини таъминлайди.
У меҳнат субъектига нисбатан аниқ фаолият талаблари ёки айнан, субъектнинг
аниқ фаолиятнинг ўзига хос жиҳатларига нисбатан муносабатини тавсифловчи
хусусият сифатида қўлланилади. Касбий компетентликнинг вазифавий
тараққиётини
тадқиқ
қилиш
касбий
камолотга
эришиш
чоғида
компетентликнинг турли кўринишлари интеграциялашиб боришида ва уларнинг
касбий муҳим шахс сифатлари билан алоқаси кучайиб боришида намоён булади.
Хусусан, касбий компетентликнинг асосий даражаларига касбий тайёргарлик ва
тажриба, ўзини-ўзи англаш, ўз кучига ишониш, ўзга инсонлар томонидан
кўрсатилган камчиликларни тўғри қабул килиш ва шу каби бошқа касбий
камолотни белгилаб берувчи шахс хусусиятларини ўз ичига олади. Юқорида
кайд этилган фикрларни таҳлили аралаш таълим муҳитида бўлажак
мутахассислар касбий компетентлигини шахсий, ижтимоий, креатив, методик
компетентлик каби қатор узига хос хусусиятлар мажмуаси сифатида тўлиқ
изоҳланишини талаб қилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Муслимов Н.А. ва бошқалар. Педагогик компетентлик ва креативлик
асослари / Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. –
Тошкент, 2015. – 120 бет.
2. Ходжиева Ф.О. Ўқувчиларда танқидий фикрлашга ўргатиш ва унинг
муҳим жиҳатлари // Замонавий таълим. - Тошкент, 2017. - № 6. – Б. 43-47
3. Роджерс К.Р: Становление личности. Взгляд на психотерапию
(перевод;с: англ.)/К.Р.Роджерс.-М.: ЭКСМО-ПРЕСС, 2001V-416C.
550
4. Вербицкий А.А. Компетентностный подход и теория контекстного
обучения/ А.А.Вербицкий. — М.: Исслед. центр проблем качества подготовки
специалистов, 2004. - 84 с
FIZIKA FANINING “KVANT FIZIKA” BO‘LIMINI MIKROOLAMNING
O‘ZIGA XOS JIHATLARIGA E’TIBOR QARATGAN HOLDA O‘QITISH
METODIKASI
Sattarkulov Komil Raxmatovich
Guliston davlat universiteti mustaqil izlanuvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada akademik litseylarning fizika kursida Kvant
fizikasi bo‘limini o‘qitishda mikroolam haqida asosiy tushunchalar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
fotoeffekt, korpuskulyar-to‘lqin, mikrozarracha, fotonlar.
Akademik litseylar fizika kursida kvant fizikani o‘qitish metodikasi hozirgi
kunda tez shakllanayotgan va rivojlanayotgan ilmiy-metodik sohalardan biri
hisoblanadi. Rossiyalik olimlar A.V.Tarasov va V.V.Multanovskiy, V.M.Yavorskiy,
V.G.Razumovskiylar tomonidan umumiy o‘rta ta’lim maktablari va fizika chuqur
o‘rganiladigan akademik litseylar fizika o‘quv dasturlari hamda darsliklariga
zamonaviy fizikani, ya’ni kvant fizika elementlarini kiritish bo‘yicha juda katta ishlar
amalga oshirilgan [1,3,4].
Respublikamiz akademik litseylari uchun fizika darsliklarining kvant fizika
bo‘limida faqat fotoeffekt hodisasi va korpuskulyar-to‘lqin dualizmi mavzulari
berilgan, lekin bu hodisalarning mazmun mohiyatiga, ya’ni ehtimoliy-statistik
mohiyatiga deyarli e’tibor berilmagan [5].
Rossiya Federatsiyasi umumiy o‘rta ta’lim maktablari va litseylar darsliklarida
ham kvant fizika bo‘limi to‘la ochib berilmagan bo‘lsa ham, De-Broyl g‘oyalari va De-
Broyl to‘lqinlari mavzularida ehtimoliy statistik tasavvurlarni kengroq yoritishga
harakat qilingan [6].
Hozirgi kunda, Kvant fizikasi bo‘limiga kiritiladigan materiallarni mazmun-
mohiyati kengroq yoritilmoqda, asosiy e’tibor o‘quvchilarning mavzularni to‘la
tushunishlariga va De-Broyl to‘lqinlarining o‘ziga hos hususiyatlari va odatdagi
to‘lqinlardan farqi hamda ehtimoliy-statistik mohiyatining yoritilishi akademik litsey
o‘quvchilarining fizikaviy hamda matematik bazasiga mosligiga e’tibor qaratilmoqda.
Bundan tashqari akademik litseylarning fizika darsliklarida ushbu mavzuni kengroq
yoritilishiga, ehtimoliy-statistik tasavvurlarni o‘quvchilar ongiga chuqurroq singdirish
bo‘yicha tavsiyalar berilmoqda. Bizning fikrimizcha De-Broyl to‘lqini mavzusini
yoritishda quyidagilarga kengroq e’tibor qaratish zarur [6].
1. De-Broyl g‘oyalari va De-Broyl to‘lqini. Misol sifatida doiraviy orbitalarning
kvantlanishi masalasida N.Borning shartlarini yuqoridagi g‘oyalar asosidagi isboti.
2. Mikrozarrachalarga korpuskulyar-to‘lqin dualizmini tadbiq etish.
3. Impuls, chastota va to‘lqin uzunligining o‘zaro bog‘lanishi.
