393
10.Nechayeva A.M. Semeynoye pravo. Kurs leksiy. – M.: Yurist. 1998. – 336s.
11. Otaxo‘jayev F.M. Oila huquqi. – T.: TDYUI. 2005. – 280 b.
Internet saytlari:
8. https://www.
9. https://president.uz
10. https://yuz.uz/news
OʻZ-OʻZINI BOSHQARISHNING OʻZIGA HOS XUSUSIYATLARI
Komilova Aziza
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Husenova Mohinabonu
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada inson shaxsining oʻz-oʻzini boshqarish
tamoyillari, sezish qobiliyatiga bogʻliq boʻlgan boshqaruvchanlik konsepsiyasi. Oʻz-
oʻzini boshqarish organlari faoliyatida inson asab tizimi va boshqa qator tana
aʼzolarining ishi haqida ma`lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
Oʻz-oʻzini boshqarish, tartibga solish, psixika, nerv sistemasi,
stress, gipnoz, affect his-tuygʼu, oilaviy munosabatlar.
O'z-o'zini boshqarish psixologiyasi psixologiya fanining muhim sohasidir.
Biz ko'rgan, eshitadigan, his qiladigan, boshdan kechirgan hamma narsani har
daqiqada ham o'ylay olmaymiz. Bizning vaqtimiz va butun hayotimiz beqarorlik,
noaniqlik bilan tavsiflanadi “ertaga” tushunchasi asosida harakat qiladi. Shuning uchun
ko'pchilik deyarli doimiy va juda o'ziga xos psixofizik stress holatida yuradi. Bu holat
oxir-oqibat, siz to'lashingiz kerak bo`lgan masalani yuzaga keltiradi. Bunda avvalo,
sog'liq asosiy o`rinda turadi. Keng statistik ma'lumotlar juda achinarli vaziyatni
ta'kidlaydi - iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda o'limning yarmiga yaqini yurak va
qon tomirlari kasalliklaridan kelib chiqadi. Ushbu kasalliklar jismoniy ortiqcha yuk
bilan bog'liq holda rivojlanmaydi, lekin asosan surunkali neyropsixik ortiqcha
kuchlanishdan. Shuningdek, u birinchi navbatda yurak-qon tomir tizimiga ta'sir qiladi,
bu bizning fikrlarimiz va his-tuyg'ularimiz dunyosida sodir bo'ladigan hamma narsaga
juda keskin munosabatda bo'ladi. Biz uzoq vaqt davomida biror narsadan norozi
bo‘lsak, nimadandir qo‘rqamiz, azob
chekamiz yoki boshqa salbiy, zararli his-
tuyg‘ular ta’siriga tushib qolamiz va bu xolatlar o`zining izlarini qoldirmay qo`ymaydi
albatta. Shuning uchun bugungi teskor zamonda har bir inson o'zini, ruhiy va jismoniy
holatini boshqarishni o'rganishi kerak. Faqatgina shu holatda biz insonlar stressli
vaziyatlarga dosh bera olamiz. Boshqacha qilib aytganda, har bir kishi aqliy o'zini o'zi
boshqarishga xos bo'lgan qobiliyatlarga ega bo'lishi kerak.
Tabiat, odamlarni yaratib, ularning tanasiga o'zini o'zi boshqarish qobiliyatini
bergan. Buning yordamida, masalan, yurishdan yugurishga o'tganimizda, yurakning
o'zi, bizning aralashuvimizsiz, kuchliroq ura boshlaydi. Bir vaqtning o'zida nafas
chuqurlashadi, metabolizm faollashadi - va bularning barchasi bizning yordamimizsiz,
394
xuddi o'z-o'zidan, o'z-o'zini tartibga solish qonunlari asosida faoliyatga kirishadi. Asab
shoklari nafaqat uyquni, balki yurak, qon tomirlari ishini ham buzishi mumkin. Agar
inson psixik o'zini o'zi boshqarishni o'zlashtirsa, u tabiiy o'zini o'zi boshqarishga
oqilona yordam ko'rsatish qobiliyatiga ega bo'ladi. Va keyin har xil qiyinchiliklarga
qarshi qurollanish kuchayadi. Nisbatan barqaror kayfiyat insonning muhim ehtiyojlari
va intilishlarini qondirish yoki qondirmaslik natijasida yuzaga keladi. Ijobiy va salbiy
kayfiyatning o'zgarishi tabiiy va zaruriy jarayon bo'lib, hodisalarni yaxshiroq va
adekvat hissiy jihatdan farqlashga yordam beradi. Stress - insonda kundalik hayotda
ham, alohida sharoitlarda ham faoliyat jarayonida yuzaga keladigan ruhiy stress holati.
Keng ma'noda stress. Shaxsning biror faoliyatga har qanday hissiy munosabati. Tor
ma'noda stress ekstremal sharoitlarda hissiy javobdir. Stress faoliyatga (uning to'liq
tartibsizligigacha) va inson tanasiga ijobiy, safarbar va salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Stress bizning kundalik hamrohimiz, shuning uchun biz xohlaymizmi yoki yo'qmi, biz
u bilan hisoblashishimiz kerak. Agar biz uning ta'sirini umuman his qilmasak ham, bu
bizga bu haqda va u keltirib chiqaradigan xavf haqida unutish huquqini bermaydi. Ish
kunida kutilmagan vaziyatlar bir necha marta yuzaga keladi. Natijada, yashirin
kuchlanish kuchayadi va ma'lum bir daqiqada, juda ko'p salbiy his-tuyg'ular mavjud
bo'lganda, hamma narsa stressga aylanadi. Bu ichki holat tashqi ko'rinishda namoyon
bo'ladi: yuz ma'yus bo'ladi, bosh yelkaga tushadi, mushaklar taranglashadi. Ko'rinib
turibdiki, odam hayajonlangan, asabiylashgan, ya'ni stress ostida. Uzoq muddatli stress
baxtsiz hodisalarga va hatto o'z joniga qasd qilishga olib kelishi mumkin. Trans
holatlari. An'anaviy psixologiyada trans atrofdagi vaziyatni va ularning harakatlarining
maqsadlarini bilmasdan avtomatik xatti-harakatlarda namoyon bo'ladigan ongning
buzilishi deb ta'riflanadi. Trans paytida odamning xatti-harakati tartibli ko'rinishi
mumkin, u oddiy savollarga javob berishga, tanish harakatlarni bajarishga qodir. Ta'sir
kuchli, zo'ravon, to'satdan, qisqa muddatli hissiy holat, ongning torayishi (idrok),
fikrlashning soddalashishi, harakatlarning o'ylamasligi, o'zini o'zi boshqarishning
pasayishi va sodir bo'layotgan voqealardan kam xabardorlik bilan tavsiflangan inson
faoliyatining tartibsizligi. Ta'sir - bu hissiy reaktsiya imkonsiz, qabul qilib
bo'lmaydigan, sub'ektning pozitsiyasiga mos kelmaydigan, hayotiy vaziyatda.
Ta'sirning xulq-atvor shakllari uyqusizlik, parvoz, tajovuz bo'lishi mumkin. Ba'zida
affekt ma'lum bir salbiy holatni keltirib chiqaradigan vaziyatlarning takrorlanishi
natijasida yuzaga keladi. Bunday hollarda affektning to'planishi sodir bo'ladi, buning
natijasida u zo'ravonlik, boshqarib bo'lmaydigan xatti-harakatlarda (affektiv portlash)
va istisno holatlar bo'lmaganda chiqarilishi mumkin.
Psixoregulyatsiya mustaqil ilmiy yo'nalish bo'lib, uning asosiy maqsadi jismoniy
va jismoniy imkoniyatlardan eng maqbul foydalanishga yordam beradigan maxsus
ruhiy holatlarni shakllantirishdir. psixologik qobiliyatlar
odam. Psixik tartibga solish -
bu alohida psixofiziologik funktsiyalarning va umuman neyropsik
holatning maqsadli
o'zgarishi, maxsus tashkil etilgan aqliy faoliyat orqali erishiladi. Bu miyaning maxsus
markaziy qayta tashkil etilishi bilan bog'liq bo'lib, buning natijasida organizmning
bunday integral faoliyati yaratiladi, bu konsentratsiyalangan va eng oqilona tarzda
o'zining barcha imkoniyatlarini muayyan muammolarni hal qilishga yo'naltiradi.
Funktsional holatga bevosita ta'sir qilish usullarini shartli ravishda ikkita asosiy
guruhga bo'lish mumkin: tashqi va ichki. Funktsional holatni optimallashtirishning
395
tashqi usullari guruhiga quyidagilar kiradi: refleksologik usul (refleksogen zonalar va
biologik faol nuqtalarga ta'sir qilish), ovqatlanishni tashkil etish, farmakologiya,
funktsional musiqa va yorug'lik-musiqiy ta'sirlar, biblioterapiya, kuchli davolash
usullari, bir kishining boshqasiga faol ta'siri (ishontirish, buyurtma, taklif, gipnoz).
Ma'lumki, organizm tomonidan zarur oziq moddalar etishmasligi qarshilikning
pasayishiga olib keladi va natijada charchoqning tez rivojlanishiga, stress
reaktsiyalarining paydo bo'lishiga va hokazolarga yordam beradi. Shunday qilib,
muvozanatli kundalik ovqatlanish, to'g'ri tashkil etish, menyuga maxsus mahsulotlarni
kiritish haqli ravishda salbiy holatlarning oldini olishning eng samarali usullaridan biri
hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda o‘zini baholash – bu shaxs tomonidan o‘z-o‘zini, o‘z
imkoniyatlari, sifatlarini va odamlar orasidagi o‘rnini baholashi. Bu psixologiyada
o‘zini anglashning mohiyatliroq bo‘lgan va eng ko‘p o‘rganilgan tomonidir.
Shaxs asosiga tegishli bo‘lgan holda o‘zini baholash hulq-atvorining muhim
boshqaruvchisi bo‘lib xizmat qiladi. Odamning atrofdagilar bilan o‘zaro
munosabatlari, uning o‘ziga nisbatan tanqidiyligi, talabchanligi, yutuq va
kamchiliklarga munosabati o‘zini baholashga bog‘liqdir. Ko‘pgina tillarda mavjud
bo‘lgan «o‘zlikni yo‘qotish» iborasi o‘zining egallab turgan o‘rnini va darajasini
yo‘qotishni bildiradi. SHarq tillarida (xitoy, yapon) shaxs tushunchasi odamning yuzi
bilan emas, balki butun tanasi bilan bog‘lanadi. Evropa an’analarida yuz tana bilan
birgalikda o‘rganiladi, chunki inson chehrasi ruhining timsolidir, xitoyliklar
tafakkurida esa «hayotchanlik» tushunchasiga individning ham ma’naviy, ham vujudiy
sifatlari kiradi. SHu asosda, avval boshidan «shaxs» tushunchasiga ma’lum hayotiy
rollarni ijro etganda o‘ziga xoslikka ega bo‘ladigan tashqi, yuzaki ijtimoiy obraz –
qandaydir «shaxs», atrofdagilarga qaratilgan ijtimoiy yuz ifodasi kiritilgan edi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. –T.: “O‘qituvchi”-1994.
2.
G‘oziev E.E Muomala psixologiyasi T-2001 y.
3.
Aziza, K., & Xurshida, M. (2023). TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI
TASHKIL ETISHNING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 419-422.
4.
Aziza, K., & Mohinabonu, H. (2023). TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING OʻRNI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 87-89.
5.
Tulkinovich, A. G. (2023). STRESS‒OʻSMIRLARDA AGRESSIV XULQ-
ATVOR SHAKLLANISHINING MUHIM OMILI SIFATIDA. Conferencea, 159-
163.
6.
Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
7.
Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
396
8.
Yo‘ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). O ‘QUVCHI XULQ-
ATVORNING
PSIXOLOGIK
KORREKSIYASI.
Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(2).
9.
Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression.
The benefits and harms of cyberspace on the human psyche.
Eurasian Scientific
Herald
,
5
, 69-73.
10.
Тошпулатова, Н. Х., & Комилова, А. С. (2016). Психолого-
педагогическая работа по организации самовоспитания подростков.
Молодой
ученый
, (10), 1306-1308.
11.
Комилова, А. (2021). Роль родителей в подготовке молодежи к
семейной жизни.
Общество и инновации
,
2
(10/S), 437-441.
12.
Жуманова, Н. Ш., Тошпулатова, Н. Х., & Комилова, А. С. (2016).
Развитие инновационных систем в образовании.
Молодой ученый
, (4), 777-778.
13.
Алимкулов, С. О. У., Мелибоев, А. Р., Комилова, А. С., & Туракулов,
Л. Т. (2016). Решение разных проблем в образовании с помощью 3D-
технологии.
Проблемы педагогики
, (12 (23)), 12-13.
14.
Sunatullaevna, K. A. (2022). KITOBXONLIK MADANIYATINI
SHAKLLANTIRISH.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 518-521.
15.
Sunatullaevna, K. A., & Qudratovna, N. F. (2022). INTERFAOL
METODLARNI QO'LLASHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research
, 521-525.
16.
Komilova, A., & Adilova, M. (2023). SHAXS EMOTSIONAL
INTELLEKTINING PSIXOLOGIK VA PSIXOFIZIOLOGIK JIXATLARI. Журнал
Педагогики и психологии в современном образовании, 3(2).
17.
Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
18.
Komilova, A., Husenova, M., & Xidirova, M. (2023). O’SMIR
YOSHIDAGI O’QUVCHILARNI KASB HUNARGA YO’NALTIRISHNING
ASOSIY XUSUSIYATLARI.
Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании
,
3
(1).
19.
Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI
BOLALAR
PSIXOLOGIYASINING
O
‘ZIGA
XOS
TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 394-397.
20.
Shavkatovna, N. B. (2022). Axborot texnologiyalari bilan ishlovchi
shaxslarning
psixologik
xolatining
patologiyasi.
International
Journal
of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 658-662.
21.
Mingboyevich, U. B., & Shavkatovna, N. B. (2022). TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARS JARAYONINI TASHKIL ETISHNING
PSIXOLOGIK MEZONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research
, 276-279.
397
22.
Норбекова, Б., & Орокбоева, М. (2022). Sharq mutafakkirlarining oilada
bolalar
shaxsida
etnopsixologik
xususisyatlarni
tarbiyalash
haqidagi
qarashlari.
Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы
,
1
(1), 440-442.
23.
Norbekova, B. S. (2021). The Role of National Traditions in the Formation
of Ethnopsychological Characteristics in Children and Teenagers.
Turkish Journal of
Computer and Mathematics Education (TURCOMAT)
,
12
(10), 1848-1853.
24.
Norbekova, B. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR
NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI: MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI.
Мактабгача таълим
журнали
,
3
(3).
25.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O‘RGANILGANLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
IQTIDORLI BOLALARNI ANIQLASH VA U BILAN ISHLASH
TEXNOLOGIYASI
Yo‘ldoshev Sardor Asliddin o‘g‘li
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Fayzullayeva Maftuna Oʻrin qizi
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax fililali talabasi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada iqtidorli bolalarning qobiliyatlarini qay tarzda
kashf qilish va shaxsiy faolligi, shuningdek, individual iste’dodni shakllantirish va
shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantirish psixologik mexanizmlari muhim ahamiyatga egaligi
haqida bir necha qarashlar ilgari surilgan.
Kalit soʻzlar
: Iqtidor, psixika, qobiliyat, mexanizm, oʻyin, oʻqish, mehnat, nasl,
irsiyat, gʻamxoʻrlik, hissiyot , texnologik, uzluksiz, faoliyat.
Iqtidor-bu hayot davomida psixikani rivojlanish tizimidir. Bunda iqtidor u yoki
bu faoliyatni muvofaqqiyatli bajarishda kuzatiladi. Iqtidor-bu muvofaqqiyatli
bajarilishini ta'minlovchi qobiliyatlarning oziga xos shaklidir. Qobiliyatlarning o’zaro
muvofiqligi boshqa qobiliyatlardagi kamchiliklarni toldirishga xizmat qiladi.
Bugungi kunda ko’pgina psixologlar iqtidorning rivojlanishi-bu nasl (irsiy
layoqat) va ijtimoiy muhit (o’yin, o’qish, mehnat jarayonlari) ning o’zaro murakkab
ta'siri natijasida ekanini tan olmoqdalar. Lekin shu individual iqtidorni shakllanishi
asosida yotuvchi bilan birga shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalashning psixologik
mexanizmlarini rolini inkor etib bo’lmaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT)dan foydalanish o‘quvchilarga ularni qiziqtirgan savollarga javob topishlariga
yordam beradi, ular uchun mohiyati noma’lum bo‘lib, ammo qiziq bo‘lgan hodisalar
to‘g‘risida o‘ylanishga undaydi. Muammoni o‘ylash jarayonida bahs-munozaralar,
turli-tuman fikr-mulohazalar yuzaga keladi. A.Maslou, N.A.Bernshteyn va boshqa
