555
4.
Nosirov
J.
Bo‘lajak
muhandislarning
me’yoriy-metrologik
kompetensiyalarini shakllantirishning nazariy jihatlari//O‘zMU XABARLARI – 2023
yil 1/6 son. 134-137.
5.
Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление,
развитие и реализация [Текст] / Дж. Равен. - М., 2002. - 396с.
6.
Сергеев А.Г. Метрология [Текст] / А.Г. Сергеев. - Москва: Логос, 2005.
- 272 с
7.
Марков Н.Н. Метрологическое обеспечение в машиностроении [Текст] /
Н.Н. Марков. - М.: Изд-во «Станкин», 1995. -468 с.
OʻSMIRLARDA DESTRUKTIV XULQ KOʻRINISHLARINI
SHAKLLANISHI
Komilova Aziza Sunnatullaevna
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Maxmudova Xurshida Mirzabek qizi
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o’smir yoshdagi o’quvchilarda kuzatiladigan
xulq-atvor ko’rinishlarini shakllanishi, ularni shakllanishiga sabab bo’luvchi omillarni
aniqlash va shuningdek, ularga to’g’ri diagnoz qo’yish va ular bilan korreksiya ishlarini
olib borish usullari haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit soʻzlar:
destruktiv xulq, deviant tur, eros, tanatos, libido, ong va ongsizlik,
jazirama issiq, fazoil nutqiya, fazoil xulqiya, anomiya.
Destruktiv xulq muammosi 20-asrning o‘rtalarida shakllangan. Psixologik
yondoshuv shaxsning og‘ishgan xulqidagi alohida ko‘rinishlarini ijtimoiy-psixologik
tafovutini ajratishga asoslangan. Destruktiv xulq- jamiyatda qabul qilingan ijtimoiy
xulq ko’rinishlariga zid bo’lgan har qanday muqobil fikrlarni inkor etishga
yo’naltirilgan xulq ko’rinishidir.
Destruktiv xulq 2 asosiy turlarda namoyon bo‘ladi
1. Delinkvent tur —jamiyatda qabul qilingan ijtimoiy xuquqiy me’yorlarga
qarama qarshi bo‘lgan xatti — harakatlarga xulqning yo‘nalganligi maishiy oilaviy
nizolar, yo‘l transport xodisalari, qo‘pollik
2. Deviant tur —jamiyatda qabul qiliingan axloqiy me’yorlarga qarama —
qarshi xulqiy ko‘rinshlarni namoyon etish [alkogolizm, suitsid narkomaniya] mexr
muxabbatga ega bo‘lmaganligi.
Destruktiv xulq bolalikdagi salbiy emotsional kechinmalar, ota onaning bolaga
nisbatan emotsional sovuqqonligi natijasida zarur vaqtlarda ulardan etarli darajada
mexr muxabbatga ega bo‘lmaganligi, nasliy omillar bo‘lishi ham mumkin. Bundan
tashqari quyidagi sabablar ham aloxida e’tibor talab qiladi:
•
Psixik sog’lomlik xolati xayot davomida qo‘zg’ovchi omillar ta’sirida o‘zgarib
turishi mumkin
556
•
Jismoniy sog’lomlik xolati hayot davomida keskin yomonlashish mumkin
natijada inson xech qanday qonun qoidalarga bo‘ysinishni xoxlamay qoladi
•
Kasbiy soxada muvoffaqiyatsizliklar, bu xolatlarda inson o‘zining
noto‘kisligini, qo‘yilgan talabalarga javob bera olmasligini xis etadi natijada o‘z o‘ziga
baho berish darajasi pasayadi, ijtimoiy mavqeini yo‘qotadi, o‘ziga bildirilgan
e’tirozlarni adolatsiz deb qabul qiladi.
•
Mayishiy moddiy muammolar.
•
Alkogol yoki narkotik moddalarni istemol qilish.
Z. Freyd inson xulqiga 2 asosiy instinkt : Eros – xayot isntinkti undagi quvvat
(libido) xayotni saqlash, qayta tiklashga yo‘naltiradi va Tanatos – o‘lim instikti ,undagi
quvvat xayotni vayron qilish va to‘xtatishga yo‘naltiradi (suitsid) Tanatos asosini
Freyd barcha biologik xayot farmalari uchun umumiy bo‘lgan biologik mexanizm
tashkil etadi deb xisoblagan har bir organizm o‘zidagi asabiy qo‘zg’oluvchanlikni
imkon qadar pasaytirishga xarakat qiladi o‘lim barcha ichki qo‘zg’aluvchanlikni
umuman yo‘qotadi, shuning uchun barcha tirik organizmlar o‘limga intiladilar. Uning
nazdida, shaxs bu insondagi ikki asos — onglilik va ongostlilik asoslarining kurash
maydoni. «Libido» — jinsiy intilish quvvati inson faolligining, irodasining manbaidir.
Shahvoniy intilish doimo onglilik doirasiga siqib chiqariladi va bevosita namoyon
bo`lmay, o`zgarib, sublimatsiyalashib (o`zga holatga o`tib) boshqa intilish va
xaraktlarda yuzaga keladi.
Deviant xulq- atvorni o’rganishning asosini E. Drukgeym tashkil etadi va u
anomiya tushunchasini kiritdi. “O’z joniga qasd qilish” (1912) klassik asarida
anomiyaga to’liqroq tarif berdi. Anomiya deganda, u keskin o’zgarishlar, sakrashlar,
ya’ni jamiyatning me’yoriy tizimining yo’q qilinishi yoki zaiflashishi holatini
tushundi. Bu talqinda anomiya ijtimoiy tartibsizlikdir.
Deviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko`rib
chiqishda inobatga olinsa-da, bizning ta'limotimiz predmeti hisoblanadi. Shuni
ta'kidlash zarurki, “og`ishgan xulq” atamasini 5 yoshdan kichik bo`lmagan bolalarga
nisbatan qo`llash mumkin, qat'iy ma'noda esa – 9 yoshdan keyin. 5 yoshdan oldin
bolaning ongida ijtimoiy me’yorlar haqidagi zaruriy tasavvurlar bo`lmaydi, o`z-o`zini
nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9-10 yoshidagina bolada
ijtimoiy me’yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi haqida gapirish
mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo`lgan bolalarda axloqi yosh me’yoridan ahamiyatli
tarzda og’sa, bunda uni yetilmaganlikning, asabiy reaksiya yoki psixik rivojlanish
buzilishining bir ko`rinishi sifatida ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Abu Nasr Al Farobiy Arastuga o’xshab fazilatlarni 2 turga ajratgan:
1.
Fozoil nutqiya (aql idrokka asoslangan fazilatlar)
2.
Fazoil xulqiya (xulqiy fazilatlar)ga ajratadi hamda ularning xususiyatlarini
ta’kidlab o‘tadi.
Deviant axloqning jismoniy shartlariga iqlimiy, geofizik, ekologik va boshqa
omillarni kiritish mumkin. Masalan, shovqin, torlik, stressni potentsiyalovchi
geomagnit ikkilanish kabi ko‘rinishlar tajovuzkor va istalmagan axloqning nomaxsus
sabablari bo‘lishi mumkin. Avstriyalik rejissor Ulrix Zaydlning “Jazirama issiq”
hujjatli filmida havo yuqori haroratining inson psixik holatiga ta’siri g’ayritabiiy tarzda
557
aniq tasvirlab berilgan. Ota-onaning oʼsmir xulqidagi oʼzgarishlar sababini izlashi
yuzaga kelgan muammolarni konstruktiv tarzda hal etishi asosida amalga oshirilishi
maqsadga muvofiq.
Аgar oʼsmirning oila aʼzolari muntazam tarzda oʼzaro nizolar, baqiriqlar orqali
taʼsir oʼtkazish asosida muammolarini hal etishga oʼrgangan boʼlsalar, boshqa ijtimoiy
vaziyatda oʼsmir aynan oʼzini shunday tutishga intiladi;
- shaxsiy muammolar (fiziologik va psixologik xarakterdagi muammolarning
kelib chiqishiga sabab boʼluvchi oʼsmirlarda jinsiy rivojlanish xususiyatlari – pubertat
davri xususiyatlarining namoyon boʼlishi);
- oʼzining tashqi koʼrinishidan norozi boʼlish – “Terzit kompleksi” (kattalar
tomonidan noadekvat idrok qilinishi). Oʼsmir oʼzini kattalardek his etishida unga
bolalar kabi munosabatda boʼlish yoqmaydi;
- oʼsmirdagi tafakkurning tanqidiyligi – kattalar hatti-harakatiga nisbatan shubha
bilan qarash, ularda oʼrnatilgan axloqiy meʼyorlarga nisbatan eʼtiroz hislarining
shakllanishga olib keladi;
- oʼsmirga nisbatan maʼlum bir ijtimoiy tamgʼalarning bosilishi (oʼqituvchilar
tomonidan oʼsmirning oʼzlashtira olmasligi, tarbiyasizligi, u bilan gaplashish
befoydaligini taʼkidlash);
- ijtimoiy omillar (jamiyatda muammolarni kuch ishlatish orqali hal etilishi
haqidagi gʼoyasining oʼrnatilganligi, maktablardagi oʼquv sinflarning haddan ziyod
toʼlaligi, maktabdan haddan ziyod charchash, asabiylashish).
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. The Routledge Handbook of Deviant Behavior. Ed.C.D. Bryant.
Taylor&Francis Group, 2011. 632 p.
2. Змановская Е. В. Девиантология: (Психология отклоняющегося
поведения): Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. М., 2003. 288 с.
3. Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения: Учеб. пособие для
вузов. М., 2001.
4. Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения. Учебное пособие.
СПб.: Речь, 2005. 445 с.
5. Хагуров Т. А. Введение в современную девиантологию: Учеб. Пособие.
Под ред. Г.В. Драча. Ростов н/Д, 2003. 344 с.
6. Umarov B.M. Tarbiyasi qiyin bolalar bilan ishlashda psixologik xizmatning
o`rni. //uslubiy qo`llanma. – T. – 2008, 86-bet.
7
. Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression.
The benefits and harms of cyberspace on the human psyche.
Eurasian Scientific
Herald
,
5
, 69-73.
8. Тошпулатова, Н. Х., & Комилова, А. С. (2016). Психолого-
педагогическая работа по организации самовоспитания подростков.
Молодой
ученый
, (10), 1306-1308.
9. Комилова, А. (2021). Роль родителей в подготовке молодежи к семейной
жизни.
Общество и инновации
,
2
(10/S), 437-441.
558
10. Жуманова, Н. Ш., Тошпулатова, Н. Х., & Комилова, А. С. (2016).
Развитие инновационных систем в образовании.
Молодой ученый
, (4), 777-778.
11. Алимкулов, С. О. У., Мелибоев, А. Р., Комилова, А. С., & Туракулов,
Л. Т. (2016). Решение разных проблем в образовании с помощью 3D-
технологии.
Проблемы педагогики
, (12 (23)), 12-13.
12. Sunatullaevna, K. A. (2022). KITOBXONLIK MADANIYATINI
SHAKLLANTIRISH.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 518-521.
13. Sunatullaevna, K. A., & Qudratovna, N. F. (2022). INTERFAOL
METODLARNI QO'LLASHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research
, 521-525.
14.
Komilova, A., & Adilova, M. (2023). SHAXS EMOTSIONAL
INTELLEKTINING PSIXOLOGIK VA PSIXOFIZIOLOGIK JIXATLARI. Журнал
Педагогики и психологии в современном образовании, 3(2).
15.
Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
16. Komilova, A., Husenova, M., & Xidirova, M. (2023). O’SMIR
YOSHIDAGI O’QUVCHILARNI KASB HUNARGA YO’NALTIRISHNING
ASOSIY XUSUSIYATLARI.
Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании
,
3
(1).
17.
Aziza, K., & Xurshida, M. (2023). TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI
TASHKIL ETISHNING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 419-422.
18.
Aziza, K., & Mohinabonu, H. (2023). TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING OʻRNI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 87-89.
19. Usmanov, S., & Abduraxmanov, Z. (2023). VIRTUAL EDUCATIONAL
SYSTEM FOR THE DEVELOPMENT OF INFORMATION AND PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, (Special Issue), 55-63.
20. Alimov, N. (2023). CULTURE OF WESTERN AND ORIENTAL
COUNTRIES. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире.
21. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression. The
benefits and harms of cyberspace on the human psyche. Eurasian Scientific Herald, 5,
69-73.
22. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
559
23. Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 386-390.
24. Shavkatovna, N. B. (2022). AXBOROT TEXNOLOGIYALARI BILAN
ISHLOVCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XOLATINING PATOLOGIYASI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 658-662.
25. Ибайдуллаева, У. (2022). РОЛЬ СЕМЬИ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ
КОНФЛИКТОВ МЕЖДУ ПОДРОСТКАМИ. Решение социальных проблем в
управлении и экономике, 1(7), 81-83.
26. Ibaydullayeva, U. (2022). OILADA FARZAND TARBIYASINING
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании, 2(6).
27. Равшанов, О. (2022). Конфликты между учителем и учениками и
способы их решения. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari
va rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar, 1(1), 508-511.
28. Axmedovich, R. O. (2022). GLOBALLASHGAN AXBOROT DAVRI VA
SHAXSNING AXBOROT-PSIXOLOGIK XAVFSIZLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 38-44.
29. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
30. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL
CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY DISPUTES.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, (Special
Issue), 81-88.
31. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
О ПОЛИТИЧЕСКОЙ МАНИПУЛЯЦИИ МОЛОДЕЖЬЮ
Гарифуллин Рамил Рамзиевич
Институт психологии и образования
Казанского федерального университета
Тугалов Исмат Хатамович
Джизакский филиал Национального университета Узбекистана
Аннотация.
На основании контент-анализа молодёжных мировых
социальных сетей проведено качественное аналитическое исследование
социально-психологического и социально-экономического состояния молодёжи
всего мира (страны Запада, Ближнего Востока, Китай и России).
Проанализированы факторы манипулятивного воздействия на молодёжь.
