Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
100
Annotatsiya:
O‘zbek adabiy tili tarixi shakllanishi jamiyatning iqtisodiy va siyosiy rivo-
jlanish omillari bilan yaqin aloqada bo‘lgan ijtimoiy fikrlar tarixi, madaniyati va adabiyot
tarixi bilan uzviy ravishda bog‘langan. Ammo tilning barcha xususiyat va tomonlari hamma
vaqt ham jamiyat hayotidagi iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlarni bevosita, bir xilda aks et-
tiravermaydi. O‘z navbatida, tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida til qurilishida va uning
xizmat qilish sohalarida yuz beradigan o‘zgarishlar ham jamiyatning rivojlanishi bilan bir xil
darajada bog‘langan emas.
Tayanch iboralar:
O‘zbek adabiy tili tarixi, o‘zbek adabiy tilining mohiyati va mundar-
ijasi, yangi tushunchalar, so‘z va iboralar, grammatik qurilishi, yangi shakllari, tilshunos,
o‘zbek filologiya fani, tarixiy grammatika, til hodisalari, til qurilishi.
Ўзбек адабий тили тарихи ўзбек адабий тилининг моҳияти ва мундарижа-
си ҳақидаги, унинг ташкил топиши ва ривожланиш босқичлари тўғрисидаги
фан сифатида ХХ аср бошларида юзага келди. Шундан кейин ўзбек адабий
тили янги тушунчаларни англатувчи сўз ва иборалар билан бойиди, унинг
грамматик қурилиши янги шакллар билан тўлдирилиб, анча силлиқлашди.
Бу фаннинг вужудга келишида йирик ўзбек олимлари F. Абдурадмонов, У.
Турсунов, С. Муталлибов, Э. Фозилов, А. Рустамов, Ш. Шукуров, Б. Уринбоев
кабилар билан бир қатор рус олимлари В. В. Радлов, С. Е. Малов, А. К. Боров-
ков, А. Н. Кононов, Н. А. Баскаков, А. М. Шчербак сингари бир қатор тилшу-
нослари муносиб ҳисса қушдилар. Бу фаннинг шаклланиши ўзбек филоло-
гия фанининг йирик ютуқларидан бири ҳисобланади. У тил қонуниятларини,
унинг шаклланиш ва ривожланиш хусусиятларини ўрганиш имкониятларини
яратиб беради.
Ўзбек адабий тили тарихи шаклланиши жамиятнинг иқтисодий ва сиёсий
ривожланиш омиллари билан яқин алоқада бўлган ижтимоий фикрлар тари-
хи, маданияти ва адабиёт тарихи билан узвий равишда боғланган. Аммо тил-
нинг барча хусусият ва томонлари ҳамма вақт ҳам жамият ҳаётидаги иқти-
содий ва сиёсий ўзгаришларни бевосита, бир хилда акс эттиравермайди.
Ўз навбатида, тарихий тараққиётнинг турли даврларида тил қурилишида ва
MUALLIF: S.Q.KARIMOV,
STARS INTERNATIONAL UNIVERSITY 1-kurs talabasi
karimovsirojiddin7666@gmail.com
ILMIY RAXBAR: M.N.RAXIMJANOV,
STARS INTERNATIONAL UNIVERSITY dotsenti, PhD.
masrur.79@mail.ru
ADABIY TIL
VA JONLI
SO‘ZLASHUV
TILI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp100-104
STARS International University
101
унинг хизмат қилиш соҳаларида юз берадиган ўзгаришлар ҳам жамиятнинг
ривожланиши билан бир хил даражада боғланган эмас.
Ўзбек адабий тили тарихининг ўрганадиган соҳаси, унинг тарихий грамма-
тика билан боғлиқлиги ва ундан фарқлари қуйидагилардан иборат:
1. Тарихий грамматика ўзбек тили ҳодисаларини, тилдаги хилма-хил нарса-
лар мажмуйини ўрганади. Ўзбек адабий тили тарихи эса фақат ўзбек адабий
тилига хос услубларни, услубий ҳодисаларни ўрганади.
2. Тарихий грамматика тил ҳодисаларини маълум бир тизимда олиб қарай-
ди, уларни умумлаштириш, мавзулаштириш (абстракция килиш) асосида ўр-
ганади.
Ўзбек адабий тили тарихи эса ёзма ёдгорликлар тили тарихи бўлганлиги-
дан; ўзбек тили ҳодисаларини, ундаги нарсаларни матн ичида олиб қарай-
ди. Ўзбек адабий тили тарихи бу матнларни тили бўйича мавзуларни умум-
лаштирмайди, балки уларни фақат жамлайди, маълум гуруҳга кирган матнлар
тилининг ўхшаш хусусиятларини умумлаштиради, бошқа гуруҳ матнлардан
фарқини аниқлайди, адабий тилнинг турли услубларини, уларнинг вазифа
доирасини ва ривожланишини текширади.
3. Тарихий грамматика асосан тил тузилмасини, тил қурилишини текшира-
ди. Ўзбек адабий тили тарихи эса Ўзбек тилининг “адабий бўлмаган” форма
ва услублар билан ўзаро муносабати, тарихини ҳамда адабий тилнинг ижти-
моий вазифалари тарихини ўрганади.
Шундай қилиб, ўзбек адабий тили тарихи мустақил фан сифатида ўзаро
боғланган уч томон:
а) адабий тил тузилиши тарихи ёки адабий тил услублари тарихи томони;
б) адабий тил билан тилнинг “адабий бўлмаган” услубларининг ўзаро му-
носабати тарихи томони;
в) адабий тилнинг ижтимоий вазифалари тарихи томонининг узвий бирли-
ги асосида ташкил топади.
Ўзаро боғланган ана шу уч соҳа ўзбек адабий тили тарихи фани ўрганади-
ган мавзуни ташкил этади.
Ўзбек адабий тили тарихи фани ўрганиладиган тил ҳодисаларининг турли
томонларини қамраб олиши жиҳатидан кўп қирралидир. Бу эса илмий тек-
ширишнинг хилма-хил усулларидан (анъанавий, тарихий-қиёсий, тузилмали)
фойдаланиш имкониятини беради.
Демак, ўзбек адабий тили тарихи ўрганадиган соҳа бевосита Ўзбек ада-
бий тилидир. Тил тараққиётининг юқорида кўрсатилган уч томони ва адабий
тил тарихини ўрганишнинг уч жиҳата нуктайи назаридан унинг тараққиёт
даврларини аниқлаш имкониятини берувчи тил тизимининг қуйидаги асосий
белгиларини кўрсатиш мумкин. Бу белгилар эса тил тараққиёти даврларини,
босқичларини аниклаш имкониятини беради:
1. Адабий тил услубларининг микдори, уларнинг ўзаро муносабати ва
ижтимоий вазифалари.
2. Адабий тил услубларини, унинг турларини аниқлашда асос бўлган ту-
зилма ва функционал белгилар.
3. Адабий тил тузилмаси, унинг кўлами ва ижтимоий вазифалари ҳамда у
билан жонли сўзлашув нутқи кўринишларининг ўзаро боғлиқлиги.
Ҳар бир давр адабий тил тизимини баён этиш синхрон тарздагина бўлиб
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
102
қолмайди. Ўзбек адабий тилининг тарихий ривожланиш даврлари анча узоқ
муддатларни ўз ичига олади. Адабий тил тизимини белгиловчи муҳим ўзга-
ришлар узок; давр мобайнида аста-секин тўплана бориб, юз беради. Шун-
га кўра тил қурилиши унсурлари фақат вазифадошлик ҳолатидагина эмас,
балки ривожланиш жараёнида вужудга келади. Шунинг учун адабий тил та-
рихи таракқиётининг маълум даврларида тилнинг қандай ҳолатда эканлиги,
хусусияти билан бир қаторда, тилда нималар юз бераётганлигини, қайси
соҳалари ўзгарганлигини, қандай янги формалар пайдо бўлганлигини ҳам
ўрганади.
Ривожланган ҳар қандай тил, шу жумладан ҳозирги ўзбек тили икки асо-
сий функционал турга: адабий тил ва жонли сўзлашув тилига бўлинади. Ҳар
бир муайян тилнинг соҳиби, ташувчилари бўлган элат (ҳалқ) ёки миллатнинг
вакиллари томонидан жонли сўзлашув тили болаликдан бошлаб эгалланади.
Адабий тил, унинг меъёрлари ва қонуниятлари эса балоғатга етган, камолат-
га эришган кишининг шаклланиши жараёнида ўрганиб, ўзлаштириб олина-
ди. Бунда, айниқса, оила ва мактаб, олий ўқув юрти, адабий тилни эгаллаган
шахслар, олимлар билан яқин алоқада бўлиб туриш ва улар кўмагида турли
жанрдаги адабиётларни ўқиш, ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Умумхалқ ти-
лининг юқори шакли ҳисобланган адабий тил аниқ ва муайян бир тизимда
ҳар бир даврнинг тилига хос меъёр, тартиб-қоидаларни ифодалайди. Миллий
адабий тилни, унинг оғзаки ва ёзма шаклларини аниқлашда энг муҳим ва асо-
сий белги унинг муайян бир меъёрга, яъни аниқ бир мақомга, тартиб-қоида-
ларга солинганлигидир. Миллий тилгача бўлган даврдаги адабий тил билан
миллий адабий тил орасида муҳим тафовутлар бўлишига қарамай, норма-
тивлик адабий тил тараққиётининг барча даврларида – миллий тилларнинг
ташкил тоииш даврида ҳам, айниқса, миллий адабий тиллар тўла шакллан-
ган даврларда ҳам – асосий белги бўлиб қолади. Адабий тил тараққиётининг
дастлабки даврларига тегишли ёдгорликларни ўрганиш унда бир қатор меъ-
ёрлар мавжудлигини, эски меъёрлар йўқолиб кетиши, янги меъёрлар юзага
келишини, янги ва эски меъёрларнинг мувозий (параллел) ҳолда қўлланган-
лигини кўрсатади.
Адабий тил лексикада ҳам, фонетика ва грамматик қурилиш соҳасида ҳам
ўз меъёрлари, қоидалари билан ажралиб туради. Бу меъёрлар грамматика
дарсликлари, қўлланмалари ва барча хил луғатларда белгилаб қўйилган. Бу
меъёрлар шу тилда сўзлашувчи барча кишилар учун умумий ва зарурий ҳи-
собланади. Умумҳалқ тилининг қайта ишланиши негизида шаклланиб, маҳал-
лий диалектларнинг умумий зарурий ҳусусиятларини ўзига сингдира борган
адабий тил айни замонда умумхалк; тилининг турли кўринишларидан – жон-
ли сўзлашув нутқидан ҳам, маҳаллий шевалардан ҳам, жаргонлардан ҳам
фарқ қилади.
Адабий тилнинг муайян меъёрга солинганлиги шундан иборатки, унинг
луғат таркиби маълум тартибга келтирилган бўлади, сўзларнинг маъноси ва
ишлатилиши, талаффузи ва ёзилиши ҳамда грамматик шакллар ясалиши яго-
на, муштарак қоидага бўйсунади. Адабий меъёр тарихий тоифа (категория)
ҳисобланади.
Адабий тилнинг икки тури – оғзаки ва ёзма тури мавжуд.
STARS International University
103
Бу шакллар идрок этишнинг икки тури, яъни кўрув ва эшитув учун мўл-
жалланганлиги сабабли ўзига хос бир қанча хусусиятларга эгадир. Адабий
тилда унинг ҳар иккала шакли учун хос бўлган бетараф ва услублараро ифо-
да воситалари билан бир қаторда, адабий тилнинг фақат бир шакли оғзаки
ёки ёзма шакли учун хос тил унсурлари, воситалари ҳам бўлади.
Адабий тилнинг оғзаки шакли маъруза ва суҳбатларда, ёзма шакли эса
фан, техника ва адабиёт асарларида, расмий иш ҳужжатлари, нашриёт ва
матбуот соҳаларида ишлатилади. Лекин булар ўзаро узвий равишда боғлан-
ган бўлади. Маърузалар, ҳар ҳил чиқишлар ўз хусусияти билан ёзма адабий
тилга яқин туради. Шунингдек, ёзма адабий тилда, айниқса, бадиий асарлар-
да сўзлашув нутқига ҳос сўз ва иборалар ҳам қўлланади.
Шуни қайд қилиш кераки, “оғзаки”, “сўзлашув”, атамалари адабий тилнинг
шаклларидан бирини (адабий тилнинг оғзаки ёки ёзма шаклларини) ифода-
лаш учун ҳамда миллий тилнинг функционал турларидан бирини (адабий тил
ёки жонли сўзлашув тилини) ифодалашга хизмат қилади.
Ўзбек адабий тилининг ривожланиш жараёнини текширишда, ўзбек ада-
бий тили тараққиётининг турли даврларига тегишли, шунингдек ўзбек мил-
лий тилининг ташкил топиши даврига оид ёдгорликларнинг тил хусусиятла-
рини ўрганиш вақтида адабий тилни фарқ қилувчи асосий восита сифатида
“оғзаки” атамасидан фойдаланиб бўлмайди. Чунки ўзбек адабий тили тарихи
ана шу ёзма ёдгорликлар тили тарихидан иборат. Шунинг учун ўзбек адабий
тили тараққиётининг дастлабки босқичларидан бошлаб китобий унсурлар
ёзма адабий тилнинг воситалари сифатида бир-бирига қарама-қарши қўйил-
ганлигини кўриш мумкин. Бу ҳодиса, айниқса, қaдимги туркий адабий тил ва
эски ўзбек адабий тили, шунингдек, миллий адабий тил ёдгорликлари учун
ҳарактерлидир. Ёзма ёдгорликларда ташкил топиб қатъийлашган тил меъёр-
лари, қоидалари аста-секин сўзлашув нутқига ҳам ўта бошлайди. Ёзма нутқ
шакли, оғзаки нутқ шакли, адабий тилнинг ёзма ва оғзаки шакллари каби
тушунчаларнинг пайдо бўлиши асосан шу ҳодиса билан боғланган. Ҳозир-
ги ёзма адабий матнларда (бадиий адабиёт, публицистика, газета ва журнал
мақолаларида) ёзма ва оғзаки тил унсурлари бўлганидек, оғзаки нутқда ҳам
сўзлашув ва ёзма нутқ унсурлари мавжуд бўлади.
Тилнинг хилма-хил бирликларини бадиий адабиёт асарларида ишлатиш
ҳамма вақт услуб жиҳатидан асосланган бўлади. Алишер Навоийнинг асар-
лари XIV—XV асрлардаги эски ўзбек адабий тилининг хусусияти, унинг оғ-
заки ва ёзма шакллари, шунингдек жонли ҳалк тили ҳамда адабий тилнинг
оғзаки шакли қандай эканлиги тўғрисида аниқ тасаввур бера олади.
Одатда бадиий асар матнларининг уч тури кўпроқ қўлланади: муаллиф ҳи-
кояси (хабар матни); асар қaҳрамонларининг тили ва муаллифнинг қахра-
монларга берган характеристикаси. Муаллиф ҳикоясига асосланган матнлар
адабий тилнинг энг яхши намунаси ҳисобланади. Бу хил матнларда услуб ва
таъсирчанлик жиҳатидан бетараф бўлган тил воситалари кўпроқ ишлатила-
ди, шулар асосида адабий тилнинг оғзаки ва ёзма унсурлари қўлланади. На-
воий, Бобур, Абулғози каби ёзувчиларнинг прозаик асарларида, Ҳамза, А. Қо-
дирий, Ойбек, Ғафур Ғулом асарларида ана шундай матнлар жуда кўп бўлиб,
уларда бадиий ҳикоя меъёри, адабий тилнинг бетараф, китобий ва сўзлашув
унсурларини қўллаш меъёри очиқ намоён бўлади. Асар қаҳрамонларининг
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
104
тилида уларнинг ижтимоий аҳволига боғлиқ равишда сўзлашув нутқига хос
барча воситаларни – адабий тил ва адабий тилга хос бўлмаган барча унсур-
ларни қўллаш мумкин. Қаҳрамонларнинг тил
характеристикасига бағишланган матнларда эса ёзувчи адабий тилга хос
бўлмаган сўзлашув нутқининг унсурларини – оддий сўз ва ибораларни ҳам,
шева ва жаргонларга хос сўзларни ҳам ишлатади. Демак, ўзбек адабий тили
- тилнинг турли даврлардаги тараққиёт хусусиятларини белгилашда энг
асосий манбалардан бири ҳисобланади, унда тилнинг табиати ўз ифодасини
топади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Мирзиёев Ш.М. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш –
халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир.
Президент Ш.Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари
билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. – 2017. – 4 август.
2. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. (Зоҳир Аълам ва Урфон Отажон таржи-
маси) – Тошкент: Янги аср авлоди, 2015.
3. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон,
1993.
4. Раҳмонов Н. “Олтин ёруғ” асари ҳақида. Ўзбек мумтоз адабиётшуносли-
ги антологияси. – Т., Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2016.
5. Раҳмонов Н. Руҳиятдаги нур муроди. – Тошкент: Абдулла Қодирий номи-
даги халқ мероси нашриёти, 2002.
6. Сирожиддинов Ш. Ўзбек мумтоз адабиётининг фалсафий сарчашмала-
ри. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2011.
7. Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских
народов. Сочинения. V. – Москва: Наука, 1968.
8. Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста. – Ленинград: Просвещение.
1972.
9. Бертельс Е.Э. Избранные труды: Навои и Джами. – Москва: Наука, 1965;
10. Веселовский А.Н. Историческая поэтика / Вступительная статья. Гор-
ского И.К. – М.: Высшая школа, 1989.
11. Мусульманкулов Р. Персидско-таджикская классическая поэтика (X-XV
вв.). – Москва: Наука, 1989.
