179
formation is a long-term, complex, continuous action-oriented process, and he
considered it as a three-stage process:
The first stage - the student entered the higher educational institution by choosing
the profession of architecture. It is necessary for the student to realize that he is the
subject of his chosen profession, to develop the attitude towards the professional
direction and the qualities of professional importance, that is, to define the professional
self. This stage corresponds to the student period of the individual.
The second stage is for the student to successfully complete vocational training,
enter his profession, participate in production and have service responsibilities. It
consists in improving the profession of the student in the real work process, getting into
industrial relations and finding his place in the labor team system.
The third stage is the full implementation of the student's professional capabilities
in independent work. In this case, the student is determined by the successful transition
from the operational aspects of professional activity, the transfer of content of
professionally important qualities, the attitude to work, creativity and skill, and the
formation of professionally important personal qualities.
A person's professional maturity consists of a number of stages, each of which has
a determining role: choosing a profession, orientation to a profession, professional
diagnosis, professional enlightenment, professional education and professional
formation, a master of his profession, etc. When determining a person's professional
maturity and prospects, it is necessary to take into account his formation as a person,
when making a conclusion according to his capabilities or determining which profession
he is suitable for.
The existence of deficiencies in the process of training specialists has led to the
conclusion that it is the result of the students' inadequacy for the profession and the
inability to use their potential, the inability to determine the location of the factors that
serve to determine the professional activity.
Literature:
1. Aza L.A. Osobennosti professionalnogo samoopredeleniya molodyozhi.
Philosophical and sociological thought. 2007
2. Asamova R.Z. Motivation of career choice and its dynamics // Diss. psycho.
science. candidate.
–
Tashkent, UzMU 2002
XALQARO BAHOLASH DASTURLARI. STEAM DASTURIDA BOSHLANGICH TA’LIM
Xodiyeva G.H., mustaqil tadqiqotchi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada xalqaro baholash dasturlari, boshlan
g‘ich ta’limning
xalqaro hujjatlari, PISA, PIRLS, TALIS xalqaro dasturlarining boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarining bilimlarini baholovchi dasturi, STEAM xalqaro dasturida boshlan
g‘
ich
ta’lim yo‘
nalishlari hamda boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarining STEAM y
o‘
nalishlari
b
o‘
yicha qobiliyatlarini rivojlantirish muhokama qilinadi.
Kalit s
o‘
zlar:
TIMSS, STEAM, TALIS, xalqaro, dastur, ta’lim, qoida, masala,
y
o‘
nalish, zamonaviy
o‘
qitish talablari,boshlan
g‘
ich sinf, bilim, k
o‘
nikma, malaka.
S
o‘
nggi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida barcha
sohalarda malakali kadrlar va yetuk mutaxassilarga b
o‘
lgan talabni yanada oshirmoqda.
Bu
o‘
z-
o‘
zidan
o‘
quvchilarimizning darslarga qiziqishlarini va turli fanlarga b
o‘
lgan
180
qobiliyatlarini oshirish va
o‘
qituvchilarning har tomonlama
ta’lim tarbiyaga bo‘
lgan
e’tiborini
kuchaytirishini talab etadi.
Bugungi kunda zamonaviy
taʼlim tizimining
asosiy vazifasi
oʻquvchida
muvaffaqiyatli hayot kechirishi uchun bugun va kelajakda kerak
boʻladigan
koʻnikmalarni hamda hayotiy bil
imlarni shakllantirishdir. Buning uchun kreativ fikrlash
hamda hayotiy vaziyatlarni tanqidiy-tahliliy jihatlarini t
o‘g‘
ri baholash bugungi yoshlar
ega boʻlishi kerak
boʻlgan muhim koʻnikmadir. Bu koʻnikma ularga doimiy tarzda va
shiddat bilan
oʻzgarayotg
an, oddiy savodxonlikdan tashqari
“XXI
asr”
koʻnikmalariga
ega
ishchilarni taqozo etayotgan dunyoga moslashishga
koʻmaklashadi.
Umuman olganda,
bugungi
oʻquvchi
kelajakda hozir hatto mavjud
boʻlmagan
sohalarda ishlashi, yangi
muammolarni yangi texnologiyalar orqali hal etishi kutilmoqda.
Oʻquvchida
kreativ
fikrlash
koʻnikmasini
shakllantirish ularga tobora murakkablashayotgan mahalliy va
global muammolarni noodatiy yondashuv orqali hal etish imkonini beradi.
Yuqoridagi
talablar zamonaviy ta’lim tizimi
uchun juda muhim ekanligi shu biulan
birgalikda aksariyat
xorijiy mamlakatlardagi kabi, ta’lim va fan sohalari rivojlanishini
baholash va monitoring qilish orqali
ta’lim
sifatini oshirishga qaratilgan il
g‘
or
tajribalarni tahlil qilgann holda pedagogik faoliyatga jalb etish kerakligini anglatadi.
Shu maqsadda Respublika xalq
ta’limi
tizimida
ta’lim
sifatini baholash sohasidagi
xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish, xalqaro aloqalarni
o‘
rnatish,
o‘
quvchi-yoshlarning
ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyatini, eng avvalo, yosh avlodning ijodiy
g‘
oyalari va
ijodkorligini har tomonlama q
o‘
llab-quvvatlash hamda ra
g‘
batlantirish maqsadida
O‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2018-yil 8-dekabrida 997-sonli qarorni
qabul qildi. Qarorga k
o‘
ra, quyidagi xalqaro baholash dasturlari b
o‘
yicha xalqaro
tadqiqotlarni tashkil etish belgilandi:
1.
Progress in International Reading and Literacy Study (PIRLS) - boshlan
g‘
ich 4-
sinf
o‘
quvchilarining matnni
o‘
qish va tushunish darajasini baholash uchun;
2.
Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS) - 4 va 8-sinf
o‘
quvchilarining matematika va tabiiy y
o‘
nalishdagi fanlardan
o‘
zlashtirish darajasini
baholash uchun;
3.
The Programme for International Student Assessment (PISA)-15 yoshli
o‘
quvchilarning
o‘
qish, matematika va tabiiy y
o‘
nalishdagi fanlardan savodxonlik
darajasini baholash uchun;
4.
The Teaching and Learning International Survey (TALIS)-rahbar va pedagog
kadrlarning umumiy
o‘rta ta’lim muassasalarida o‘qitish va ta’lim olish
muhitini hamda
o‘
qituvchilarning ish sharoitlarini
o‘
rganish uchun;
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining topshiri
g‘
i bilan tayyorlanib tasdiqlangan
Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8 dekabrdagi 997-
son “Xalq ta’limi tizimida ta’lim
sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari
t
o‘g‘risida”gi qarorida mamlakatimizning quyidagi xalqaro baholash dasturlarida
ishtirok etishi ilk bor belgilandi. Shundan keyin
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining
2022 yil 11- maydagi PF-134-
son “2022
-
2026 yillarda xalq ta’limini rivo
jlantirish
b
o‘
yicha Milliy dasturni tasdiqlash t
o‘g‘risida”gi qarori bilan mazkur xalqaro baholash
dasturlari tarkibiga STEAM xalqaro baholash dasturi ham kiritildi. Mazkur xalqaro
baholash dasturlaridan TIMSS va STEAM bevosita boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilariga
y
o‘
naltirilildi.
TIMSS
xalqaro baholash dasturi 4- va 8-sinf
o‘
quvchilarining matematika va tabiiy
fanlar y
o‘
nalishi b
o‘
yicha
o‘
zlashtirgan savodxonlik darajasini har 4 yilda 1995 -yildan
buyon dunyo miqyosida maxsus tadqiqot asosida baholab kelmoqda. Mazkur tadqiqot
ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsatiyasi tomonidan o‘
tkaziladi, birinchi bosqich
181
4-sinfda
o‘
tkazilib, t
o‘
rt yildan keyin 8-sinfda amalga oshiriladi. Bunda t
o‘
rt yil ichida
o‘
quvchilarning matkmatika va tabiiy fanlar y
o‘
nalishi b
o‘
yicha
o‘
zlashtirish darajasining
tadrijiy rivoji
o‘rganiladi. Ushbu xalqaro baholash dasturida quyidagilarga e’tibor
beriladi:
a)
o‘
quvchilarning matematika va tabiiy fanlar b
o‘
yicha bilim darajasi
o‘
rta hisobda
aniqlash va ularning bilimlarini
o‘
rta hisobda tahlil qilish;
b)
o‘
quvchilarning mazkur y
o‘
nalishlar b
o‘
yicha
o‘zlashtirishini milliy ta’lim va
xalqaro ta’lim tajribalari asosida qiyosiy tahlil qilish va aniqlash;
c)
ushbu y
o‘
nalishlar b
o‘
yicha
o‘
quvchilarning
o‘
zlashtirish b
o‘
yicha yutuqlarini
aniqlash, ularni amaliyotda q
o‘
llash, shuningdek kamchiliklarini belgilash;
d)
tadqiqot natijasida shu y
o‘
nalishlar b
o‘
yicha
o‘
quvchilarning
o‘
zlashtirishini
rivojlantirishga doir turli pedagogik metodlar va tavsiyalar ishlab chiqish.
Mazkur xalqaro baholash dasturi asosidagi tadqiqot 4-sinf
o‘
quvchilarining
amaldagi ushbu fanlar b
o‘
yicha
o‘
zlashtirish darajasini aniqlaydi va baholaydi:
1.
Matematika
o‘
quv fani b
o‘
yicha;
2.
Tabiiy fanlar (Atrofimizdagi olam va Tabiatshunoslik) b
o‘
yicha;
3.
Mazkur y
o‘
nalishlar b
o‘
yicha
o‘
quvchilarning mustaqil fikrlashi, ijodiy
foydalanishi va berilgan topshiriqlarni erkin bajarishi k
o‘
nikmalarini aniqlash hamda
baholash.
Ushbu xalqaro baholash dasturi b
o‘
yicha tadqiqotlarning eng oxirigisi 2019 -yilda
o‘
tkazilgan va navbatdagisi 2023- yilda amalga oshirilishi rejalashtirilgan. 2023- yilda
o‘
tkaziladigan xalqaro tadqiqotlarda ilk bor mamlakatimiz ham ishtirok etishi
m
o‘ljallangan. Shu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘
lajak boshlan
g‘
ich sinf
o‘
qituvchilari TIMSS xalqaro baholash dasturi b
o‘
yicha k
o‘
nikmani egallashi taqozo
etiladi. Xalqaro baholash dasturi asosida maxsus ijodiy savolnoma tuzilib, uni test
shaklida
o‘
tkazish amalga oshiriladi. Shu sababli ushbu Xalqaro tadqiqot dasturining
usullariga quyidagilar kiradi:
o‘
tkazilgan ijodiy test natijalarini
o‘
rganish;
s
o‘
rovnomalar asosida
o‘
quvchilarning aniqlangan ijodiy va
o‘
zlashtirish
layoqatlarini baholash;
xalqaro tadqiqotni shaffof va ochiq tarzda
o‘
tkazish.
E’tibor berilsa, bu xalqaro baholash dasturi boshlang‘
ich 4-sinf
o‘
quvchilarining
matematik layoqatini rivojlantirish va tabiiy fanlar b
o‘
yicha bilimlarini kuchaytirishga
y
o‘
naltirilgan. Bundan asosiy maqsad innovatsion rivojlanish sharoitida boshlan
g‘
ich
sinf
o‘
quvchilarining matematika va tabiiy fanlar b
o‘
yicha kuchli bilim hamda
k
o‘
nikmaga ega qilishdan iborat. Chunki hozirgi zamon texnologiyalari aynan
matematika va tabiiy fanlarning uy
g‘
unligiga asosan ishlab chiqilmoqda.
Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishidan qat’iy nazar
TIMSS xalqaro bahol
ash dasturida ishtirok etayotgan davlatlarning ta’lim sifati bo‘
yicha
munosib
o‘
rin egallashi kuzatiladi. Misol uchun, s
o‘
nggi bor 2019 yilda
o‘
tkazilgan
xalqaro tadqiqotda Matematika
o‘
quv fani b
o‘
yicha Singapur, Gongkon, Janubiy Koreya
va Tayvand mamlakatlarining 4-sinf
o‘
quvchilari eng yuqori
o‘
rinni egallagan. Shu
ma’noda mamlakatimiz ta’lim tizimidagi hozirgi rivojlanish jarayoni, ta’lim imkoniyatlari
va boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarining iqtidorga ega ekanligi 2023 yilda
o‘
tkaziladigan
navbatdagi xalqaro tadqiqotda munosib
o‘
rin egallash imkoniyatlarini beradi. Buning
uchun b
o‘
lajak boshlan
g‘
ich sinf
o‘
qituvchilari va amaliyotchi
o‘
qituvchilar ushbu
xalqaro baholash dasturi asosida
o‘
quvchilar bilan ishlashning innovasion metodlariga
ega b
o‘
lishi maqsadga muvofiq b
o‘ladi. Bu jarayon hozirgi oliy pedagogik ta’limda
boshlanishini eslatib
o‘
tish joiz.
182
STEAM bu
–
S-science, T-technology, E- engineering, A- art va M-
mathematics, ya’ni
aniq fanlar, texnologiya, muhandislik, san’at va matematika fanlari bo‘
yicha boshlan
g‘
ich
sinf
o‘
quvchilarining
o‘
zlashtirish darajasi va k
o‘
nikmasi k
o‘
rsatkichini baholash
dasturidir. Amaldagi boshlan
g‘ich ta’limimizning quyidagi o‘
quv fanlari STEAM xalqaro
baholash dasturining ob’yekti sifatida namoyon bo‘
ladi:
1.
Matematika
o‘
quv fani;
2.
Texnologiya (muhandislik asoslariga ega)
o‘
quv fani;
3.
Musiqa madaniyati, Tasviriy san’at hamda o‘
qish savodxonligi
o‘
quv fani;
4.
Tabiiy fanlar (Atrofimizdagi olam va Tabiatshunoslik)
o‘
quv fani.
B
o‘
lajak boshlan
g‘
ich sinf
o‘
qituvchilari amaldagi ana shu
o‘
quv fanlariga STEAM
xalqaro baholash dasturi qoidalarini va talablarini joriy etish, uning tadqiqotida faol
ishtirok qilish k
o‘
nikmasini egallashi kerak.
Shu sababli
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 11 maydagi PF-134-
son Farmoni
bilan tasdiqlangan “2022
-
2026 yillarda xalq ta’limini rivojlantirish bo‘
yicha
Milliy dasturi”da amaliy faoliyatdagi boshlang‘
ich sinf
o‘
qituvchilarini STEAM xalqaro
baholash dasturi asoslari bilan 2022-2025 yillarda
o‘
qitish ishlari amalga oshirilmoqda,
bunda 2025 yilga borib amaliy faoliyatdagi
o‘
qituvchilarning 50 foizi ana shu xalqaro
baholash dasturi b
o‘
yicha tegishli bilim, k
o‘
nikma hamda malakaga ega b
o‘
lishi kerak.
Aynan mana shu vazifa oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘
lajak boshlan
g‘
ich sinf
o‘
qituvchilarining STEAM xalqaro baholash dasturi asoslarini chuqur
o‘
zlashtirish
hamda
o‘
quvchilarning kreativ fikrlashlarini rivojlantirish vazifasini q
o‘
yadi.
STEAM xalqaro baholash dasturi Amerika Q
o‘
shma Shtatlarining Massachusets
texnologiya institutida 2011 yilda ishlab chiqilgan va amalga kiritilgan. Ushbu xalqaro
baholash tadqiqotlari har 8 yilda bir marotaba
o‘
tkaziladi va oxirigi marotaba 2014 yilda
Isroil davlatining Quddus shahrida
o‘
tkazilgan. Bugungi kunda mana shu navbatdagi
xalqaro tadqiqotda qatnashish uchun dunyo mamlakatlarining tayyorgarligi amalga
oshirilmoqda. STEAM xalqaro baholash dasturi tadqiqoti
o‘
quvchilarning quyidagi
sohalarda hamda fanlarda k
o‘
nikmalarni tekshiradi:
a)
o‘
quvchilarning tabiiy fanlar b
o‘
yicha yetuk bilimga egaligi;
b)
o‘
quvchilarning texnologiyalarni
o‘
zlashtirish k
o‘
nikmasiga egaligi;
v)
o‘
quvchilarning qurilish hamda muhandislik-ixtirochilik uquviga egaligi;
g)
o‘quvchilarning san’atni tushunishi va ijodiy layoqatga egaligi;
d)
o‘
quvchilarning matematik savodxonligini yuqori darajaga ega ekanligi.
Shu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida o‘
quvchilarda ana shu asoslar b
o‘
yicha
bilim, k
o‘
nikma va malakani shakllantirish asoslari b
o‘
lajak boshlan
g‘
ich sinf
o‘
qituvchilari tomonidan
o‘
zlashtirilishi maqsadga muvofiq b
o‘
ladi.
E’tibor berilsa, ushbu xalqaro baholash dasturlari oliy pedagogik ta’lim jarayonida
bir necha yangiliklarni amalga oshirishni taqozo etadi. Bizning yondashuvimizga k
o‘
ra
bunday yangiliklarning asosiylari quyidagilardan iborat:
1)
majburiy (mutaxassislik) va tanlov fanlari timss va steam xalqaro baholash
dasturlarini
o‘
rganish mavzular bilan boyitilishi;
2)
mustaqil ta’lim va maxsus kurslar tashkil qilib, ular vositasida bo‘
lajak
boshlan
g‘
ich sinf
o‘
qituvchilarining mazkur xalqaro baholash dasturlari bilan
qurollantirish;
3)
b
o‘
lajak boshlan
g‘
ich sinf
o‘
qituvchilarini ushbu xalqaro baholash dasturlari
b
o‘
yicha ilmiy izlanishlar olib borishga jalb etish.
183
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Axmadjonova Yo.T.,Yaxshiyeva Z.Z., Axmadjonova U.T. Ta'lim sifatini baholash
xorij tajribasi misolida
o‘
rganilmoqda //
O‘
qituvchining kasbiy standarti: amaliyotga
joriy qilish va istiqboldagi vazifalar.
–
2021.
2. Axmadjonova Yo.T PISA:
«Студентов
нужно
научить
думать,
а
не
запоминать»//
Научный
журнал
«Гуманитарный
трактат».
–
2021.
–
С.
12-15.
3. Siddikova Sh.A., Axmadjonova Yo. T., Yaxshieva Z. Z., PISA - a criteria for
improving the quality of education//Galaxy international interdisciplinary research
journal, Vol. 9, Issue 5, May (2021)
4. Yaxshieva Z.Z., Axmadjonova Yo. T., Siddikova Sh. A. Pisa
–
ta‟lim sifatini
oshirish mezoni //
«Cовременные
тенденции
начального
образования:
интеграция
образования и подготовки» Международная научно
-
практическая
конференция.
–
Джизак,
2021.
–
C. 313-316.
5. Yaxshie
va Z.Z., Ahmadjonova Yо.T
.
PISA:
O‘
quvchiga yodlashni emas, fikrlashni
o‘
rgatish kerak
// Инновацион ривожланишда ижтимоий
-
гуманитар
фанларнинг
долзарб
масалалари.
-2020. 33-35b.
6. Xalq
ta‟limi
tizimida
ta’lim
sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni
tashkil etish chora-tadbirlari t
o‘g‘
risida.
O‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 997-son Qarori. 2018-yil 8-dekabr.
STUDY OF THE PROBLEM OF PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF
EDUCATIONAL MOTIVATION OF GIFTED STUDENTS IN RESEARCH
Khodjaeva D.Dj., Doctoral student of the
department of psychology of UzMU, Uzbekistan
Abstract:
In this article, the psychological characteristics of educational
motivation in gifted students, educational conditions are disclosed. In addition, the
research conducted by foreign and local scientists with talented students was analyzed.
Key words:
personality, talent, motive, motivation, innovative study, pedagogue,
psychologist, age characteristics, theory.
The relevance of the topic of the article is determined by the great interest in the
problems of education and intellectual level, personal and creative potential of a person
in modern society. Studying the factors affecting the development of children's talent is
important in connection with the actual task of modern education - revealing the
potential of every child.
The motivational field is one of the most important integral mental formations that
determine various aspects of a person's interactions with the outside world and himself.
Many studies are devoted to the study of motivation and the motivational sphere of the
individual (L.S.Vigotskiy, A.N.Leontiev, D.N.Uznadze, A.K.Markova, V.I.Kovalev,
D.A.Leontiev, V.G.Aseev, V.I.Levin, G.Hall, A.Maslow, H. Heckhausen, B.Bloom, R. de
Charms, T.Amabil) [6. 103-121 p].
Currently, psychology has collected a lot of information and proposed a number of
concepts of secondary motivation. Explaining various aspects of motivation to achieve
success, including the contribution to the success of educational activities. The relevance
of further concrete empirical research in the field of activity motivation is the role of
motivational variables in learning and the need to diagnose, form and develop
educational motivations in order to identify schoolchildren with different educational
