Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
138
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
ta’lim qonun va qoidalari
,
ularning pedagogik-psixologik
asoslari
.
Ta’lim qoidalarinng tavsifiga keng tushuncha berilgan
.
Ta’limning ilmiylik
,
izchil-
lik
,
sistemalilik qoidasi
.
hamda
ta’lim qoidalarinng rivojlanib borishi va ularning xususiyat-
lari ochib berilgan.Ta’lim jarayonida ilmiylik
,
sistemalilik
,
izchillik kabi qoidalar ta’limiy
maq sadni tashkil etadi
.
Insonparvarlik
,
yosh xususiyatlarini hisobga olish
,
moslik va loyiqlik
qoidalari ta’limning tarbiyaviy maqsadini aniqlaydi
.
Ta’limning zamonaviy pedagogik tex-
nologiyalari
,
masofali ta’lim kabi ta’limning
rivojlantiruvchi maqsadlariga to‘xtalgan.
.
Kalit so‘zlar:
Ta’lim, tarbiya, qoida, moslik, loyiqlik, pedagogik texnologiya, masofali
ta’lim.
“Тараққиётнинг тамал тоши, миллатни буюк қиладиган куч илм-фан ва
таълим – тарбиядир”
(Президент Шавкат Мирзиёев раислигида мамлакатимизда таълим-тарбия
тизимини такомиллаштириш илм-фан ривожини жадаллаштириш масалалари
бўйича ўтказилган йиғилишдаги нутқидан.)
Кишилик жамияти тараққиѐтининг дастлабки даврларида ўқитиш иши тар-
бия билан бир бутун ҳолда, узвий боғланган эди.Таълимнинг мазмуни у қадар
мураккаб бўлмай кўпинча боланинг катта ѐшдагиларга тақлид қилиши, улар
билан биргаишлаши тарзида амалга оширилар эди. Бола каттага тақлид қи-
либ, унинг ишларидан намуна олиб тажрибасини ўрганар ва ўзлаштирар эди.
Жамиятнинг тарихий тараққиѐтида ўқитиш иши маълум даражада тус
олди. Билимлар мураккаблашиб ва билим фаолиятини махсус равишда таш-
кил этишни талаб қилди. Иккинчидан ижтимоий ишлаб чиқаришдаги мулоқот
ва тақсимот айрим касбларнинг мутахассисларини тайѐрлаш вазифасини ўр-
тага қўйди. Ўқитиш иши таълимнинг ўзига хос мақсадларини мазмунини ва
ташкил этилишини акс эттирувчи мустақил характерга эга бўлди. Билиш жа-
раѐни каби таълим жараѐнида ҳам ўқувчи билмасликдан билишга,нотўғри ва
ноаниқ билишдан тўлиқроқ ва аниқроқ, чуқурроқ билишгача бўлган йўлни
босиб ўтади. Бу жараѐнда ҳиссий идрок этиш ҳам, абстракт тафаккур
ҳам, амалда синаб кўриш ҳам бўлади. Билиш икки паллага - назария ва ама-
лиѐтга бўлинади. Назария янги билимни, янгича билишни ифодаловчи тизим-
ли фикрдир. Назарияда ғоя шаклланади. Амалиѐт билимларнинг хақиқий-
лигини кўрсатувчи мезондир. Кузатиш тажриба, ўзгартириш, яратиш–булар
амалиѐт шаклига киради. Таълим билиш фаолиятининг тури сифатида педа-
гогика фанида бир неча асосий маънони англатади. Бу- ўқувчиларда билим,
BURXONOVA. D.
Qo‘qon davlat pedagogika instituti
E-mail:irodamamayusupova7777@gmail.com
TA’LIM
QOIDALARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp138-142
STARS International University
139
малака ва кўникмаларни ҳосил қилиш, уларда дунѐқараш, фикр ва эъ-
тиқодларни шакллантириш, ўқувчиларнинг муайян даражада ўқимишли ,
фикрли, маданиятли, тарбияли, чин инсон бўлишига эришиш, уларнинг қоби-
лиятларини ўстиришдан иборатдир. Таълим инсоният тажрибасининг маълум
томонларини, яъни ўқувчилар ижтимоий тараққиѐтининг ҳозирги талаблари-
га мувофиқ даражада билим ва тарбияга эга бўлишларини таъминлайдиган
фаолиятдир. Таълим жараѐнининг мазмунини билим, кўникма ва малакалар
ташкил қилади. [1, 54. с].
Таълим жараёни ўта мураккаб жараёндир. Унинг амалга оширилишида
турли даражадаги билим ва педагогик маҳоратга, ўз дунёқараши, қобилияти,
психик хусусиятлари эга бўлган ўқитувчилар иштирок этишади. Бу ўз навба-
тида таълим жараёнининг самарадорлиги турлича бўлишига олиб келади. Ле-
кин, ҳар бир ўқитувчи таълимни ташкил этишда таълим мазмуни,мақсади ва
вазифаларидан чиқиб кетмаслиги лозим.Таълим жараёнини изчиллик билан
тизимли равишда ташкил этишга ўқитувчи томонидан ўз фаолиятини дидак-
тик талаблар доирасида ташкил этишга таълим қоидалари ёрдам бера-
ди.Педагогик адабиётларда таълим қоидалари ўқитувчи фаолиятига қўйила-
диган талаблар сифатида изоҳланади. Аммо, таълим жараёнида ҳам ўқитувчи
ҳам ўқувчилар иштирок этишади, шу сабабли таълим қоидалари жараёнининг
иккала субъектига- ҳам ўқитувчи, ҳам ўқувчига дахлдор. Таълим қоидалари
ўқув-тарбия жараёнига қўйиладиган ижтимоий талаблар, таълимни ташкил
этиш ва бошқаришда риоя қилинадиган қоидалар сифатида амал қилади.
Шундан келиб чиққан ҳолда,таълимни ташкил этиш, бошқариш ва назорат
қилишда ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятига қўйилган педагогик талаблар таълим
қоидалари, деб аталади. Таълим қоидалари таълим иштирокчилари томони-
дан сўзсиз амал қилиниши лозим бўлган талаблардир. [3, 26. с].
Таълим қоидаларининг вужудга келиши, ривожланиши педагогика фани та-
рихи билан боғлиқдир. Илк бор таълим қоидаларини Ўрта Осиёда яшаб
ижод этган буюк алломаларимиз Абу Носир Фаробий, Ибн Сино, Абу Райҳон
Беруний асарларида учратиш мумкин.Мактаб тарихида шаклланган таълим қо-
идаларини изоҳлаш, тизимга солиш ва педагогик талаблар сифатида асослаш
эса буюк чех педагоги Ян Амос Коменский номи билан боғлиқдир. У ўзининг
машҳур «Буюк дидактика» асарида педагогик амалиётдаги қоидаларнинг кўп-
чилигини чуқур ўрганиб, тажрибадан ўтказиб изоҳлаб берди.Буюк педагог та-
биатга мослаб ўқитиш ғоясидан келиб чиқиб кўрсатмалилик (нарса-тана, сўз
эса кийим, нарса-дон, сўзининг пўстлоғи; шундай экан, билиш нарсанинг ўзини
сезишдан, ўрганишдан бошланиши лозим). Тушунарлилик (у ёки бу ўқув фани-
ни ўқитишдан олдин болалар уни ўрганишга тайёр бўлиши керак; ўқув фани-
ни ўрганишга тўсқинлик қиладиган нарсаларнинг барчаси бартараф этилсин);
изчиллик (табиатда нарса-ҳодисалар ўзаро боғлиқ бўлганидек,таълимда ҳам
барча нарсаларни бир-бирига боғлаб ўргатиш зарур; ўқув машғулотларини
шундай тақсимлаш керакки, унда олдин ўрганилган кейинги билимларга йўл
очсин) фаоллик (қандай машғулот бўлмасин, унга болаларнинг меҳрини ошир-
моқ керак); билим малакаларининг пухталиги (мактабда ҳаёт учун яроқли
нарсалар ўргатилади; ўқитиладиган нарсаларни шундай асосламоқ керакки,
унда эсдан чиқариш, иккиланишга ўрин қолмасин; моҳирона такрорлаш ва
машқ қилдириш асосли ўзлаштиришга олиб келади) каби таълим қоидалари-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
140
нинг мақомини аниқлаган. Я.А.Коменский асарларида «ўқитиш қоидаси»,«таъ-
лим қо идаси » деган терминлар ишлатилмаган бўлса-да, ҳозир амалда қўлла-
наётган қоидаларнинг кўпчилиги учун замин яратилган эди. [4, 76. с].
Таълим мазмуни, воситалари, методлари, ташкилий шаклллари мактаб ол-
дига қўйилган ижтимоий талабларга мувофиқлаштириш, болаларнинг энг
юқори даражадаги тараққиётини кўзлаб таълимни ташкил этиш, ўқувчилар-
нинг маълумот мазмуни ва фаолият методларини паралел эгаллашларига эри-
шиш каби тадбирларни ўқув-тарбия жараёнига узлуксиз жорий этиш йўли
билан таълимнинг натижаси, унинг сифати яхшиланади,таълим учун ажра-
тилган вақтдан унумли фойдаланишга шарт-шароит тайёрланади.Таълимнинг
самарадорлигини оширишга оид тадбирлар ва уларни ўқув-тарбия жараёнига
тадбиқ этгиш йўли билан қўлга киритиладиган ютуқлар таълим қоидалари асо-
сида олдиндан белгиланади.Таълим қоидалари мақоми. Ҳар бир қоиданинг ўз
ўрни бор. Уларнинг биронтасини бошқаси билан алмаштириш мумкин бўлма-
ганидек, бирини икккинчиси ўрнида қўллаш ҳам мумкин эмас. Шу билан бир-
га, гаълим қоидаларидан бири икикинчиси учун ўлчов саналади.Масалан,
илмийлик қоидасини таълимнинг турли бўғинларида-бошланғич, ўрта, махсус
ва мактабларда амалга ошириш учун тушунарлилик қоидасига риоя қилинади.
Мустақиллик ва фаоллик ўзаро сабаб ва натижа шаклида боғланган дидактик
ҳодисалардир. Ҳақиқий мустақилликка эришмаган мамлакатда фуқароларнинг
фаоллиги, ташаббускорлиги ҳақида гапириш мумкин бўлмаганидек, таълимда
болаларнинг мустақиллигини таъминламасдан туриб, уларни фаоллигига эри-
шиб бўлмайди. Таълимда ўқувчиларнинг фаоллиги мустақиллик орқали белги-
ланади, мустақиллик туфайли ўқувчи таълимнинг фаол субъектига айланади.
Таълим жараёнидаги мустақиллик фаоллик учун шарт-шароит вазифасини
ўтайди. Фаоллик эса ўз навбатида болаларда мустақилликни тарбиялаш учун
асос бўлади. Бу қоидалар бир-бирини тўлдирадиган ҳодисалар бўлиб, уларни
моҳияти ташқаридан ичкарига ва ичкаридан ташқарига йўналган жараёнлар
сифатида тасаввур қилингандагина англаш мумкин. Мустақиллик ташқаридан
ичкарига йўналган жараён сифатида тасаввур этилганда, таълимда болалар-
нинг мустақиллигини таъминлаш маъносини, ичкаридан ташқарига йўналган
жараён сифатида тасаввур этилганда, болада шаклланган, тарбияланган шах-
сий сифат-мустақиллик маъносини англаймиз. [5, 38. с].
Биринчи ҳолатда ташқаридан (ўқитувчи томонидан) берилган мустақил-
лик,,иккинчи ҳолатда боланинг ўз интилишлари, ҳаракатлар эвазига унда
шаклланган шахсий сифат-мустақиллик кўзда тутилади. Мустақиллик шахсий
сифат белгиларидан бири шаклида мустақил ақлий фаолият кўрсатиш йўли
билан шаклланади.Кишининг мустақил ақлий фаолият кўрсатиш, мустақил ўр-
ганиш орқалигина фан асосларини пухта эгаллаши ҳеч кимга сир эмас.
Ўқувчиларга китоб устида ишлай олиш малакалари, даставвал бошланғич
синфларида ҳосил қилинган. Бу малалкалар юқори синфларда янада тако-
миллаштирилади. Дарсларда ташкил этиладиган мустақил ишлар ўқувчиларда
мустақилликни ривожлантиради. Ўзбекистон географияси фани бўйича бола-
ларга шундай ишлаб бериш мумкин: Тошкент, Ургенч, Самарқанд шаҳарлари-
дан ташқари қайси меридианлар ўтган;
Ўқув материалларини ўргатиш жараёнида болаларга анализ ва синтез қи-
лиш , таққослаш,абстракциялаш, умумлаштириш, индуктив ва дедуктив хуло-
STARS International University
141
салар чиқаришни ўргатиш. Бола ақлий фаолият методларини ўргана борган
сари, ўз олдига қуйилган муаммоларни ҳам тезлик билан бажариш сирлари-
ни эгаллайди. Бу ўз навбатида, болада ўзлаштирилган билимлардан амали-
ётда фойдаланиш қобилиятларини ўстиради. Таълимнинг барча босқичларида,
дарснинг барча этапларида мустақил ишларни ташкил этиш, болаларга фан
соҳасида қўлланадиган методларни ўргатиш билан ўқувчиларда ўз кучига, ўз
билиш имкониятларига ишонч тарбияланади. [3, 35. с].
Бу қоидаларни педагогик амалиётга тадбиқ этишда қуйидаги талабларга
риоя қилинади:
- таълимда болаларнинг ҳиссий билишдан рационал ва аксинча, рационал
билишдан ҳиссий билишга ўтишларини таъминлаш;
- таълим жараёни унинг босқичлари, бўғинлари, омиллари, кетма-кетлигини
болаларни сезиши ва англашига эришиш;
- ўзлаштирилган билим, шаклланган малакаларни болаларга ўз сўзлари би-
лан айтиб беришни ўргатиш;
- билимларни ўрганилган мавзуга доир омилларга, ҳаётга, ишлаб чиқаришга
жорий эта билиш қобилиятини ўстириш;
- механик ёдлаб олишни чегаралаш;
- болаларда ўқув фанларига муносабатини тарбиялаш ва ниҳоят;
- таълим манбалари-кўргазма қурол, дарслик, ўқитувчинутқини уйғунлашти-
ради.
Хулоса қилиб айтганда, таълим икки томонлама жараѐн, яъни ўқитиш
ва ўқиш. Таълим жараѐнида ўқувчилар ижтимоий–тарихий тажрибасининг
маълум томонларини ўзлаштирадиган мафкура, фан, ахлоқ, меҳнат, адабиѐт ва
санъат, умумий ва жисмоний маданиятларни ўрганади. Таълим комил шахс
шаклланишига асос солади. Таълим ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорликдаги
фаолияти бўлиб, икки ўзаро алоқа жараѐнидир. Бунда ўқитувчи руҳий, наза-
рий ва амалий жиҳатдан тайѐр бўлмоғи лозим. Бу масалани ҳал этишда
синфдан ташқари ва мактабдан ташқари ишларнинг ҳам имкониятлари катта.
Ўқувчиларнинг ѐш техниклар, спорт, бадиий тўгараклар ва бошқа тадбирларда
иштирок этишлари ўқув кўникма ва малакаларини турли амалий фаолиятлар
билан боғлаб олиб боришларига ѐрдам беради.
Таълимни амалий фаолият билан қўшиб олиб бориш ўқувчиларни ахлоқий
сифатлар, қизиқиш ва эҳтиѐжлар, ижобий ўқув мотивлари шаклланишини таъ-
минлайди.
Фойдаланган адабиётлар рўйхати
1.Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “THEORETICAL AND METHODOLOGICAL
BASIS OF TRAINING OF MANAGEMENT PERSONNEL IN THE PROCESS OF HIGHER
PEDAGOGICAL EDUCATION.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE &
INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022):
171-177.
2.Akbarovna, Abdullajonova Shaxnoza. “INCLUSIVE EDUCATION AND ITS
ESSENCE.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY
RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.01 (2022): 248-254.
3.Adxam, Z. (2021). Педагогические факторы формирования чувства Роди-
ны на основе национальных и общечеловеческих ценностей у учащихся на-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
142
чальной школы. Среднеевропейский научный вестник, 17, 284-286. https://doi.
org/10.47494/mesb.2021.17.814
4.Najmiddinovna, Rahimova Feruza. “PEDAGOGICAL CONDITIONS OF
IMPROVEMENT OF SOCIAL PEDAGOGICAL ACTIVITY OF STUDENTS ON THE
BASIS OF MULTIMEDIA TOOLS.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE
& INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07
(2022): 108-112.
5.Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “DEVELOPMENT OF THE COGNITIVE ACTIVITY
OF FUTURE TEACHERS IN INNOVATIVE EDUCATIONAL CONDITIONS AS A SOCIAL
PEDAGOGICAL NECESSITY.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE &
INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022):
196-199
6.Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “WAYS TO
INCREASE THE LEGAL KNOWLEDGE OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS.” Web of
Scientist: International Scientific Research Journal 3.02 (2022): 124-130.
7.Клюев, Роман Владимирович, et al. «ИССЛЕДОВАНИЕ И АНАЛИЗ ПОКАЗА-
ТЕЛЕЙ НАДЕЖНОСТИ ОТДЕЛЬНЫХ СТРУКТУРНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ ЦИФРОВЫХ
ПОДСТАНЦИЙ.» Вести высших учебных заведений Черноземья 1 (2021): 68-79.
8.Umarova, M. H. “Ethnic Related Toponyms of The Population in Surkhandarya
Region.”
9.Nargiza, Yunusalieva. “SOCIAL AND MORAL EDUCATION OF STUDENTS
AND DEVELOPMENT OF VALUES.” Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal 10.1 (2022): 300-305.
10.Ксамидовна, Мамаюсупова Ирода. «ОСНОВНЫЕ КРИТЕРИИ ДЛЯ РАЗ-
РАБОТКИ ПРОГРАММ ОБУЧЕНИЯ КОНФЛИКТОЛОГИИ».
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ НАУК И МЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ
ISSN: 2277-3630 Импакт-фактор: 7.429
11.06 (2022): 181-184.
11.Мриксаитова С., Ерматова Ш. и Ходжаева Н. «Обучение студентов твор-
ческому мышлению посредством самостоятельного обучения в высших учеб-
ных заведениях является насущной проблемой».
Евро-Азиатские конферен-
ции
. Том 3. № 1. 2021.
12.Зокиров М. А. ЎҚУВЧИЛАРДА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИКНИ РИВОЖЛАНТИ-
РИШНИНГ ПЕРЦЕПТИВ АСОСЛАРИ //Science and innovation. – 2022. – Т. 1. – №.
B3. – С. 659-666.
