S H A R Q M A S H ’ A L I
125
ÈËÌÈÉ ÀÕÁÎÐÎÒ
СУЙИМА
ҒАНИЕВА
–
МУМТОЗ
АДАБИЁТ
ТАРИХИ
БИЛИМДОНИ
УМАРОВА
СОҲИБА
Ўқитувчи
,
ЎзМУ
қошидаги
Сирожиддинов
номидаги
академик
лицей
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
навоийшунос
олима
Суйима
Ғ
аниеванинг
адабиётшунослик
,
шарқ
-
шунослик
,
таржимачилик
,
матншунослик
ва
манбашунослик
йўналишларида
қилган
илмий
тад
-
қиқот
ишлари
ҳақида
сўз
юритилган
.
Олиманинг
ҳаёт
ва
ижод
йўли
,
турли
олимларнинг
у
ҳақидаги
эътирофлари
,
навоийшунос
сифатида
фандаги
улкан
ютуқлари
тўғрисида
фикрлар
билдирилган
.
Шунингдек
,
хорижлик
ҳамкорлар
билан
илмий
соҳада
улкан
ютуқларга
эришиб
,
чет
элларда
мақо
-
лаларнинг
чоп
этилиши
,
буларнинг
барчаси
натижасида
давлат
томонидан
муносиб
тақдирланиши
ва
Ўзбекистон
Қаҳрамони
унвонига
сазовор
бўлиши
ҳақида
мухтасар
маълумот
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
адабиётшунослик
,
таржимашунослик
,
матншунослик
,
манбашунослик
,
навоийшунослик
, “
Мажолис
ун
-
нафоис
”.
Аннотация
.
В
статье
идет
речь
о
научной
деятельности
ученого
-
навоиведа
,
профессора
Суюмы
Ганиевой
в
области
литературы
,
востоковедения
,
текстологии
,
источниковедения
.
Изложены
отзывы
ученых
о
ее
научной
деятельности
.
В
статье
также
речь
идёт
о
ее
сотрудничестве
с
зарубежными
учеными
,
изданных
там
ее
работах
и
литературных
достижений
,
получивших
высокую
оценку
и
признание
как
в
нашей
стране
,
так
и
за
рубежом
.
Опорные
слова
и
выражения
:
литературоведение
,
востоковедение
,
текстология
,
источнико
-
ведение
, «
Межалис
ун
-
нафаис
».
Abstract.
In this article, Professor Suyuma G’aniyeva’s scientific researches in the fields of literature,
Orientalism, reference, transcription, and review of texts are discussed. Moreover, scientific results in neo-
ethnology, scholars' confessions about the teacher, the way of life and the literary work of Mrs. are
reflected. Furthermore, her cooperation with foreign scholars, various articles which were published in
foreign journals, as well as being “The Hero of Uzbekistan”for her scientific and literary achievements and
worthy of being titles and medals are informed.
Keywords and expressions:
literature, translation, oriental studies, textology, source study, “Majalis un-nafois”
XX
аср
бошларига
келиб
адабиётшунослик
соҳаси
янгича
шаклда
ривож
топа
бошлади
.
Мумтоз
асарларни
,
хусусан
,
Алишер
Навоий
ижодиётини
чинакам
илмий
тадқиқ
қилишда
ўзбек
адабиётшунослари
эришган
муваффақият
ғоят
ибратлидир
.
Навоийшунос
олимлар
ораси
-
да
давлатимиз
томонидан
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
давлат
мукофоти
, “
Эл
-
юрт
ҳурмати
”
ва
“
Буюк
хизматлари
учун
”
ордени
, “
Ўзбекис
-
тон
қаҳрамони
”
унвони
билан
тақдирланган
профессор
Суйима
Ғаниеванинг
ўз
ўрни
бор
.
Суйима
Ғаниева
1932
йили
20
февралда
Тошкентнинг
Сомонбозор
(
ҳозирги
Минор
)
ма
-
ҳалласида
дунёга
келди
. 1939-1946
йиллар
5-
ўрта
мактабда
, 1946-1947
йиллар
Ўрта
Осиё
университетининг
тайёрлов
бўлимида
, 1947-
1952
йиллар
университетининг
Шарқ
факуль
-
тети
эрон
-
афғон
филологияси
ихтисослиги
бў
-
йича
таълим
олди
. 1953-1956
йилларда
Л
енин
-
град
давлат
университети
Шарқ
факультети
аспирантурасида
ўқиди
. 1956
йили
“
Мажолис
ун
-
нафоис
”
нинг
III
ва
IV
мажлислари
илмий
-
танқидий
матни
ва
адабий
таҳлили
”
мавзуида
номзодлик
диссертациясини
ҳимоя
қилди
.
Су
-
йима
Ғаниева
1956
йили
ЎзР
ФА
Тил
ва
ада
-
биёт
институтида
кичик
илмий
ходим
, 1959-
1961
йиллар
институтнинг
илмий
котибаси
,
1961-99
йиллар
мабайнида
катта
илмий
хо
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
126
дим
лавозимларида
ишлаган
. 1970
йилдан
Ўзбекистон
давлат
консерваториясида
, 1990
йилдан
Тошкент
давлат
шарқшунослик
инс
-
титутида
ишлаб
келмоқда
.
Ҳозирги
кунда
олима
Тошкент
давлат
шарқшунослик
инсти
-
тути
,
Тошкент
давлат
консерваториясида
та
-
лабаларга
дарс
бермоқда
.
С
.
Ғаниева
илмий
фаолияти
кўп
қирралиги
билан
ажралади
.
М
.
Абдусаматов
“
Ўзбек
шарқ
-
шунослари
”
китобида
: “
Суйима
Ғаниева
илмий
фаолиятини
адабиётшунослик
,
матншунослик
ва
таржимачилик
соҳасида
олиб
бормоқда
”
1
, -
деб
қайд
этади
.
Матбуотда
эса
кўпроқ
“
таниқли
навоийшунос
олима
”
2
деб
ёзилади
.
Олима
илмий
фаолиятини
адабиётшунос
А
.
Ҳайитметов
“
шарқшунос
ва
адабиётшунос
оли
-
ма
,
устоз
-
муаллим
”,
И
.
Ҳаққулов
“...XX
аср
ўз
-
бек
матншунослиги
,
навоийшунослиги
ва
мум
-
тоз
адабиётимиз
матнларини
нашр
этиш
бора
-
сида
амалга
оширилган
ишларни
,
бу
соҳада
қўлга
киритилган
ютуқларни
Суйима
Ғаниева
-
нинг
номи
ва
фаолиятисиз
тасаввур
этиб
бўл
-
майди
”
3
, -
деб
таъкидлайди
.
С
.
Ғаниева
илмий
фаолиятини
қайси
соҳа
-
ларда
олиб
бораётганлигини
белгилаш
биринчи
навбатда
диалектика
таълимотининг
инсонпар
-
варлик
тамойилига
ва
асосийси
ўзбек
мадания
-
ти
ҳамда
фанига
қўшган
ҳиссасини
аниқ
,
тўлиқ
кўрсатиш
орқали
амалга
оширилади
.
С
.
Ғани
-
ева
–
адабиётшунос
,
шарқшунос
,
таржимон
,
манбашунос
ва
матншунос
олима
бўлиб
,
ўзи
-
нинг
илмий
фаолиятини
асосан
,
қуйидаги
йўна
-
лишларда
олиб
бормоқда
:
Адабиётшунослик
-
С
.
Ғаниева
20
дан
ортиқ
китоб
ва
рисолалардан
ташқари
,
тўплам
,
ойномаларда
120
дан
ортиқ
мақолалар
ҳамда
сўзбошилар
,
рўзномаларда
300
га
яқин
мақола
ва
тақризлар
эълон
қилган
.
С
.
Ғаниева
бу
со
-
ҳада
илмий
тадқиқотларини
бошлаганда
мум
-
тоз
адабиётимиз
тарихини
ўрганиш
жуда
кенг
1
Малик
Абдусаматов
.
Ўзбекистон
шарқшунослари
.
Библиографик
очерк
. –
Т
.:
Қ
омуслар
бош
таҳририяти
,
1996.-
Б
. 477.
2
Майсара
Назарова
.
Ўзбек
навоийшуносларининг
“
Қ
ироличаси
”//
Туркистон
, 2009, 22
март
.
3
Ҳаққулов
И
.
У
лкан
салоҳият
соҳибаси
//
Имом
ал
-
Бухорий
сабоқлари
, 2007.
№
1. -
Б
.22.
тус
олган
ҳамда
навоийшунослик
соҳаси
ил
-
мий
-
оммавий
равишда
тадқиқотларнинг
муҳим
бўлимига
айланган
эди
.
Навоийнинг
насрий
асарлари
,
жумладан
, “
Мажолис
ун
-
нафоис
”
ни
тадқиқ
этишга
киришган
олима
асосан
қўлёзма
манбаларга
асосланиб
ўзининг
илмий
янгили
-
гини
кўрсатишга
ҳаракат
қилади
.
Адабиёт
-
шунос
Ш
.
Шукуров
С
.
Ғаниеванинг
дастлабки
тадқиқот
ишларидан
“
Алишер
Навоий
”
китоби
ҳақида
ёзади
: “
Бу
асар
Навоий
ҳақидаги
бирин
-
чи
монография
эмас
,
албатта
.
У
луғ
шоирнинг
ижоди
ва
ҳаёт
йўли
О
.
Шарофиддинов
,
Е
.
Бер
-
тельс
ва
С
.
Айнийларнинг
бундан
анча
илгари
босилган
монографияларида
маълум
даражада
атрофлича
ёритилгандир
.
С
.
Ғаниеванинг
кито
-
би
булардан
Навоийнинг
сермашаққат
ҳаёт
йўли
,
изланишлари
,
адабий
-
илмий
ҳамда
дав
-
лат
арбоби
ва
жамоатчи
сифатидаги
фаолияти
-
нинг
оммабоп
услубда
баён
этилиши
,
янги
манбалардан
фойдаланилганлиги
билан
ажра
-
либ
туради
”.
4
С
.
Ғаниева
бу
китобида
Навоий
лирикасини
таҳлил
этар
экан
шундай
ёзади
:
“
Навоий
таъбирича
,
бутун
мавжудот
оламида
,
ҳамма
нарсалар
дунёсида
,
ҳар
қандай
воқелик
орасида
инсон
энг
азиз
,
энг
қимматли
,
энг
шарафли
,
энг
муқаддас
,
ташқи
қиёфаси
билан
ҳам
,
ички
дунёси
билан
ҳам
энг
гўзалдир
...”
5
.
С
.
Ғаниеванинг
ушбу
тадқиқотида
кўтарилган
масалаларга
қатор
муносабатлар
билдирилган
.
Хусусан
,
тадқиқотчилар
“
Олима
Навоийнинг
дунёқараши
ҳақида
ҳам
тўхтаб
ўтади
ва
бунда
баъзи
чекланган
томонларни
ҳам
кўрсатишга
ҳаракат
қилади
”, -
деб
ёзишади
.
6
С
.
Ғаниеванинг
бу
китоби
олиманинг
даст
-
лабки
адабий
-
илмий
қарашларини
жамлаган
.
Баъзи
масалалардаги
фикрлари
кейинчалик
қайта
таҳлил
этилган
.
С
.
Ғаниева
“
Алишер
Навоийнинг
прозаик
асарлари
”
китобида
“
Хамсат
ул
-
мутаҳаййи
-
рин
”, “
Мажолис
ун
-
нафоис
”, “
Муҳокамат
ул
-
луғатайн
”, “
Мезон
ул
-
авзон
”, “
Рисолаи
муфра
-
4
Шукуров
Ш
.
Навоий
ҳақида
асар
. //
Л
енин
йўли
,
1
ё
962, 28
август
. –
Б
. 4.
5
С
.
Ғаниева
Алишер
Навоий
. –
Т
. :
Ўзфанакаднашр
,
1962. –
Б
. 23.
6
Я
.
Тўйчиев
,
Д
.
Нурматова
. “
Алишер
Навоий
”. //
Ўзбекистон
маданияти
, 1962, 29
сентябр
. –
Б
. 3.
S H A R Q M A S H ’ A L I
127
дот
”, “
Муншоот
”, “
Тарихи
мулуки
Ажам
”, “
Та
-
рихи
анбиё
ва
ҳукамо
”, “
Насойим
ул
-
муҳаб
-
бат
”, “
Вақфия
”, “
Маҳбуб
ул
-
қулуб
”
каби
асар
-
ларига
атрофлича
тўхталади
.
С
.
Ғаниева
Наво
-
ий
прозаик
асарларининг
белгиловчи
хусусия
-
тидан
бири
“
уларнинг
хассос
шоир
қалами
ос
-
тидан
чиққанлигидир
.
Бу
,
аввало
,
наср
билан
назмнинг
биргаликда
,
ҳам
ғоявий
,
ҳам
бадиий
жиҳатдан
узвий
алоқада
ишлатилганлигида
кўринади
”, -
деб
ёзади
.
1
Олима
“
Вақфия
”
да
Навоий
ўзининг
муа
-
йян
мақсадлари
ва
уларни
амалга
ошириш
ишларини
ёзаркан
,
бу
масалада
Ҳусайн
Бой
-
қаронинг
ижобий
жиҳатларига
алоҳида
урғу
берганлигини
қайд
этади
.
С
.
Ғаниева
“
Л
исон
ут
-
тайр
”
нинг
яратилиши
билан
боғлиқ
фикрларга
қатъи
хулоса
билдир
-
ган
ва
асарнинг
қимматини
кўрсата
олган
.
Оли
-
ма
ёзади
: “
Навоийнинг
ўз
асарини
“
Мантиқут
-
тайр
”
га
жавобан
,
назира
тарзида
ёзгани
ҳақи
-
даги
эътирофини
адабий
анъанага
риоя
қилиш
мазмунида
тушуниш
тўғрироқ
бўлади
.
Зероки
,
асар
оригиналлик
даражасига
кўтарилган
.
Бу
ҳол
,
ўз
навбатида
,
ўша
даврларда
назира
боғ
-
лаш
масаласига
бениҳоя
кенг
ва
анчайин
чуқур
маънода
ёндашилганидан
далолат
беради
.
На
-
воий
асарнинг
фалсафий
йўналишини
ҳам
,
иж
-
тимоий
-
сиёсий
мағзини
ҳам
ўзгартириб
,
унга
дидактик
жаранг
,
ҳаётий
руҳ
бахш
этади
”.
2
С
.
Ғаниеванинг
адабиётшунос
сифатидаги
қарашлари
олиманинг
тадқиқот
ва
китобларга
ёзган
тақризларида
ҳам
кўринади
.
С
.
Ғаниева
А
.
Ҳайитметовнинг
“
Алишер
Навоийнинг
ижо
-
дий
методи
”
деган
мавзуидаги
докторлик
диссертациясини
таҳлил
этар
экан
тадқиқот
-
нинг
муҳим
жиҳатларига
,
илмий
янгилигига
аҳамият
қаратади
.
С
.
Ғаниева
А
.
Ҳайитметов
Навоий
ижодий
методини
аниқлаш
билан
бирга
“...
унинг
ўзига
хос
хусусият
ва
белгиларини
,
уни
тақозо
қилган
тарихий
,
ижтимоий
,
сиёсий
,
моддий
ва
маънавий
,
идеологик
омилларини
1
Ғаниева
Суйима
.
Алишер
Навоийнинг
прозаик
асар
-
лари
. –
Т
. :
Ўзбекистон
, 1981. –
Б
. 37.
2
Ғаниева
Суйима
.
Қ
уш
тили
ишорати
билан
.
Л
исо
-
нут
-
тайр
.
Сўзбоши
. –
Т
.:
Ғафур
Ғулом
номидаги
Ада
-
биёт
ва
санъат
нашриёти
, 1984. –
Б
. 5.
ҳам
очиб
беради
”, -
деб
ёзади
3
.
С
.
Ғаниева
бу
тадқиқотнинг
асосий
мақсади
Навоий
ижодий
методини
анъанавий
шарқона
усул
эканлигини
кўрсатиш
бўлган
,
деб
қайд
этади
.
С
.
Ғаниеванинг
яна
В
.
Зоҳидовнинг
“
Мир
идей
и
образов
Наваи
”,
А
.
Ҳайитметовнинг
“
На
-
воий
лирикаси
”,
А
.
Ўринбоевнинг
“
Алишер
На
-
воийга
мактублар
”
каби
асарларига
ёзган
тақ
-
ризларидаги
адабий
қарашлари
аҳамиятлидир
.
Шарқшунослик
–
бу
соҳа
кўп
қиррали
бў
-
либ
,
шарқшунос
олимларни
шарқ
мамлакат
-
ларининг
тарихи
,
адабиёти
ва
умуман
ижтимо
-
ий
-
маданий
ҳаётига
доир
масалалар
қизиқтира
-
ди
.
Ўзбекистонда
шарқшунослик
яъни
Ўзбе
-
кистон
ва
Шарқ
мамлакатлари
ўртасидаги
маданий
,
ижтимоий
-
иқтисодий
алоқалар
жуда
қадимдан
мавжуд
бўлган
.
Бу
тарихий
алоқалар
воситасида
шаклланган
жараён
аста
-
секин
кенг
миқёсда
ривожлана
бошлайди
.
С
.
Ғаниеванинг
шарқшунослик
соҳасидаги
ишлари
,
асосан
,
форс
тилидаги
қўлёзма
манбаларни
,
форсий
адабий
,
тарихий
тазкираларни
тадқиқ
этишида
кўзга
ташланади
.
Хусусан
, “
Мажолис
ун
-
нафо
-
ис
”
асарининг
форсий
таржималарини
олима
кенг
режада
ўрганади
.
Тазкиранинг
XVI
аср
-
нинг
турли
даврларида
қилинган
уч
форсий
таржимаси
олима
томонидан
таҳлил
этилган
.
Маълумки
, “
Мажолис
ун
-
нафоис
”
нинг
ик
-
кинчи
таржимаси
Муҳаммад
Қ
азвиний
томони
-
дан
амалга
оширилган
.
С
.
Ғаниева
иккинчи
таржимани
“
Мажолис
ун
-
нафоис
”
асари
билан
муқояса
қилиб
ўрганиб
чиқади
.
Баъзи
қисқар
-
тириш
,
ўзгартириш
,
қўшимча
каби
фарқларни
таҳлил
этади
.
Жумладан
,
С
.
Ғаниева
“
Қ
азвиний
“
Мажолис
”
даги
Соҳибга
бағишланган
фиқрани
таржима
қилгач
,
ўзидан
Навоий
билан
Соҳиб
-
нинг
яқинлигини
шарҳловчи
бир
“
зарофат
”
қў
-
шади
”,
4
-
деб
ёзади
ва
Соҳиб
Доронинг
Навоий
вафоти
муносабати
билан
ёзилган
марсиясини
Қ
азвиний
асарда
келтирганлигини
қайд
этади
.
3
Ғаниева
Суйима
.
Навоийшуносликнинг
муҳим
ютуғи
. //
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
, 1966.
№
1. –
Б
. 70.
4
Суйима
Ғаниева
. “
Мажолис
ун
-
нафоис
”
нинг
форсий
таржимасидаги
баъзи
иловалар
ҳақида
. //
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
, 1964, 2-
сон
.
Б
. 66-67.
S H A R Q M A S H ’ A L I
128
С
.
Ғаниева
Соҳиб
Доронинг
марсиясини
бошқа
таржималарда
қандай
берилганлигини
ҳам
ўрга
-
нади
.
Шуниси
аҳамиятлики
,
навоийшуносликда
“
Мажолис
ун
-
нафоис
”
мутаржимларининг
Со
-
ҳиб
Доро
марсиясига
бўлган
муносабатини
С
.
Ғаниева
дастлаб
тадқиқ
этган
. “
Бу
марсия
ҳақида
Муҳаммад
Ҳакимшоҳ
Қ
азвиний
маълу
-
мотларига
суяниб
,
Суйима
Ғаниева
биринчи
-
лардан
бўлиб
нисбатан
кенг
мулоҳаза
юритган
ва
алоҳида
мақола
чоп
эттирган
”.
1
Таржимачилик
–
Алишер
Навоий
асарлари
ўтмишда
Шарқ
ва
Ғарб
тилларига
таржима
қи
-
лингани
маълум
. “
Навоийнинг
бошқа
тилларга
таржима
қилинган
дастлабки
бадиий
асари
“
Сабъаи
сайёр
”
бўлади
.
Христофор
Арманий
1557
йили
итальян
тилида
нашр
этирган
. ...
Бу
асар
немис
,
француз
ва
голланд
тилларига
тар
-
жима
қилиниб
, 11
марта
нашр
этилган
.
Шу
-
нингдек
, XVII
аср
грузин
шоири
Цицишвили
Навоийнинг
“
Сабъаи
сайёр
”
достонини
эркин
таржима
қилиб
, “
Е
тти
гўзал
”
достонини
ярат
-
ган
. XIX
аср
охири
ва
XX
асрнинг
бошларида
Навоийнинг
“
Муҳокамат
ул
-
луғатайн
”
асари
турк
ва
татар
тилига
таржима
қилинади
”.
2
С
.
Ғаниева
Алишер
Навоийнинг
рус
тили
-
даги
10
жилдли
“
Танланган
асарлари
”
учун
“
Мажолис
ун
-
нафоис
”, “
Ҳолоти
Саййид
Ҳасан
Ардашер
”, “
Ҳолоти
Паҳлавон
Муҳаммад
”
(1970, 9-
том
)
ларни
рус
тилига
маҳорат
билан
таржима
этган
. 1991
йили
эса
Навоийнинг
“
Муножот
”
асарини
ҳам
рус
тилига
ўгирган
ва
матн
шарҳини
берган
.
Олиманинг
таржима
-
чиликдаги
муҳим
ютуғи
шундаки
,
бошқа
тил
-
лардан
асарларни
ўзбекчага
ўгириш
билан
бирга
,
ўзбек
тилидан
,
хусусан
,
Навоий
асар
-
ларини
рус
тилига
асарнинг
ўзига
хос
бадиий
-
лигини
сақлаган
ҳолда
таржима
этишидир
.
Олиманинг
ҳақиқий
олим
сифатидаги
фазилат
-
лари
ҳақида
: “
У
,
аввало
,
тил
билади
,
форс
ва
рус
тилларида
ҳавас
қиларли
тарзда
ўқиб
,
ёза
олади
”, -
деб
ёзади
адабиётшунос
И
.
Ҳаққулов
3
Алишер
Навоийнинг
“
Мажолис
ун
-
нафоис
”-
дек
наср
ва
назм
омухталигида
яратилган
асари
-
1
Воҳидов
Р
. “
Мажолисун
-
нафоис
”
нинг
таржималари
.
–
Т
.:
Фан
, 1984. -
Б
. 52.
2
Н
.
Маллаев
.
Гениал
шоир
ва
мутафаккир
. –
Т
.: 1968.
Б
.43.
3
Ҳаққулов
И
.
У
лкан
салоҳият
соҳибаси
.//
Имом
ал
-
Бухорий
сабоқлари
, 2007.
№
1. -
Б
. 23.
ни
рус
тилига
таржима
этган
С
.
Ғаниева
тазкиранинг
насрий
қисмини
муаллиф
нутқи
билан
ёзиб
,
кейин
шеърий
нутққа
мурожаат
этиш
орқали
асарнинг
тарихий
-
илмий
аҳамия
-
тини
бениҳоя
оширишга
эришган
.
С
.
Ғаниева
насрий
баёнини
туркийдан
,
шеърий
парчаларни
форсийдан
рус
тилига
таржима
этаркан
,
Наво
-
ийни
Навоий
сифатида
таржима
қилишга
му
-
ваффақ
бўлган
.
Масалан
, “
Редкостн
ы
й
перл
в
море
влад
ы
чества
,
солнце
,
украшаю
щ
ее
мир
в
небосводе
власти
,
облако
источаю
щ
ее
жемчуг
с
небес
щ
едрости
,
неустрашим
ы
й
лев
в
лесу
храбрости
,
в
ы
сокий
кипарис
в
саду
справед
-
ливости
,
драгоценн
ы
й
камень
в
руднике
вели
-
кодушия
,
легендарн
ы
й
Рустам
на
поле
битв
ы
усердия
,
Хатам
времени
в
чертоге
дарения
,
проницательн
ы
й
чародей
в
мире
красноречия
,
чудодей
,
владею
щ
ий
благоречием
вселенной
,
исполненн
ы
м
изя
щ
ества
, -
султан
всех
султа
-
нов
Абулгази
Султон
Хусейн
Бахад
ы
р
-
хан
…”
4
.
Бу
таржиманинг
асл
нусхаси
қуйидагича
:
“
Салтанат
баҳрининг
дурри
яктоси
ва
хило
-
фат
сипеҳрининг
хуршеди
жаҳонороси
,
сахо
-
ват
ҳавосининг
абри
гуҳарбори
ва
шижоат
бешасининг
ҳузабр
шикори
,
адолат
чамани
-
нинг
сарви
сарбаланди
ва
мурувват
маъдани
-
нинг
гавҳари
аржуманди
,
кўшиш
размгоҳи
-
нинг
Рустами
достони
ва
бахшиш
базмгоҳ
-
ининг
Ҳотами
замони
,
фасоҳат
илмининг
нукта
бирла
сеҳрсози
ва
балоғат
жаҳонининг
диққат
била
муъжиза
пардози
–
Султон
ус
-
салотин
Абдулғози
Султон
Ҳусайн
Баҳодир
-
хон
...”
5
.
С
.
Ғаниева
Навоий
тилининг
шира
-
лиги
ва
жарангдорлигини
сақлай
олган
.
Маъ
-
нодош
сўзларни
танлашда
аниқ
хулосага
келган
.
“
Илк
бор
рус
тилида
нашр
этилган
икки
жилддан
иборат
“
Ўзбек
адабиёти
тарихи
”
К
и
-
тобида
ўзбек
классик
адабиёти
бир
бутун
ҳолда
илмий
холислик
асосида
таърифланганки
,
биз
ўзбек
адабиётининг
бошқа
тилларда
чоп
этил
-
ган
бундай
тарихига
эга
эмас
эдик
.
Табиийки
,
бу
йирик
тадқиқот
унинг
яратган
муаллифла
-
4
Алишер
Навои
.
Сочинения
в
десяти
томах
. 9-
том
.
Пе
-
ревод
Суйим
ы
Ганиевой
. –
Т
. :
Фан
, 1970. –
Ст
. 152.
5
Алишер
Навоий
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 13-
том
.
–
Т
.:
Фан
,1997.-
Б
.173.
S H A R Q M A S H ’ A L I
129
ридан
чуқур
билим
,
теран
нуқтаи
назар
ва
катта
бардошни
талаб
этган
”,
деб
ёзишади
Р
.
Орзи
-
беков
ва
Ҳ
.
Абдусамиевлар
1
.
С
.
Ғаниева
“
Ўзбек
адабиёти
тарихи
” (2
жилдлик
,
рус
тилида
)
нашрларига
кирган
таржималари
учун
1992
йи
-
ли
Беруний
номидаги
Ўзбекистон
Давлат
муко
-
фотига
савозор
бўлди
.“
Ўзбек
адабиёти
тарихи
”
китобидаги
таржималарнинг
қиммати
беқиёс
.
Бу
китоб
ҳақида
шундай
ёзилади
: “...
муаллиф
-
лар
ҳамкорлигида
яратилган
рус
тилидаги
икки
жилдлик
тадқиқот
бизнинг
кўз
ўнгимизда
ўзбек
адабиётининг
кўп
асрлик
тараққиёт
манзараси
-
ни
,
унинг
холис
,
объектив
илмий
тарихини
тўла
намоён
қила
олади
.
Асар
жумҳуриятимиз
ил
-
мий
-
маданий
ҳаётида
муҳим
воқеа
,
ўзбек
фило
-
логияси
тараққиётида
янги
улкан
ютуқ
сифати
-
да
юксак
баҳоланишга
арзигуликдир
. ...
Зотан
,
у
шундай
юксак
мукофотга
лойиқдир
”
2
.
Маълумки
,
сўз
санъаткорининг
маҳоратини
белгилайдиган
асосий
шартлардан
бири
фикр
-
ни
ихчам
ва
турли
шаклларда
ифода
қила
би
-
лишдир
.
Алишер
Навоий
бадиий
ифоданинг
энг
зарурий
талабларидан
бири
бўлган
фикрий
аниқлик
ва
ихчамлик
учун
курашади
. “
Мажо
-
лис
ун
-
нафоис
”
нинг
ҳар
бир
мажлис
якунлани
-
шини
Навоий
турли
хил
сўзлар
ишлатиш
билан
сўз
бойлигининг
кенглигини
кўрсатади
.
Маса
-
лан
,
Аввалғи
мажлиснинг
итмоми
,
иккинчи
мажлиснинг
ихтимоми
,
учинчи
мажлиснинг
хатми
,
тўртинчи
мажлис
охири
каби
.
Л
екин
асар
таржимасида
ҳамма
мажлисларнинг
якуни
“
заключение
”
тарзида
берилган
.
Агар
маъно
-
дош
сўзлар
ўйини
қилиниб
,
турли
маънодош
сўзлардан
фойдаланилганда
асар
таржимаси
янада
бойирди
.
С
.
Ғаниеванинг
ўзи
бир
мақо
-
ласида
бунга
эътибор
қаратади
.
Қ
адимий
ҳинд
ҳикматномаси
бўлган
“
К
али
-
ла
ва
Димна
”
жаҳоннинг
жуда
кўп
тилларига
таржима
қилинган
.
Турли
даврларда
бу
асар
форсийдан
ўзбек
тилига
бир
неча
таржима
этилган
. “
К
алила
ва
Димна
”
ўзбек
тилига
қи
-
линган
таржималари
орасида
энг
машҳурлари
-
дан
бири
Алмаий
қилган
таржима
ҳисобланади
.
1
Раҳмонқул
Орзибеков
.
Ҳамид
Абдусамиев
.
Адабиёт
ва
тарих
. //
Ўзбекистон
адабиёти
ва
санъати
, 1991, 29
ноябр
.
2
С
.
Мамажонов
,
Т
.
Мирзаев
.
Адабиётимиз
кўзгуси
. //
Ўзбекистон
овози
, 1991, 19
ноябр
.
“
К
алила
ва
Димна
”
нинг
Алмаий
таржимаси
тошбосмада
бир
неча
бор
нашр
этилган
ва
хал
-
қимиз
орасида
машҳур
бўлган
. “
К
алила
ва
Димна
”
нинг
таржимонлари
асарга
турлича
му
-
носабатда
бўлишган
.
Бу
ҳақда
В
.
Зоҳидов
шун
-
дай
ёзади
: “...
бу
асарнинг
Шарқ
тилларидаги
таржималари
кўп
жиҳатдан
бир
-
бирига
ўхша
-
майди
.
Ҳар
бир
таржимон
ўз
дунёқарашидан
ва
давр
талабларидан
келиб
чиқиб
,
асарга
ўзича
мустақил
ёндашган
ва
озми
-
кўпми
ўзгарти
-
ришлар
киритган
”.
3
С
.
Ғаниева
таржимон
сифа
-
тида
“
К
алила
ва
Димна
”
ни
ўзига
хос
принцип
асосида
таржима
этади
.
Авваламбор
,
олима
асарнинг
таржималари
тарихини
кенг
ўргана
-
ди
.
Ғарб
ва
Шарқдаги
таржималарни
ўрганиш
давомида
С
.
Ғаниева
шундай
фикрни
бил
-
диради
: “
Шарқ
таржимонлари
асл
матнни
қис
-
ман
бўлса
-
да
,
ўз
дунёқараши
ва
даври
талаб
ва
эҳтиёжларига
мослаб
талқин
этишга
,
ўзгарти
-
ришга
,
айни
чоқда
ўзидан
қўшиш
ёхуд
қисқар
-
тиришларга
ҳам
ҳаракат
қиладилар
.
Бу
маълум
маънода
,
адабий
анъана
тусига
кирган
эди
.
Шарқ
тилларига
қилинган
таржималарга
ёнда
-
шишда
,
хусусан
,
шу
ҳолларни
назардан
соқит
қилмаслик
жоиз
бўлади
”
4
.
С
.
Ғаниева
Алмаий
таржимасини
айнан
шарқ
таржима
мактаби
усулида
амалга
оширганлигини
қайд
этади
.
С
.
Ғаниева
“
К
алила
ва
Димна
”
нинг
ўзбек
тилига
таржимасини
Эронда
Абдулазим
Қ
а
-
риб
томонидан
нашр
қилинган
озарбайжонча
матнини
асос
қилиб
олган
.
Асардаги
қаҳра
-
монлар
ҳамда
персонажлар
,
мамлакат
,
шаҳар
ва
қушлар
номи
ҳам
турли
таржималарда
турлича
бўлганлигидан
кўпроқ
Алмаий
тар
-
жимасига
таянилган
.
С
.
Ғаниева
1961
йили
Этверкнинг
“
Майхўрлик
балоси
”
ҳикоясини
рус
тилидан
ўзбек
тилига
таржима
этади
ва
бу
илк
ишини
матбуотда
эълон
эттиради
.
Бугунги
кунгача
олима
таржима
қилган
Ҳ
.
Ораслининг
озар
тилидан
“
Насимий
”
ва
“
Хоқоний
Ширвоний
”,
3
Воҳид
Зоҳидов
.
Ю
ксак
нафосат
ва
мангу
ҳикмат
обидаси
.
Сўзбоши
.
К
алила
ва
Димна
.
У
чинчи
нашр
. –
Т
.:
Адабиёт
ва
санъат
нашриёти
, 1977. –
Б
. 4.
4
Суйима
Ғаниева
.
Абадиятга
дахлдор
ёдгорлик
.
К
алила
ва
Димна
.
У
чинчи
нашр
. –
Т
.:
Ғафур
Ғулом
номидаги
Адабиёт
ва
санъат
нашриёти
, 1977. –
Б
. 253.
S H A R Q M A S H ’ A L I
130
Реваз
К
икнадзенинг
рус
тилидан
“
Мирзо
У
луғбек
”,
форс
тилидан
“
К
алила
ва
Димна
”
асари
,
А
.
Н
.
Болдиревнинг
рус
тилидан
“
Хожа
Аҳрор
ҳақида
”,
ўзбек
тилидан
рус
тилига
Н
.
К
омиловнинг
“
Ўзбек
адабиётидаги
сиймолар
”
асари
ва
бошқа
таржималари
эълон
этилган
.
Манбашунослик
ва
матншунослик
С
.
Ға
-
ниеванинг
бу
соҳадаги
ишларини
А
.
Ҳайит
-
метов
шундай
эътироф
этади
: “
Суйима
Ғани
-
еванинг
навоийшунос
олима
сифатида
бошқа
тадқиқотчилардан
фарқлари
ва
ёш
тадқиқот
-
чиларга
ўрнак
бўладиган
бир
қанча
сифатла
-
ри
мавжуд
.
У
кўп
тилларни
,
эски
ёзувни
ях
-
ши
билади
ва
манбалар
билан
ишлашни
ях
-
ши
кўради
.
Бирон
асар
ҳақида
янги
илмий
тадқиқот
яратмоқчи
бўлса
,
у
ишни
матншу
-
носликдан
,
бу
асарнинг
қўлёзмаларини
аниқ
-
лаш
,
бир
-
бирига
қиёслашдан
бошлайди
”.
1
С
.
Ғаниева
Ҳусайн
Бойқаро
,
2
Ҳувайдо
,
3
Баё
-
ний
,
4
Пошшохўжа
,
5
Гадоий
6
каби
ижодкорлар
-
нинг
шеърий
тўпламлари
нашрларини
Ўзбекис
-
тонда
дастлаб
амалга
оширган
. 1983
йили
“
Маҳбуб
ул
-
қулуб
”
ни
алоҳида
китоб
қилиб
нашр
эттирган
. 1991
йили
“
Навоий
дастхати
”,
“
Муножот
”, “
Сирож
ул
-
муслимин
”, “
Назм
ул
-
жавоҳир
”
асарларини
тайёрлаган
.
Яна
шу
йили
“
Алишер
Навоий
қомуси
”
саҳифалари
учун
15
шоир
ҳақидаги
маълумотларни
тайёрлаган
.
С
.
Ғаниева
Алишер
Навоийнинг
20
жилдлик
мукаммал
асарлар
тўпламида
“
Фарҳод
ва
Ширин
”(1991
йил
, 8-
том
),
“
Мажолис
ун
-
нафоис
” (1997
йил
, 13-
том
),
“
Маҳбуб
ул
-
қулуб
”, “
Муншаот
”, “
Вақфия
”
(1998
йил
, 14-
том
), “
Хамсат
ул
-
мута
-
ҳаййирин
”, “
Ҳолоти
Саййид
Ҳасан
Арда
-
шер
”, “
Ҳолоти
Паҳлавон
Муҳаммад
” (1999
йил
, 15-
том
), “
Муҳокамат
ул
-
луғатайн
”, “
Ар
-
баъин
”, “
Сирож
ул
-
муслимин
”, “
Муножот
”,
1
Ҳайитметов
А
.
Навоийшунос
олима
жасорати
. //
Имом
ал
-
Бухорий
сабоқлари
, 2007.
№
1. -
Б
. 24.
2
Ҳусайн
Бойқаро
.
Девон
.
Рисола
. -
Т
.:
Ғафур
Ғулом
номидаги
бадиий
адабиёт
,1968.
3
Ҳувайдо
.
Девон
.
Роҳати
дил
. –
Т
.:
Ўздавадабийнашр
, 1961.
4
Баёний
.
Ғазаллар
. –
Т
. :
Ўздавадабийнашр
, 1962.
5
Пошшхўжа
. “
Мифтоҳ
ул
-
адл
”
ва
“
Гулзор
”. –
Т
.
:
Ўздавадабийнашр
, 1962.
6
Гадоий
.
Шеърлар
. –
Т
. :
бадиий
адабиёт
, 1965.
“
Рисолаи
тийр
андохтан
” (2000
йил
, 16-
том
),
“
Насойим
ул
-
муҳаббат
” (2001
йил
, 17-
том
)
сингари
асарларни
шарҳ
ва
таржималари
билан
нашрга
тайёрлаган
.
С
.
Ғаниеванинг
бошқа
манбашунос
ва
матншунослардан
муҳим
фарқ
қилувчи
томони
шундаки
,
у
севимли
устозларининг
ҳам
ишла
-
рини
давом
эттирмоқда
.
Инглиз
шарқшуноси
Ч
арльз
Рьённинг
“
Британия
музейида
сақлана
-
ётган
туркий
қўлёзмалар
”
феҳрастида
Абдул
-
жамил
котибнинг
“
Туҳфат
ус
-
салотин
”
асари
ҳақидаги
маълумотни
олган
отахон
матншунос
Порсо
Шамсиев
ушбу
асарнинг
фотонусхаси
-
ни
олишга
муяссар
бўлади
.
Порсо
Шамсиев
асарни
босмага
тайёрлаган
,
аммо
тўпламни
олим
нашр
эттира
олмаган
экан
.
У
стозга
му
-
ҳаббат
ва
ҳурмат
намунаси
сифатида
С
.
Ғани
-
ева
саъй
-
ҳаракатлари
билан
ушбу
хайрли
иш
амалга
оширилди
.
Нашр
Порсо
Шамсиевнинг
110
йиллигига
бағишланди
.
Нашрга
тайёрлаш
жараёнида
ҳар
бир
байт
Алишер
Навоий
20
жилдли
мукаммал
асарлар
тўплами
бўйича
қайси
жилд
ва
нечанчи
ғазал
таркибида
келиши
кўрсатилган
.
С
.
Ғаниева
бу
асар
ҳақида
мақола
ҳам
эълон
қилган
7
.
С
.
Ғаниева
илмий
-
ижодий
фаолиятини
яна
тўлдирадиган
мавқелар
ҳам
кузатиладики
,
бу
-
лар
олиманинг
ўзига
хос
характерли
фаолияти
билан
ажралади
.
Яъни
:
1.
С
.
Ғаниева
“
Ўзбек
совет
энциклопедия
-
си
”
га
56
мақола
, “
Л
итературно
энциклопедии
-
ческий
словарь
”
га
эса
27
мақола
тайёрлаган
.
2.
С
.
Ғаниеванинг
мумтоз
адабиёт
вакилла
-
ри
асарларининг
нашрларидаги
муҳаррирлиги
аҳамиятлидир
.
Жумладан
, 1986
йили
чоп
этил
-
ган
“
У
ч
булбул
гулшани
”
тўпламига
ҳам
С
.
Ғаниева
муҳаррирлик
қилади
.
Бу
китобнинг
шоир
Дурбекга
бағишланган
қисмини
Р
.
Шарофутдинова
тайёрлаган
.
Бу
қисмга
С
.
Ғаниева
“
Илк
муҳаббат
достони
”
номли
сўзбоши
ҳам
ёзган
.
С
.
Ғаниева
ҳозиргача
20
дан
ортиқ
китобларга
муҳаррирлик
қилган
.
Шулардан
,
Алишер
Навоий
асарлари
15
томлигида
П
.
Шамсиев
тайёрлаган
“
Фарҳод
ва
7
Ғаниева
С
. “
Туҳфат
ус
-
салотин
”
ёҳуд
шоҳ
байтлар
мажмуаси
. //
имом
ал
-
Бухорий
сабоқлари
, 2001, 2-
сон
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
131
Ширин
”, “
Маҳбуб
ул
-
қулуб
”, “
Муншоот
”,
“
Вақфия
”, “
Хамсат
ул
-
мутаҳаййирин
”,
А
.
Аб
-
дуғафуровнинг
“
Навоий
ва
адабий
таъсир
маса
-
лалари
”,
С
.
Эркиновнинг
“
Навоий
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
и
ва
унинг
қиёсий
таҳлили
”,
А
.
Ҳайит
-
метовнинг
“
Ўзбек
адабиёти
масалалари
”,
Али
-
шер
Навоийнинг
1983
йили
нашр
этилган
“
Маҳбуб
ул
-
қулуб
”
асари
,
У
.
Отажоннинг
“
У
с
-
тозлар
хотираси
”,
Ш
.
Хасанованинг
“
Мавлоно
Хожа
Қ
ози
Пайвандий
Ризоийнинг
“
Қ
уш
тили
”
достони
ва
унинг
қиёсий
текстологик
тадқиқи
”
каби
тадқиқотларига
муҳаррирлик
қилган
.
3.
С
.
Ғаниевабир
қатор
ўқув
дастурларининг
муаллифи
ҳамдир
.“
Шарқ
шеъриятига
кириш
”
(
К
онсерватория
талабалари
учун
), “
Ё
зув
тарихи
ва
китобат
санъати
”, “
Иншо
санъати
”,
“
Қ
ўлёзмалар
матни
ва
нашрларини
тайёрлаш
”,
“
Илми
балоғат
”, “
Навоий
асарлари
матншунос
-
лиги
”, “
Ғарб
ва
Шарқ
адабий
алоқалари
”, “
Тар
-
жима
назарияси
ва
амалиёти
”(
ҳаммуаллиф
),
“
Ўзбек
мақомларидаги
Навоий
ғазалларининг
шарҳи
”(
К
онсерватория
мақом
бўлими
учун
қўлланма
)
кабиларни
тузган
.
Профессор
Қ
.
Содиқов
билан
ҳаммуалифликда
“
Ё
зув
тарихи
ва
китобат
санъати
”
ўқув
қўлланмасини
тузиш
-
да
қўлёзма
манбалар
устида
ишлаш
бўйича
йиққан
кўп
йиллик
тажрибаларни
назарий
умумлашма
тарзида
тақдим
этилиши
дейиш
мумкин
.
Олиманинг
раҳбарлигида
тўққиз
тад
-
қиқотчи
номзодлик
диссертациясини
ҳимоя
қилган
.
Саккиз
нафар
филология
,
битта
санъат
-
шунослик
бўйича
фан
номзодлари
,
йигирмадан
ортиқ
магистрлар
тайёрлаган
.
Ўн
етти
тадқи
-
қотчининг
ишига
оппонентлик
қилган
.
4.
С
.
Ғаниеванинг
ўнга
яқин
мақоласи
хори
-
жий
мамлакатларда
чоп
этилган
.
Москва
,
Боку
,
Л
енинград
,
Олмота
,
Хўжанд
,
Бишкек
,
Душан
-
бе
,
Теҳрон
,
Анқара
,
Пекин
каби
мамлакатларда
адабиётимиз
тарихи
,
миллий
маданиятимиз
,
қўлёзма
нусхаларни
ўрганиш
ва
тарғиб
этиш
-
даги
долзарб
масалалар
борасида
илмий
-
наза
-
рий
маърузалар
билан
иштирок
этиб
келмоқда
.
Хусусан
,
Афғонистонда
чиқадиган
“
Ю
лдуз
”
газетасида
С
.
Ғаниеванинг
қатор
мақолалари
эълон
қилинган
.
Навоий
ҳаёти
ва
ижодий
меросини
тадқиқ
этишда
афғон
олимларининг
ҳам
ҳиссаси
катта
.
Афғонистонда
дастлабки
навоийшунослик
ўтган
асрнинг
40-
йилларидан
бошланади
. “...
Афғонистонда
Навоий
ижодини
ўрганиш
,
уни
изчил
йўлга
қўйишда
ўзбек
олимларининг
хизматлари
катта
.
В
.
Зоҳидов
,
В
.
Абдуллаев
,
И
.
Султон
,
Ғ
.
К
аримов
,
Ш
.
Шу
-
куров
,
Б
.
Валихўжаев
,
С
.
Ғаниева
,
М
.
Ҳакимов
,
А
.
Абдуазизов
ва
бошқа
олимларимизнинг
ил
-
мий
мақолалари
,
катта
ҳажмдаги
илмий
асар
-
ларининг
Афғонистон
вақтли
матбуотида
бо
-
силиши
фикримизнинг
далилидир
”.
1
Алишер
Навоий
ҳаёти
ва
ижодига
бағиш
-
ланган
анъанавий
илмий
анжуманлардаги
маърузалар
.
1957
йилдан
буён
ҳар
йили
9
февраль
–
Алишер
Навоийнинг
туғилган
куни
муноса
-
бати
билан
илмий
-
анъанавий
анжуман
мунта
-
зам
ўтказилиб
келинади
.
С
.
Ғаниева
ушбу
илмий
-
анъанавий
анжуманда
1957
йили
“
Мажолис
ун
-
нафоис
”
ни
матншунослик
жи
-
ҳатдан
ўрганиш
”
номли
маърузаси
билан
иш
-
тирок
этишни
бошлаган
бўлса
,
кейинги
чиқишларини
турли
мавзулардаги
маърузалари
билан
давом
эттириб
келмоқда
.
Бугунги
кунга
қадар
52
маротаба
ўтказилган
ушбу
анжуман
-
дан
фақат
6
тасидагина
иштирок
этмаган
.
Қ
олган
барчасида
иштирок
этган
ва
ўзининг
долзарб
масалаларни
ёритувчи
маърузаларини
эълон
қилган
.
К
елтирилган
жиҳатларга
асосланиб
,
Ўзбе
-
кистон
қаҳрамони
С
.
Ғаниева
фақат
асл
ҳақи
-
қатга
интилган
тарихчи
,
филолог
,
матншунос
олима
,
анъана
ва
новаторликни
ҳамоҳанг
қила
олган
илм
кишиси
ҳисобланади
,
дея
баралла
айтиш
мумкин
.
1
Қ
удратуллаев
Ҳ
.
Хуросоннинг
туркинажод
фарзанди
. //
Ўзбекистон
адабиёти
ва
санъати
, 1991, 8
феврал
. -.
Б
. 4.
