Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
217
ABDULLA QODIRIYNING PUBLITSISTIK ASARIDA XALQ SAVIYASINI
OSHIRISHDA TEATRNING O‘RNI HAQIDAGI FIKRLARI
G‘aniyeva Mehrangiz Vohidovna
– O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy
kommunikatsiyalar universiteti Noshirlik va muharrirlik ishi yo‘nalishi magistranti
mehrangizganiyeva@gmail.com tel:+998990934680
Annotatsiya:
Abdulla Qodiriyning “Bizda teatr ishining borishi” maqolasida
yosh avlodning ongini maorif orqali rivojlantirish mumkinligini, katta avlodning
dunyoqarashi teatr orqali oshishi haqida gapirib oʻtgan. Ammo teatrda
sahnalashtirilayotgan pyesalar saviya jihatdan ancha sayozligi, bu yo‘nalishda yosh
va iqtidorli dramaturglar kerakligi ta’kidlagan.
Kalit so‘zlar:
Teatr, dramaturg, komediya, tragediya, satira, tanqid.
“Teatr xalq ongi va qalbini shakllantirishga xizmat qiladi”- degan edi mashhur
yozuvchi Viktor Gyogo. Darhaqiqat, teatr o
‘
tmishimiz, bugunimizdagi va kelajakda
sodir bo
‘
lishi mumkin bo
‘
lgan muammolarni, turli hodisalar, tarixiy voqealarni
sahnaga olib chiqadi. Uni tomosha qilgan har bir inson, o
‘
zicha tahlil qiladi. Abdulla
Qodiriy millat “tarbiyasida” teatrning o
‘
rni beqiyos ekanligini yaxshi tushunardi.
Shu sababli,
1919-yil
“Ishtirokiyun” gazetasining 239-sonida
“Bizda teatr ishining
borishi” maqolasini chop ettiradi. Ushbu maqolada teatr bilan bog‘liq turli
muammolar aks ettirilgan.
Maqola quyidagi jumlalar bilan boshlanadi.
Ma’lumdirki, bizim Turkistonda drama ham teatrning tarixlari
1912-yildan boshlanib, bularni qabul etkanimizga yetti yillar bo‘ladi.
1912-yildan ilgari Turkistonda tatar qarindoshlar tarafidan teatr o‘yunlari
bo‘lub tursa ham tabiiy bizim turmushimizdan chetdaroq bir ruhdagi asarlar
o‘ldiqdan yerli yoshlarni u darajada o‘ziga jalb eta olmag‘an, to‘g‘risi ul vaqtda
Turkiston yoshlari juda oz va shu nisbatda she’riy asarlardan yiroq masofada
turarlar edi
178
.
XIX-XX asrlarda Turkiston hududida teatr san’ati paydo bo‘la boshlagan. Uning
tashkilotchilari Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda
Niyoziy bo‘lgan. 1911-yil Turkiston hududida ilk drama asarlar sahnalashtirilgan.
Masalan, Behbudiyning „Padarkush“ spektakli, „Mahramlar“ nomi bilan mashhur
boʻlgan A.Samadovmning spektakllarini eʼtiborga loyiq asarlar sifatida olish
mumkin. “Padarkush” dramasi haqida Qodiriy shunday deydi.
“1912- yildan boshlab «Padarkush» isminda o‘z turmushimizdan oling‘an
teatr risolasi Mahmudxo‘ja Behbudiy tarafidan maydonga qo‘yilur.
«Padarkush» risolasi Turkistonning umuman deyarli har bir katta- kichik
shaharlarinda mavqi’ tomoshaga qo‘yilub, yoshlarimiz uchun bir daraja teatru
maqsadi onglashilur.”
Qodiriy maqolasida nimaga aynan “Padarkush” dramasiga to‘xtalib o‘tgan.
Chunki uning negizida jadidlarning marifatparvalik qarashlari yotadi. Behbudiyning:
“Teatr – bu ibratxonadir” degan fikri bor. Ya’ni ilmsizlik, omilik atalmish illatlardan
178
Qodiriy A. Diyori Bakr
—
Sharq: 2016.708-b
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
218
qutilishning asosiy yo‘llaridan biri, “teatr” ekanligiga ishora qilgan. Turkistonda
birinchi o‘zbek milliy teatri Samarqand shahrida Mahmudxo‘ja Behbudiy
rahbarligida tashkil etildi. Bu truppada namoyish etilgan ilk asar ham uning
“Padarkush” pyesasi edi. Undan so‘ng, birin-ketin sahnalashtirilgan spektakllarga
Qodiriy shunday fikr biladiradi.
“Mana shundan so‘ng bizda teatr masalasi bosh ko‘tarub, yarim-yorti teatr
risolalari yoza boshlaymiz. Bunday she’riy asarlarni taqlid so‘nginda qabul
etmak madaniy millatlarning bir qonuni esa-da, bizda birinchidan, bu ishga
yangiliq va matbuotsizliqqa, alalxusus bunday nimarsalarni tanqid qilurg‘a
iqtidorlik munaqqidlarimiz yo‘qlig‘indan shu ko‘yincha qabul etilib, matbuot
elagindan o‘tquzilmas.”
Truppalarda 1912-1917 yillar oralig‘ida oʻzbek dramaturgiyasining eng yaxshi
namunalarini sahnalashtirgan. Teatr sahnalarida Ozarbayjon dramaturglarining
asarlari: “Badbaxt kelin”, “Xoʻr-xoʻr”, “Jaholat”, “O‘liklar”, “Joy ijaraga olgan
kishi”, “Man oʻlmisham”, “Layli va Majnun”, “Asli va Qaram”ni oʻzbekchaga
tarjima qilinib, namoyish etilgan. Shunday yirik sahna asarlari qo‘yilgan bo‘sada,
dramaturgiya bilan bog‘liq bir qator muammolar bor edi.
179
Sahna asarlari saviya jihatidan u qadar yuqori emasligi,
Yangi sahna asarlarini yozuvchi dramaturglar yetishmasligi,
Teatr rivojlantirish uchun yetarlicha mablag‘ning mavjud emasligi,
Aktyor va aktrisalarning deyarli yo‘qligi.
“Bu hol Turkistonning boshqa go‘shalarindan ko‘ra bizim Toshkand
yoshlari orasinda ko‘brak ko‘rildi. Bir nechalarini istisno ila, o‘z imlosin
to‘g‘rilab yoza olmag‘anlar, «dramaturg», «komik» hatto «operato‘r» ham
bo‘lib maydonga chiqdilar-da («tragediya»ni yozmag‘anlariga shukr qilasan
endi!) Toshkandni ola-chipor drama, komediya va operalar ila to‘ldirdilar.
Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va ommabop
janr sifatida alohida ko‘zga tashlanadi. Jadid g‘oyalarining xalqqa yoyilishi, singishi
va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining ta’sir ko‘rsatishi kuchli
bo‘ldi. Shuning uchun jadid o‘z ijodiy-amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan
bog‘liq holda olib bordilar
.
1917-yil oktabr to‘ntarilishigacha dramaturgiya sohasida
o‘ttizdan ortiq drama, tragediya, komediya asarlari yozilgan va teatrlarda
sahnalashtirilgan. Ammo ularning ko‘pchiligi jahon talabiga mos kelmaydigan
dramatik asarlar edi.
“Teatr, turmushdagi yetishmagan va ortiqcha yerlarni ko‘z oldimizg‘a
mujassam etib ko‘rsatuvchi bir oynadir. Ish shundog‘ ekan, biz ham o‘z
teatruvimizni ko‘rganda turmushimizning aksini ko‘rmagimiz kerakdir.
Lekin biz o‘z sahnamizda shu choqqacha o‘zining san’atkoronalig‘ ila
ichiga kiritib yuborib asarlantiraturg‘an na bir drama va na bir komediya
ko‘ramiz. Ammo ko‘rdik, ma’attaassuf, na dramalik nomig‘a, na komediyalig‘
otig‘a muvofiq bir asar uchrata olmadik. Qaysi bir yangi yozilg‘an dramasiga
qarama, buzuqliq, sahna uchun xiyonat”
179
Kun.uz.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
219
O‘sha davrda garchi sahna asarlari ko‘plab yozilgan bo‘lsada, ammo ularning
ma’no mazmuni ancha sayoz edi. Negaki, san’atning teatr yo‘nalishi Turkistonga ancha
kech yetib keldi. Angliyada 1599-yil birinchi “Globus” teatri, Rossiyada 1750-yilda
“Imperator” teatri, Turkistonda esa 1911-yilda ilk spektakl sahnalashtirilgan
180
.
Teatr sohasi yangi yo‘nalish bo‘lganligi, unda dramaturglarning yetishmasligi
sabab teatr repertuarlarida anchagina kamchiliklar bo‘lgan. Ziyolilar orasida chet tilini
biluvchilari kamligi sabab jahon dramaturgiyasining nodir namunalarini sahnalastirish
ancha muhkul edi. O‘sha davrdagi spektakllar o‘z janrlariga mos tushmas, maqsadi faqat
pul ishlashga qaratilgan bo‘lib qoldi.
Komediya, degach nima to‘g‘ri kelsa shundan kula bermak emas, balki
o‘zining tub shartiga muvofiq etib kulmak, drama yozg‘anda mavzuni
turmushimizning naq bir chirik joyidan olmoq va shuning ila barobar adabiyot
torozusiga solib yozmoq kerakdir.
Komediya (yunoncha. komodia – xushchaqchaq olomon) – hodisa, voqea va
xususiyatlar kulgili ko‘rsatilgan drama turi. Komediyada ijtimoiy hayotdagi nuqsonlar,
kishilarning ongi va xarakteridagi yaramas xususiyatlar kulgi vositasi bilan tanqid
etiladi. Abdulla Qodiriy maqolasida aynan komediyaning “jiddiy” bo‘lishi kerakligiga
alohida urg‘u bergan.
Bundan bir necha kunlar muqaddam «To‘kma» teatrining buzuqlig‘ina
qarshi chiqg‘an «Ishchi» o‘ziga bir daraja ko‘ngil bog‘latg‘an edi. Lekin aning
ham aytmakda bo‘ldig‘i tanqidlar yolg‘uz sahna kamchiliklari, artistlarning
o‘yunni buzuq o‘ynovlari va shunga o‘xshash ikkinchi darajadagi o‘rinlarni
tanqididan narig‘a o‘tolmadi.
Xorazmda "Xatarli oʻyin", "Toʻkma" tomoshalari keng yoyildi. Fargʻona vodiysi
va Toshkentda qiziqchilik va askiya taraqqiy etdi. 19-asrning 2yarmida Qoʻqonda Zokir
Eshon boshliq 30 ga yaqin qiziqchilar toʻdasi, Buxoroda Tula masxara boshliq 20 ga
yaqin masxarabozlar toʻdasi shuhrat qozondi. Ammo ko‘p vaqt o‘tmay “To‘kma” teatri
tanqidga uchradi. Negaki, “unda yengil-yelpi, buzuqlikni targ‘ib qiluvchi tomoshalar
qo‘yilmoqda”-deb ayblov qo‘yildi. Ammo “To‘kma” teatrining yopilishi bilan
dramaturgiyadagi kamchiliklar bartaraf etilib qolmadi. Tomoshalarning saviyasi
anchagina past, aktyorlar mahorati ham haminqadar edi.
Menim bu dedigimdan «Sahna va artistlarni tanqid etuv noo‘rin emish»,
degan maqsad onglashilmasun. Albatta, bular ham o‘z mavqe’inda teyishli ishlar,
lekin demoq istaymanki, keng ma’naviy jihatdan o‘ldiqdan ilgari teatr asarlarining
asl o‘zini umumiy adabiyot o‘lchovina solib operasiya qilib chiqish birinchi
martaba lozimdir.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Abdulla Qodiriy “Bizda teatr ishining
borishi” maqolasi orqali to‘g‘ri ma’noda tanbeh bermoqchi bo‘lgan. U har bir sahna
asari “maqsadli” bo‘lishi kerakligi, uni tomosha kishi to‘g‘ri xulosa chiqarishi, o‘zidagi
kamchiliklarni tuzatishi, bir so‘z bilan aytganda “tarbiyalanishini” istagan. Masalan,
Behbudiyning “Padarkush” dramasida “O‘qimagan bolaning ahvoli qanday bo‘lishi
ko‘rsatilgan holda” yoshlarni ilm olishga targ‘ib qilgan bo‘lsa, Qodiriyning “Baxtsiz
kiyov” dramasida esa ortiqcha sarf-xarajatlar, dabdababozlik insonni baxtsizlik tomon
yetaklashi ko‘rsatib berilgan.
180
https://uz.wikipedia.org/wiki/Jadid_teatrlari.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
220
Adabiyotlar:
1. Qodiriy A. Diyori Bakr. Sharq, 2016.708-b
2. Sanobar To‘laganova. Abdulla Qodiriy: Shaxsiyat va ijod. –
Toshkent: 2021. 78-b.
3. Kun.uz.
4. Daryo. Uz.
5. https://uz.wikipedia.org/wiki/Jadid_teatrlari