117
k
o‘
rinadi. Pedagog mutafakkir olim, fan namoyandasi sifatida
o‘
z sohasining mohir
mutaxassisi, metodist, tashkilotchi, bilimdondir. OTM professor-
o‘
qituvchisi hamkasb
sifatida kollegiallik, tajribalilik, printsiplarga sodiqlik,
o‘
zini tanqid qilish va
o‘
ziga
nisbatan talabchanlik bilan ajralib turadi.
Mas'uliyat
–
oliy ta`lim muassasasi professor-
o‘
qituvchisi mahoratining asosiy
integral k
o‘
rsatkichidir. U insonning barcha fazilatlarini namoyon qiladi va jamlaydi.
Fuqarolik qonunga itoatkorlik, boshqa odamlarning pozitsiyalarini, nuqtai nazarlarini
tahlil qilish va qabul qilish qobiliyati (demokratik),
o‘
z xalqining kelajagi haqida
o‘
ylash
(insonparvarlik),
o‘
z mehnati bilan jamiyatga xizmat qilishga tayyorligini k
o‘
rsatish
(qattiqlik) orqali javobgarlikka qaratilgan. Madaniyat odamining axloqiy kredosi: inson
o‘
z mehnati uchun jamiyat oldida javobgar b
o‘
lgan darajada fuqarodir, bundan tashqari,
u
o‘
z vatani uchun
o‘
z mehnati bilan yaratgan darajada madaniyat vakili hisoblanadi.
Biz boshdan kechirayotgan bugungi
o‘zgarishlar davri aynan iste’dodli va iqtidorli,
zexni
o‘
tkir, mulohazali, yangidan yangi kashfiyotlarga qodir insonlarni tarbiyalashni
talab qilmoqda va ikkinchi tomondan mustaqillikning
o‘zi tub ma’noda ana shunday
barkamol avlodni tarbiyalash uchun shart-sharoitlarni yaratib berdi.
S
o‘
nggi yillarda turli kasb mutaxassislari shaxsiga qo
‘
yiladigan talablar ularning
kasb malakasi, kasbiy mahorati, kasbiy tayyorgarligi,
o‘
z kasbining barcha jihatlarini har
tomonlama t
o‘
liq va puxta egallagan ustasiga xos sifatlari darajasini oshirib borishni
taqozo etadi. Shu
o‘rinda ta’kidlash joizki, kasb
malakasi, kasbiy mahorat, kasbiy
tayyorgarlik darajasi, kasb ustasi kabi tushunchalarning xar biriga psixologik ta’rif va
izoh keltirilgan. Shu bilan birga mazkur tushunchalarning mazmun-mohiyati bir-biriga
juda yaqin va umumiy
o‘
zakka ega ekanligini hisobga olgan holda, ularni umumlashtirib
ifodalovchi tushuncha sifatida professionalizm deb nomlash maqsadga muvofiq ekanligi
juda k
o‘p mualliflar tomonidan e’tirof etiladi. Psixologiya uchun fundamental xarakterga
ega b
o‘
lgan kadrlar tanlash masalasi bugungi kunda ham
o‘ta dolzarb muammo bo ‘lib
qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Rasulov A.I. va b. Pedagogik kadrlarni psixologik saralash nazariyasi va amaliyoti
// Monografiya, T.: 140 b.
2. D.U. Djuraev, Features Of Psychological Diagnosis Of Professional Selection Of
Professors And Teachers For Higher Educational Institutions/
European Journal of
Molecular & Clinical Medicine
,
2023,
Volume 10, Issue 1, Pages 1351-1355.
3. Кузьмина, Н В Методы исследования педагогической деятельности / Н. В.
Кузьмина; Ленингр. гос. ун
-
т. –
Ленинград: ЛГУ, 1970. –
115 с.
4. Кухарев, Н. В. На пути к профессиональному совершенству: книга для
учителя / Н. В. Кухарев. –
Москва: Просвещение, 19
90.
–
159 с.
NIZOLI VAZIYATLARNI BARTARAF ETISHNING SAMARALI USULLARI
Baybayeva M.X., TDPU
“Pedagogika”kafedrasi professor v.b.,
ped.fan.dok.,
Ergasheva G.B., TDPU 401 guruh talabasi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada jamoada nizoli vaziyatlar va ularni bartaraf
etishning psixotexnikasi haqida ma’lumotlar yaratilgan.
Kalit s
o‘
zlar
: nizo, ziddiyat, qarama-qarshilik, nizo, boshqaruv, rahbar, nizoli
vaziyat, muloqat, munosabat, shaxs ruhiyati.
118
Nizo, ziddiyat, qarama-qarshilik tabiat va jamiyatda, shaxs ruhiyatida va
shaxslararo munosabatda har doim mavjud. Faqat u har xil sabablarga k
o‘
ra
k
o‘rinmasdan yotishi mumkin. Mutafakkirlar «Taraqqiyot
-
aslida nizodan kelib chiqqan»
degan fikrlarni ham bildirib
o‘
tadilar. Balki, shundaydir. Biz har doim, har bir
faoliyatimizda turli xildagi nizolarni, ziddiyatlarni, qarama-qarshiliklarni bartaraf qilish
bilan
o‘
z maqsadimizga erishamiz. Ularni qanchalik oson hal qilsak, ishimiz, shunchalik
unumli b
o‘
lganidan, natijasi yaxshi ekanligidan mamnun b
o‘
lamiz. Faoliyatimiz,
ishimizning unumdorligi vujudga kelgan qarama-qarshilik, ziddiyat, nizoni qanchalik tez
va qulay y
o‘
llar bilan hal qilganligimizga bo
g‘
liq b
o‘
ladi [1]. Hayot nizolarga t
o‘
la.
Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavur etib bo
‘
lmaydi. Turli
nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har joyda, har qanday
vaziyatda t
o‘
qnash kelish mumkin. Nizolar uyda, maktabda, k
o‘
chada,
o‘
quvchilar
orasida, ota-
onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’z
olari
o‘
rtasida sodir b
o‘
lishi mumkin. Nizolar, odatda, k
o‘
p vaqt odamlar birga b
o‘
ladigan
hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir
-birlari bilan psixologik va ruhiy muloqotda
b
o‘ladigan holarda, ular ma’lum muddat o‘
zaro birga b
o‘
lishga majbur b
o‘
lgan paytlarida
k
o‘
proq sodir b
o‘
ladi.
Hech bir inson
o‘
zini nizolardan doimiy muhofaza qilingan deb hisoblay olmaydi.
Chunki nizolar ba’zan qo‘
qqisdan, hech kutilmagan holda vujudga kelishi hamda inson
hayot tarzini tubdan
o‘
zgartirib yuborishi mumkin. Nizo har bir inson hayotining
ajralmas qismi b
o‘
lib, hech bir inson nizolardan
o‘zini “kafolatlanganman” deb ishonch
bilan ayta olmaydi. Har birimiz bolalik davrlarimizdan nizo vaziyatlarga tushamiz va bu
holatlardan chiqib ketish y
o‘
l va usullarini qidiramiz. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
nizo ijtimoiy xodisa hisoblanadi. Chunki u k
o‘
pchilik insonlarning kundalik turmush
tarziga oid voqea va hodisalarni qamrab oladi hamda nizo rivojidan har bir inson, yaqin
qarindoshlar, mehnat jamoasi
o‘
rtasidagi tinch va totuvlikka asoslangan osuda hayot
tarzi zarar k
o‘
rishi mumkin [2]. Keling, nizo va uning shaxslar orasida vujudga keluvchi
psixologik mohiyatiga bir nazar tashlaymiz.
Shaxslararo va shaxsning
o‘
zida doimo qondirilmagan ishtiyoq, yechilmagan
masala,
o‘
rtada b
o‘
linishi lozim b
o‘lgan moddiy ob’ekt, moddiy va ba’zan ma’naviy
ob’ektga intilish, inson mohiyatida ziddiyatga yetaklovchi xususiyat sifatida mavjud.
Ushbu muammo va masalalarning harakatga tushib ketish imkoni esa hamma vaqt
tayyor holatda b
o‘
ladi. Bu imkoniyat
lar ma’lum darajada vaqti
-vaqti bilan, po
g‘
onama-
po
g‘
ona uy
g‘
onib qolishi mumkin. Ayni shunday paytlarda nizo va uning hal qilinishi
ma’lum ma’noda o‘
ta dolzarb, zarur, kechiktirib b
o‘
lmas holatga tushib qoladi-da
shaxsning ichki ruhiyatida yoki shaxslar orasida, guruhlar orasida faol fazaga kirib,
nizoning yechim talab qilgan davri boshlanishi mumkin [5].
Qizi
g‘
i shundaki, nizo qanchalik barbod qilish kuchiga ega b
o‘
lsa, u bir vaqtning
o‘
zida k
o‘
pchilik holatlarda shunchalik bunyod qilish kuchiga ham ega b
o‘
lishi mumkin.
Har qanday nizo faollik davrida ti
g‘
izlik, tajanglik, stress holatni keltirib chiqaradi.
Ti
g‘izlik, tajanglik, stress holat esa ma’lum darajada energiyaning siqiq, ramziy ma’noda
aytganda, sakrashga tayyor turgan kuch ekanligini k
o‘
rsatadi. Shunday ekan nizo-
taraqqiyot turtkisi, tarix rivojining ichki harakatga keltiruvchi kuchi, munosabatlarni
kuchga keltiruvchi quvvat va shaxsning ichki taraqqiyoti,
o‘
sishi uchun ichki omil
sifatida b
o‘
lishi kerak b
o‘
lgan xususiyatlardan biriga aylanadi.
Aslini olganda, biz hammamiz nizo chiqqan joydan qochishga va ayniqsa uning
sabablarini qidirmaslikka
o‘
rganib qolganmiz. Aslida yechilmagan har qanday nizoning,
ziddiyatning bir uchi
o‘
zimizda b
o‘
lishini unutib q
o‘
yamiz. Shaxs sifatida biz
o‘
z
ruhiyatimiz va atrofimizdagilar bilan nizosiz yashay olmaymiz [3]. Gap shundaki,
119
nizolarning qay biri rivojiga va qay biri ruhiy va jamiyatdagi
o‘
rnimizni inqirozga olib
kelishini aniq bilishimiz va bu nizo, nizoviy holatni boshqara olishimiz kerak.
Amaliy nizo od
atda qat’iy prinsipal tortishuvlarda mavjud bo‘
ladi. Amaliy nizo
odamlarni ahillashtiradi, muhim muammolarni yechishga yordam beradi va har yerda
so
g‘
lam ruhiy muxit yaratadi. Amaliy nizo foydali raqobatchilikni rivojlantiradi va
ochiqdan ochiq, prinsipial tanqidlarga va
o‘
zini-
o‘
zi tanqid qilishga asoslanadi. Amaliy
nizo k
o‘
pincha demokratik boshqarish usulida va ishlab chiqarishga oid b
o‘
lgan
tortishuvlarda uchraydi.
Vayronaviy nizo k
o‘
pincha gap chuvlashishidan, arzimas mayda gap
g‘
avgolar
oqibatida r
o‘
yobga keladi. Bu holda opponentlar ish manfatini k
o‘
zlashmaydi. Ularning
butun xayoli kurashga jalb etiladi va raqibiga qanchali k
o‘
proq zarba berishga qaratiladi.
Shaxslararo mojarolarda va avtoritar uslubdagi boshqaruvda odatda vayronaviy nizolar
k
o‘
p uchraydi.
Turli ijtimoiy vaziyatlardagi noqulayliklar, muammolar,
o‘
ziga xos ziddiyatlarni
keltirib chiqarishi ma’lum. Shunga ko‘
ra, inson yosh davrlarida kritik hissiy-kechinmalar
kuzatiladi. Yosh davri nizolari
–
bu
o‘
ziga xos, uncha uzoqqa ch
o‘
zilmaydigan ontogenez
davrlari b
o‘
lib, bu vaqtda keskin psixik
o‘
zgarishlar r
o‘
y beradi [4].
Nizo signallari nizoning t
o‘
la namoyon b
o‘
lishidan oldin tomonlar
o‘
rtasidagi
odatdagi t
o‘g‘
ri munosabatlar
o‘
rtasida kelishmovchilik, inqiroz,
o‘
zaro tushunmaslik,
g‘
ayirlik, ayrmakashlik vujudga kelayotganligini namoyon etadi. Nizo signallariga
bee’tiborlilik uning kelgusida rivojlanib ketishi uchun asos bo‘
lib xizmat qiladi. Shu bois,
nizo signallarini bilish va ularga e’tiborli munosabat talab qilinadi.
Ammo hayotdagi t
o‘
qnashuvlarda har ikkala
o‘
rin ham - birinchi
o‘
rin b
o‘
lishi
mumkin. Chunki hayotdagi t
o‘
qnashuvlarda har bir tomonning yutu
g‘
i boshqacha
b
o‘
lishi mumkin. Bir tomon
o‘zining ma’lum manfaatlarini, ikkinchi tomon ham o‘
zining
ma’lum manfaatlarini himoyalab, z
iddiyatda yutishi mumkin. Manfaatlar esa har xil
b
o‘
lishi mumkin. Shu bois, nizoda
–
“Men yutishim kerak, shu bois men senga halaqit
beraman. Men seni t
o‘
xtataman. Faqat mening aytganim b
o‘ladi”, deb bo‘
lmaydi. Nizoda
“Sening manfaating mana bunda ekan, me
ning manfaatim esa
–
bunda. Shu bois,
o‘
zaro
kelishsak, sening manfaating ham, mening manfaatim ham muhofaza qilinadi”, qabilida
ish k
o‘
rish foydaliroq b
o‘
ladi Shaxsda tu
g‘
iladigan ziddiyat maqsadga t
o‘g‘
ri
y
o‘
naltirilgan b
o‘
lsa
o‘
z samarasini beradi. Maqsadli ziddiyat bir necha bosqichdan
iborat b
o‘
ladi. Birinchi bosqichda ziddiyat shaxsiy maqsad asosida kelib chiqadi. Ikkinchi
bosqichda ziddiyatli vaziyatning maqsadini tuzatgan holda ayrim qismlari tahlil qilinadi.
Ziddiyatni keltirib chiqaruvchi tashkilotchisi b
o‘
ladi. Ziddiyatda maqsadga y
o‘
naltirilgan
hatti-harakatlar tu
g‘
iladi. Maqsad ishonchli b
o‘
lmasa u kuchini y
o‘
qotadi. Turli
maqsadlar
o‘
zining yutu
g‘
i uchun turli usullarni talab qiladi. Shuningdek, ishonchli
b
o‘
lmagan maqsad -
“deklarativ maqsad”
dir. Masalan, bir narsani talab qilib boshqa
narsa k
o‘
zda tutiladi. Shaxs nizoni keltirib chiqarayotgan paytda xuddi boshqalarni
manfaatini k
o‘
zlab harakat qilayotgandek k
o‘
rsatadi
o‘
zini, aslida esa
o‘
zini manfaatini
k
o‘
zlaydi. Nizodagi hatti-harakatlar faqat maqsadga qaratilgan b
o‘
lmasdan, realistik
tabiatga ega b
o‘
ladi. Intellekt darajasi, ishlab chiqarish muammosi b
o‘
yicha bilim ayni
paytdagi ziddiyatni hal qilish uchun vaziyatni t
o‘g‘
ri k
o‘
rish kafolatini bermaydi [6].
Shaxs ziddiyatga borayotganida anglanilmagan motivlar asosida hatti-harakat qilishi
mumkin. Demak, shaxs nizo tu
g‘
ilayotgan paytda
o‘
zining aniq maqsadiga va anglanilgan
motivlariga(asosi) ega b
o‘
lishi zarur. Ziddiyatlarni bartaraf qilish uchun
o‘
z shaxsiy
manfaatinigina k
o‘
zlamasdan, b
o‘
tun jamoani manfaatini k
o‘
zlab ish olib borish lozim.
Ideal “men”imiz hech qachon real “men”imiz bilan to‘g‘
ri kelavermaydi.
Ziddiyatli vaziyatning ob’ektiv rejasini idrok qilish. Ziddiyatni bartaraf
120
qilayotganda chegarani his qila bilish kerak. Ya’ni “kutish” va “harakat qilish” orasidagi
chegarani aniqlash k
o‘
nikmasi b
o‘
lishi zarur.
O‘
z-
o‘
ziga baho berishning past b
o‘
lishi passiv b
o‘
lishga olib keladi: aslida u
voqealarga faol yondosha olishi, atrofdagilar kutayotgan xulq-atvorni namoyon qila
bilishi zarur. Opponent uchun
o‘
ziga yuqori baho berish ziddiyatli vaziyatni t
o‘g‘
ri idrok
qilaolmaslikka, tez va oson
g‘
alabaga erishishni kutishga olib kelsa,
o‘
ziga past baho
berish vaziyatning murakkabligini k
o‘
chaytirib idrok qilish, muvaffaqiyatga erishishga
ishonmaslik, ziddiyatdan kelib chiqadigan salbiy oqibatidan himoyalanishga olib keladi.
Фойдаланган адабиётлар
рўйхати:
1.
Анцупов А.Я. Профилактика в школьном коллективе. –
М.: Гуманитар. изд.
центр ВЛАДОС, 2004. –
С. 38.
2.
Кузьмина
А.А.
Воспитание
психологической
компетентности
старшеклассников. Автореферат дис. . канд. пед. наук. –
М., 2007. –
176 с.
3.
T
o‘
ychieva G.U. Yoshlar va nizolar: nizolar yechimiga
o‘
rganish.
–
T ., 2008.
–
128 b.
4.
Karimova V.M. Psixologiya /
O‘
quv q
o‘
llanma.
–
T.: A.Qodiriy nomidagi Xalq
merosi nashriyoti, 2002.
–
205 b.
5.
Baybayeva M. X. Ta’lim muassasalarida rahbar ayollarning boshqaruv
faoliyatidagi roli //integration of science, education and practice. scientific-methodical
journal.
–
2022.
–
T. 3.
–
№. 5. –
S. 59-66.
6.
Baybayeva M. X. Rahbarlarning boshqaruv faoliyatlarida so
g‘
lom va ijodiy
muhitni yaratishga xos zamonaviy yondashuvlar //Oriental renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences.
–
2022.
–
T. 2.
–
№. Special Issue 4
-2.
–
S. 403-
411.
ШАХСНИНГ ТИПЛАРИНИ ЯРАТИШДА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ
Авлаев О
.
У
.,
Чирчиқ ДПУ
доценти
,
Ўзбекистон
Аннотация
. Мақола психологияда шахс типологияси муаммоси, яъни шахс
камолотини таъминловчи социал интеллект даражаларига асосланган шахс
типларини ўрганиш методологиясининг хусусиятларини таҳлил қилишга
бағишланган. Илмий тадқиқотлар натижасида шахснинг социал интеллектнинг
функцияси ва даражасидан фарқ қилувчи 4 та психотип: императив, декларатив,
эксплицит, имплицит типларга ажратилган.
Калит сўзлар
: шахс, социал интеллект, шахс типологияси, императив,
декларатив, эксплицит, имплицит.
Психологияда шахс муаммоси психология фанининг турли соҳалари
томонидан ўрганилади. Энг муҳим назарий вазифа
-
бу шахсни индивидуал,
индивидуаллик ва шахс сифатида тавсифловчи психологик хусусиятларнинг
объектив асосларини очиб беришдир. Маҳаллий ва хорижий психологик
адабиётларда шахснинг кўплаб таърифлари мавжуд бўлиб, улар ҳар сафар
фаннинг ривожланиш даражасидан ёки муаллифнинг услубий позициясидан
келиб чиқади. Дж.Гилфорднинг «Социал интеллектни ўрганиш» методикаси ва
«Ижтимоий
-
ҳиссий
интеллект»ни
аниқлаш
шахс
типларини
аниқлаш
сўровномаси(О.Авлаев) ёрдамида 4 та тип шахсларини ижтимоий интеллектнинг
