STARS International University
145
Annotatsiya:
Til – millatning ma’naviy boyligidir. Til – davlat timsoli, mulki. Tilni asrash,
rivojlantirish – millatning yuksalishi demak. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida
davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yilgan. Shu tariqa o‘zbek tili
mustaqil davlatimizning bayrog‘i, gerbi, madhiyasi qatorida turadigan, qonun yo‘li bilan
himoya qilinadigan muqaddas davlat ramziga aylandi.
Kalit so‘zlar:
YUNESKO, Yo‘qolib ketish xavfi arafasida turgan jahon
Бундан 31 йил муқаддам ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган эди.
Бу ўз даврида, том маънода, оламшумул воқеа бўлган эди. Чунки Беруний,
Ибн Сино, Ал-Хоразмий, Ал-Фарғоний, Алишер Навоий, Амир Темур, Мирзо
Улуғбек, Бобур Мирзо сингари буюк сиймоларни етиштирган халқ тили йўқо-
лиш арафасига келиб қолган эди. Мустақилликка илк қадамлар ташланаёт-
ган даврдаёқ Биринчи Президентимиз томонидан ўзбек тилига давлат тили
мақомини бериш масаласи кун тартибига қўйилиб, бу иш амалга оширил-
ган эди. Она тилимиз ўзбек тилига 1989 йил 21 октябрда давлат тили мақоми
берилди. Бу мамлакатимиз, юртдошларимиз ҳаётидаги унутилмас, тарихий
воқеага айланди. Агар ўшанда тил тўғрисида қонун қабул қилинмаганда эди,
ўзбек тили ҳам тарих саҳифаларидан жой олган бўлармиди?!
Шуни таъкидлаш керакки, ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши
халқимизнинг миллий мустақилликка эришиш йўлидаги муҳим қадамларидан
бири бўлган эди. Истиқлол йилларида мамлакатимизда барча соҳаларда бўл-
гани каби тилимиз тараққиётида ҳам муҳим ўзгаришлар юз берди. Ўзбек ти-
лининг халқаро миқёсдаги обрўси ошди. “Давлат тили ҳақида”ги Қонун она
тилимизнинг бор гўзаллиги ва жозибасини тўла намоён этиш билан бирга,
уни илмий асосда ривожлантириш борасида ҳам кенг имкониятлар яратди.
Олимлар ва мутахассислар томонидан илм-фан ва турли соҳаларга оид эн-
циклопедия ва луғатлар, дарслик ва ўқув қўлланмалари чоп этилди. Мумтоз
адабиётимиз намуналари, саксон мингдан зиёд сўз ва сўз бирикмасини, фан,
техника, санoат, маданият ва бошқа соҳаларга оид атамаларни, шеваларда
қўлланиладиган сўзларни ўз ичига олган беш жилдлик “Ўзбек тилининг изоҳ-
ли луғати” бу борада амалга оширилган ишларнинг энг муҳимларидандир.
Тил нафақат муомала воситаси, балки халқнинг маданияти, урф-одати,
унинг турмуш тарзи, тарихидир. Турли халқларнинг тилларига ҳурмат эса, ўз
M.N. RAXIMJANOV,
STARS IU dotsenti, PhD.
artikovmuzaffaraka@gmail.com
M.N. MUXITDINOVA
STARS IU 1-bosqich talabasi
madinamuxiddinova2@gmail.com
TIL – MILLATNING
MA’NAVIY
BOYLIGIDIR
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp145-147
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
146
навбатида, ўзаро тушунишни, мулоқотларга имконият яратади. Тилларнинг
сақланиб қолиши учун эса бу тилларни қўллаб-қувватлаш зарурдир. Айнан
тил туфайли инсоният у ёки бу халққа мансублигидан фахрланиб яшайди. Бар-
ча тилларни тан олиш ва ҳурмат қилиш тинчликнинг бирдан-бир кафолатидир.
Шу сабабли ҳам ҳар бир халқ ўз тили сақланиб қолиши учун ҳаракат қилади.
Лингвист олимларнинг фикрича, яна 25 йилдан сўнг ҳозир муомалада бўл-
ган тилларнинг ўнтасидан биттаси сақланиб қолар экан.
Бугунги кунда дунёда 6809 та тил мавжуд бўлиб, уларнинг тенг ярми сак-
кизта давлат – Мексика, Индонезия, Камерун, Бразилия, Ҳиндистон, Хитой,
АҚШ ва Россия ҳиссасига тўғри келади. Энг кўп тилли мамлакат сифатида
Ҳиндистон тан олинади. Бу мамлакатда аҳоли 845 та тил ва лаҳжада сўзла-
шади. Иккинчи ўринда эса 600 та тил ва шевада сўзлашувчи Папуа – Янги
Гвинея туради. Сайёрамизда энг кўп аҳоли сўзлашадиган тил сифатида хи-
той, инглиз ва испан тиллари тан олинган. Биринчи ўнликка ҳинди, бенгал,
араб, португал, немис, рус ва япон тиллари ҳам киритилган. Жаҳон тилла-
рининг атиги 4 фоизи Европа қитьасига тўғри келса-да, энг кўп сўзлашув-
чи тилларнинг тенг ярми “кўҳна қитьа”да экани маълум бўлди. 341 миллион
киши инглиз тилини она тили сифатида тан олади, бироқ яна 350 миллион
киши бу тилни иккинчи она тили сифатида кўришини маълум қилган. Таҳ-
лилчилар хитой ва инглиз тиллари фойдаланиш бўйича ўз мавқеини ошириб
бораётганини айтишади. Вазиятни ўрганаётган кузатувчиларнинг фикрича,
фойдаланувчилар сони бўйича айни дамда инглиз тили етакчилик қилаётган
бўлса, XXI аср ўрталарига бориб, хитой тили асосий тил бўлиб олиши мумкин.
Мавжуд тилларининг 90% ининг ҳар биридан 100.000 аҳоли фойдаланади.
Мана шунинг ўзиёқ бу тилларнинг келажаги қоронғулигидан далолат бера-
ди. Бугунги кунда 357 тилда атиги 50 нафар киши сўзлашар экан. 46 тилдан
эса атиги бир кишининг фойдаланиши айтилади. Уларнинг ўлими билан бу
тиллар ҳам йўқолади. Олимларнинг фикрича, тил яшаб қолиши учун ундан
камида бир миллон киши сўзлашиши керак экан. Бироқ бундай тиллар ду-
нёда атиги 250 тадир. Ўзбек тили ҳам мана шу 250 танинг ичида экани қуво-
нарли, албатта.
ЮНЕСКО томонидан нашр қилинадиган “Йўқолиб кетиш хавфи арафасида
турган жаҳон тиллари атласи”да Европадаги 50 та, Тинч океани минтақасида
эса 200 та тил йўқолиб кетиш арафасида экани таъкидланади. Африкадаги
1400 та тилдан 600 таси келажакда, 250 таси эса яқин орада бутунлай йўқо-
лиши ҳақида бонг урилмоқда.
АҚШ ҳудудларига европаликлар қадам қўйганларида бу минтақада мин-
глаб тиллар мавжуд эди. Айни дамда Шимолий Америка ҳиндуларнинг ка-
мида 150 та тили сақланиб қолган. Лейпциг университети ходими Бальтазар
Бикелянинг сўзларига қараганда, Кавказда атиги 3-4 киши сўзлашувчи тил-
лар бор.
ЮНЕСКО ҳомийлигида Лейпцигда бўлиб ўтган лингвистларнинг халқаро
анжуманида кам сонли халқларнинг тиллари йўқолиб кетишига глобализа-
ция айбдор эканлиги айтилди. Бироқ айрим таҳлилчилар, тилларнинг йўқо-
лишига глобализациядан ташқари айрим ҳукуматлар олиб бораётган сиёсат
ҳам айбдор эканини эслатиб ўтишди. Бу каби вазият, асосан, Африка мамла-
катларида учрамоқда.
STARS International University
147
Олимлар инсоният тарихида 9000 мингдан ортиқ тил йўқ бўлиб кетганини
айтишади. Нафақат босиб олинган ҳудудлардаги халқларнинг тиллари, бал-
ки фотиҳларнинг тиллари ҳам йўқолиб кетгани тарихдан маълум. Бу борада
қадимги юнон, оромий, лотин, санскрит, ведий, оссурий, қадимги форс тил-
ларини мисол сифатида келтириш мумкин. ЮНЕСКО мутахассислари ўлиб
ва йўқолиб бораётган тилларни қутқариб қолиш мумкинлигини айтишади.
Мисол тариқасида ўтган асрнинг 80 йилларида атиги 8 киши сўзлашган Япо-
ниянинг Хоккайдо оролидаги айн тилини келтириш мумкин. Бугунги кунда
тикланган бу тилда бир неча минг киши гаплашмоқда. Икки минг йил давоми-
да ўлик тил ҳисобланиб келинган иврит тили ҳам қайта истеъмолга киритил-
ди. Бугунги кунда иврит тилида 9 миллион киши суҳбатлашади.
Қадимда халқлар ўз тураржойларидан мажбуран кўчирилганликлари боис
улар бошқа минтақаларда сўзлашувчи халқлар билан қоришиб кетиб, улар-
нинг тилларини ўзлаштиришга мажбур бўлишган. Лотин Америкасидаги ай-
рим халқлар эса алкоголь ва гиёҳванд моддалар истеъмоли туфайли йўқ бў-
либ кетган. Эндиликда эса кичик бир халқ ёшларининг келажаги порлоқ си-
фатида кўриладиган иккинчи халқ тилидан фойдаланишга уринаётгани боис
тиллар йўқолмоқда.
Қачонки болалар ўз она тилларида ўқишни тўхтатар экан, ўша тил йўқо-
либ кетиш арафасига келиб қолади. Тилларни сақлаб қолиш бу ўша халқнинг
маданияти, урф-одати, расм-русумларининг сақланиб қолинишини англа-
тади. Чунки халқ тақдири тил тақдири билан бевосита боғлиқ. Тил ҳар бир
миллат маданиятининг ўзагидир. Шу сабабли ҳам тилнинг сақланиши халқ
тараққиёти ва келажагини белгилайди. Тил халқни бирлаштиради, тарбия-
лайди, ўқитади, урф-одат, аньаналарини сақлайди. Шундай экан, она тили-
мизнинг халқаро миқёсдаги обрў-эътиборини юксалтиришда, уни миллий ва
умумбашарий тушунчалар асосида тараққий этган тиллар сафига қўшишда
ҳар биримиз тилимизга чуқур ҳурмат билан ёндашишимиз керак.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Мирзиёев Ш.М. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқи-
миз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир. Прези-
дент Ш. Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан уч-
рашувдаги маърузаси // “Халқ сўзи”. – 2017. – 4 август.
2. Абу Али ибн Сино. Фонетика ҳақида рисола / Нашрга тайёрловчилар
А. Маҳмудов. Қ. Маҳмудов. – Тошкент: Ўзбекистон, 1979.
3. Абу Райхон Беруний. Избранные произведения. Т. 1. – Тошкент, 1974.
4. Абулқосим аз-3амахшарий. Нозик иборалар. – Тошкент: Фан, 1992.
5. Абдулла Авлоний. Тошкент тонги. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1979.
6. Алишер Навоий. – Тошкент: Фан, 1996.
7. Ахвледиани В.Г. Фонетический трактат Авиценны. – Тбилиси, 1966.
8. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М., 1973.
9. Боровков А.К. Тюркские глоссы в Бухарском списке. “Мукаддимат ал-а-
даб”. Асta Orient. НИИД. Т. XV, Fass. 1 – 3. 1962.
10. Боровков А.К. Бадои ал-луғат. Словарь Толи Имони гератского к сочи-
нениям Алишера Навои. – М., 1961.
