S H A R Q M A S H ’ A L I
9
ГОЛКОНДА
СУЛТОНЛИГИ
ДАВРИДА
УРДУ
АДАБИЁТИ
АБДУРАҲМОНОВА
МУҲАЙЁ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
XV–XVII
асрларда
Қутбшоҳлар
ҳокимияти
даврида
яшаб
ижод
қилган
шоирлар
–
Қули
Қутбшоҳ
,
Султон
Иброҳим
ва
унинг
ворислари
–
Муҳаммад
ва
Абдулла
ва
улар
яратган
куллиётлар
,
Муҳаммад
Мазҳаруддин
ибн
Нишотий
ва
унинг
“
Иршоднома
”
маснавийси
,
“
Сукҳ
Саҳела
”
ва
1610
мисрали
“
Ҳужжат
ал
-
бақа
”
ва
кўплаб
голкондалик
шоирлар
–
Аминуддин
Аъла
,
Камол
Хон
Рустамий
,
Мирзо
Муҳаммад
Муқимий
каби
дакҳинийда
қалам
тебратган
мутасаввиф
шоирлар
ижоди
хусусида
сўз
боради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Декан
,
дакҳиний
,
дўҳра
,
Голконда
султонлиги
,
тариқат
,
марсия
,
ғазал
,
қасида
,
рехта
.
Аннотация
.
В
статье
пишется
о
творчестве
поэтов
,
живших
в
Голконде
в
XV–XVII
вв
.
во
время
правления
династий
Кутубшахов
,
таких
как
,
Мухаммад
Кули
Кутубшах
,
Султан
Ибрахим
,
о
его
книге
Шархи
маргуб
аль
-
кулуб
и
Шахадат
аль
-
хакикат
,
Бурханиддин
Джанам
,
о
его
маснави
«
Иршаднама
», «
Сукх
Сахела
»,
а
также
поэтов
,
таких
как
Аминуддин
Ала
,
Камал
Хан
Рустами
,
Мирзо
Мухаммад
Мукими
и
других
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Декан
,
дакхини
,
дохра
,
Голкондский
султанат
,
суфийское
направление
,
ода
,
дастан
,
элегия
,
газель
,
рехти
.
Abstract.
The article is about the creativity of poets who lived in Golkonda in the XV–XVIIth centuries
during the reign of the Kutubshah dynasty, such as Muhammad Kuli Kutubshah, and Sultan Ibrahim, his
sons – Muhammad and Abdullah and their kulliyats, Muhammad Mazharuddin ibn Nishatiy, about his
masnavi "Irshadnama", "Sukh Sahela", as well as poets such as Aminuddin Ala, Kamal Khan Rustami,
Mirzo Muhammad Mukimi and others.
Keywords and expressions:
Dekan, dakhini, do’hra, Golkonda sultanate, sufizm, elegy, ghazal, poem
genre, ode, rexta.
Голконда
марказий
Ҳиндистондаги
мусул
-
мон
султонликларидан
бири
бўлиб
, 1518
йил
-
да
Баҳманий
салтанати
парчаланиши
билан
шаклланган
Деканнинг
иккинчи
йирик
салта
-
натидир
.
Унда
Қора
Қуюнли
деб
аталмиш
турк
қавмидан
бўлган
Қутбшоҳ
сулоласи
ҳукмронлик
қилган
.
Қутбшоҳлар
ҳокимияти
асосчиси
султон
Қули
Қутбшоҳдан
кейин
етти
авлод
бу
сал
-
танатга
ҳукмронлик
қилган
. 1678
йили
Ав
-
рангзеб
Оламгир
уни
фатҳ
этиб
,
бобурийлар
салтанатига
бўйсундирган
1
.
Султон
Қули
1544
йили
қатл
қилинади
,
унинг
ўғли
Жамшид
тахтни
эгаллайди
ва
етти
йилдан
сўнг
вафот
этади
.
Унинг
вафотидан
сўнг
Субҳон
Қули
ва
Иброҳим
Қутбшоҳлар
тахтга
ўтиради
.
Айниқса
,
Иброҳим
Қутбшоҳ
1
،ﯽﻠﮨ
د
ﯽ
ﯿﻧ
،
ودرا
ﮟﯿﻣ
ﻦﮐد
ﯽ
ﻤﺷﺎ
ﮨ
ﻦﯾﺪ
ﻟ
ا
ﺮﯿﺼﻧ
٢٠١٦
2004
،
٧٥
ص
199
даврида
Голконда
илм
-
маърифат
марказига
айланади
.
У
ҳокимиятни
сиёсий
-
жўғрофий
жиҳатдан
кучайтирди
ва
Голкондада
илму
фаннинг
ривожига
катта
ғамхўрлик
қилди
.
Султоннинг
ўзи
шеъриятга
таъби
бор
,
ўта
иқтидорли
,
араб
,
форс
ва
туркий
тиллардан
ташқари
,
маҳаллий
тилларни
ҳам
билган
2
.
Султон
Иброҳим
йигирма
йил
ҳукм
-
ронлик
қилгач
, 1580
йилда
қазо
қилади
ва
унинг
фарзанди
Муҳаммад
Қули
Қутбшоҳ
тахтни
эгаллайди
.
Бу
давр
қутбшоҳлар
ҳукм
-
ронлигининг
энг
ёрқин
даври
ҳисобланади
3
.
Сабаби
,
бу
пайтда
ҳукмдор
муҳташам
бино
-
лар
,
кенг
бозорлар
қурилиб
,
ям
-
яшил
боғлар
,
сувлари
шарқираб
оқаётқан
анҳорлар
,
ариқ
-
ларни
бунёд
қилдирди
.
2
،ﯽﻠﮨ
د
ﯽ
ﯿﻧ
،
ودرا
ﮟﯿﻣ
ﻦﮐد
ﯽ
ﻤﺷﺎ
ﮨ
ﻦﯾﺪ
ﻟ
ا
ﺮﯿﺼﻧ
2004
٢٠١٦
،
٧٦
ص
95
3
ص
،
ےرﺎﭙﮩﺷ
ودرا
روز
ﺮﭩﮐاڈ
45
١٠٤
S H A R Q M A S H ’ A L I
10
Султоннинг
ўзи
ҳам
дакҳинийда
шеър
битар
,
Қутб
,
баъзан
Маоний
тахаллуси
билан
ижод
қилган
ва
кўпгина
танқидчилар
томонидан
дакҳиний
урдудаги
дастлабки
носир
деб
тан
олинган
1
.
Унинг
ворислари
-
Муҳаммад
ва
Абдулла
ҳам
дакҳиний
ва
форсийда
қалам
тебратган
таниқли
шоирлар
бўлган
.
Илмли
ва
бағрикенг
ҳукмдор
бўлган
Иброҳимнинг
бошқарув
даврида
мамлакат
ҳудуди
кенгайган
,
ҳиндулар
ва
мусулмонлар
орасида
муносабатлар
яхшиланган
.
Ҳинду
-
лар
саройда
юқори
лавозимларни
эгаллашди
ва
уларга
аввалги
мусулмон
шоҳлар
даврида
таъқиқланган
Ҳоли
ва
Дивали
каби
бир
қанча
ҳинду
диний
байрамларини
нишон
-
лашга
рухсат
берилди
.
Маоний
уч
тилда
ижод
қилган
:
урду
,
форс
ва
телугу
.
У
форсийдаги
барча
шеърий
услубларни
ўр
-
ганган
ва
уларни
дакҳинийда
қўллаган
.
Урду
адабиётидаги
дастлабки
муаллиф
сифатида
у
шеърларини
форсча
услубда
девонга
жамла
-
ган
:
қофиядош
ҳарфларнинг
алифбо
кетма
-
кетлигига
кўра
жойлаштирган
.
“
Куллиёт
”
1800
бетдан
иборат
бўлиб
,
уларнинг
ярми
-
дан
ортиғи
ғазал
, 100
дан
ортиқ
саҳифасида
қасида
, 336
бетида
маснавий
,
қолганлари
марсиялар
ва
бир
қанча
тўртликлардан
тар
-
киб
топган
.
Маоний
урдуда
илк
марта
ғазали
мусалсал
,
яъни
бандлари
бир
мавзуда
бўлган
ғазал
битган
шоир
ҳисобланади
.
Бошқа
ҳукмдор
шоирлардан
фарқли
тарзда
Маоний
форсийдан
кўра
ҳиндча
бадиий
лавҳалардан
кўпроқ
фойдаланган
.
Унинг
шеърларида
таомлар
,
кийимлар
,
филлар
ва
бошқа
нарса
-
лар
ҳақида
изоҳлар
берилган
.
У
Ҳиндистон
табиати
ва
одамларининг
одатлари
ҳақида
куйлаган
.
Ҳинду
ва
мусулмон
байрамлари
-
нинг
рангли
тасвирларидан
ташқари
, “
Кул
-
лиёт
”
да
биз
маҳаллий
анъаналарга
ҳамоҳанг
тарзда
йил
фасллари
,
айниқса
ёмғир
мавсуми
ҳақидаги
шеърларни
учратишимиз
мумкин
.
Маоний
равон
ва
содда
тилда
ёзган
ва
юқори
1
،ﯽﻠﮨ
د
ﯽ
ﯿﻧ
،
ودرا
ﮟﯿﻣ
ﻦﮐد
ﯽ
ﻤﺷﺎ
ﮨ
ﻦﯾﺪ
ﻟ
ا
ﺮﯿﺼﻧ
2004
٢٠١٦
،
٧٦
ص
37
қатлам
вакили
бўлишига
қарамай
,
кўпчилик
уни
урду
адабиётидаги
биринчи
халқ
шоири
деб
атайди
.
Ишқий
шеъриятида
ҳам
у
катта
қадам
ташлаган
.
Унинг
шеърларида
аёлларга
бўлган
севги
аввал
бўлгани
каби
яратган
висолига
бўлган
интилиш
ортига
беркитил
-
майди
,
балки
анча
ошкора
ва
очиқ
баён
этилади
.
Мана
шеърининг
мазмуни
:
Менинг
кўзларим
бир
қизнинг
қора
юзига
тушди
,
Ва
бутун
оламни
унутди
.
Сарвдек
қомати
ўзига
жалб
қилади
,
Маёқлар
менга
ой
нуридек
туюлади
.
Шамол
каби
тезлик
билан
қўлларим
белини
қучади
Нозик
бели
эса
қуёш
ва
ой
каби
нур
сочади
2
.
Ўзи
ҳам
яхшигина
шоир
бўлган
Абдул
-
лоҳ
Қутбшоҳ
даврида
Муҳаммад
Мазҳаруд
-
дин
ибн
Нишотий
ижоди
машҳур
бўлган
.
Унинг
ҳаёти
ҳақида
бизда
деярли
маълумот
йўқ
.
Уни
машҳур
қилган
“
Пҳулбан
”
масна
-
вийсидир
. 1655
йилда
ёзилган
бу
ишқий
афсона
шоҳга
аталган
дакҳиний
шеърияти
-
нинг
марвариди
ҳисобланади
.
У
3500
мисра
-
дан
иборат
бўлиб
,
анаъанавий
тарзда
илоҳий
воқеаларга
тўла
. “
Пҳулбан
”
йўқолиб
кетган
“
Басотин
”
асосида
яратилган
. (
Уни
Х
I
аср
ўрталарида
Муҳаммад
Туғлоқ
ҳукмронлиги
даврида
Аҳмад
Зубайрий
ёзган
).
Ибн
Нишо
-
тий
17-
асрдаги
Декан
ҳаётининг
жонли
ва
ишончли
тасвирини
беради
;
шунинг
учун
унинг
асари
фақат
бадиий
жиҳатдангина
эмас
,
тарихий
манба
сифатида
ҳам
аҳамиятга
эга
.
Муқаддима
қисми
охирида
ҳар
доим
-
гидек
мадҳлар
билан
бирга
вафот
этган
шоир
аждодларини
ҳам
ёдга
олади
.
Бир
неча
йиллардан
кейин
ёзилган
хотимасида
айти
-
шича
,
у
аввал
бир
қанча
насрий
асарлар
ёзган
(
ҳеч
бири
бизгача
етиб
келмаган
),
“
Пҳулбан
”
эса
унинг
шеъриятдаги
илк
асари
бўлган
.
Ёқимли
ва
равон
тили
туфайли
у
машҳур
бўлиб
кетган
.
2
37
ص
1997
ﺪﯿﺷر
ﺮﭩﮐاڈ
یراداﺰﻋ
روا
ہﯿﺛﺮﻣ
ﮟﯿﻣ
ﻦﮐد
ﯽﻠﮨ
د
ﯽ
ﺌﻧ
،
ورﻮﯿﺑ
ودرا
ﯽ
ﻗﺮﺗ
یﻮﺳﻮﻣ
،
١٩٨٩
١٢٩
S H A R Q M A S H ’ A L I
11
Ибн
Нишотийнинг
ёшроқ
замондоши
Табий
1670
йилда
Низомийнинг
“
Ҳафт
пай
-
кар
”
ига
ўхшатиб
“
Қиссайи
Баҳрам
о
Гулан
-
дам
”
номли
маснавий
ёзади
.
Худди
шу
мавзуга
ундан
олдин
1620
йилда
бижопур
-
лик
Амин
“
Баҳрам
о
Ҳуснбану
”
асарига
ва
1639
йилда
Давлат
ўз
достонида
қўл
уради
.
Бироқ
Табийнинг
асари
анча
ва
мукаммал
.
У
достонни
қирқ
кунда
ёзиб
тугатган
,
деган
тахминлар
ҳам
бор
.
Табий
Важаҳийга
жуда
ихлос
қўйган
ва
ҳатто
улуғ
шоир
ўзининг
тушига
кирганини
таъкидлайди
.
Унинг
тушида
Важаҳий
Табийнинг
унча
мураккаб
бўлмаган
тилда
ёзилган
форс
шоҳи
Баҳром
Гўрнинг
жинлар
мамлакатидаги
саргузашт
-
лари
ва
маликага
уйланиши
ҳақидаги
достонини
мақтаган
экан
.
Яна
бир
машҳур
достон
Қутбшоҳларнинг
охирги
вакили
Абул
Ҳасан
Танашоҳ
даврида
яшаган
Файз
томонидан
ёзилган
. 1683
йилда
у
жинлар
маликаси
ва
Хитой
шаҳзодаси
Ризвон
муҳаббати
ҳақидаги
1700
мисрали
“
Ризваншаҳ
о
Руҳафза
”
номли
маснавий
яратган
.
Замон
талабига
мос
тарзда
қўрқинч
-
ли
ва
мўъжизавий
ҳодисалар
тасвирланган
.
Мавзу
форс
насрий
эртагидан
олинган
.
Бу
дакҳинийда
битилган
достоннинг
тили
аввал
ёзилганларидан
бироз
содда
;
баъзи
бўлим
-
лари
насрда
ёзилган
;
форс
ва
араб
сўзлари
-
дан
фойдаланишда
Файз
ўзидан
олдинги
шоирлардан
кўра
Валийга
кўпроқ
эргашади
:
бу
эса
1680
йиллардаги
дакҳиний
урдуда
форсий
лексикани
қўллашга
мойиллик
ку
-
чайганини
кўрсатади
.
Ярим
аср
ўтиб
, 1745
йилда
Муҳаммад
Бақир
Оға
Файзнинг
мавзусини
ишқий
эр
-
таклар
ва
фантастик
ҳикоялар
учун
қайта
ишлаб
чиқади
.
Афсоналар
дакҳиний
адабиё
-
тида
шу
даврдаги
ҳинд
-
форс
шеъриятидаги
каби
кўп
қўлланиларди
.
Шоирлар
одатда
санскрит
ёки
форсийдаги
намунасини
олиш
-
ган
,
лекин
деярли
уларнинг
ҳаммаси
асар
-
ларига
маҳаллий
тус
беришган
.
Бу
соҳадаги
энг
машҳур
шоирлардан
бири
XVIII
асрда
яшаган
деканлик
Таҳсинуддин
бўлган
.
Унинг
“
Қиссайи
Камруп
”
маснавийси
шаҳзода
Кам
-
рупнинг
тушида
кўриб
ёқтириб
қолган
қиз
–
Кала
ишқида
кечирган
саргузаштлари
ҳақида
ҳикоя
қилади
.
Ҳикоянинг
номи
ҳам
кўрсатиб
турибдики
,
мавзу
(“1001
кеча
”
даги
Самарқанд
шаҳзодаси
эртагига
жуда
ўхшаш
)
санскритдан
олинган
.
Сарой
шеъриятидан
ташқари
,
яна
бир
оммалашган
шеърият
Голкондада
–
Декан
атрофларида
ривожланди
.
Саид
Булакий
,
Ми
-
рон
Яъқуб
,
Фаруқий
каби
бир
қанча
шоирлар
ўз
шеърларини
бозорлар
ва
бошқа
одамлар
гавжум
жойларда
ўқишган
;
халқ
орасидан
чиққан
қаландар
ва
ҳикоячилар
уларни
ёд
олиб
,
бутун
Ҳиндистон
бўйлаб
куйлаб
юриш
-
ган
.
Бироқ
,
бу
шеърларнинг
кўпчилиги
ёзиб
олинмаган
,
шунинг
учун
вақт
ўтиши
билан
йўқолиб
кетган
.
XVII
аср
иккинчи
ярмида
бобурийлар
дав
-
лати
Деканнинг
мустақил
султонликларига
сиёсий
ва
ҳарбий
босимни
кучайтира
борди
.
Чексиз
урушлар
,
келажакда
бўлиши
мумкин
бўлган
талафоту
қирғин
-
баротлар
хавотири
Бижопур
ва
Голкондадаги
шоирларда
умид
-
сизликни
келтириб
чиқарди
.
Бу
эса
фожиавий
мавзуларга
кўпроқ
мурожаат
қилиш
ва
диний
туйғулар
чуқурлашувида
ўз
аксини
топди
.
Бундай
шароитда
баландпарвоз
мадҳиялар
ва
гўзал
севги
ҳақидаги
қўшиқлар
ўз
ўрнини
ғам
-
гин
шеъриятга
бўшатиб
бериши
табиий
эди
.
Декандаги
салтанат
аҳлининг
катта
қисми
шиа
бўлгани
учун
муҳаррам
ойидаги
фожиали
Карбало
воқеасининг
ёдга
олиниши
уларнинг
диний
тарғиботларининг
ажралмас
қисмини
шакллантирди
;
аслида
дакҳинийдаги
илк
мар
-
сияларни
Муҳаммад
Қули
Қутбшоҳ
номи
билан
боғлайдилар
.
Бу
жанр
анча
ривожлан
-
ганди
ва
пайғамбар
авлодларининг
мусибату
қийинчиликлари
ҳақидаги
таъсирли
шеърлар
айтишда
ишлатиларди
:
мисол
учун
,
чақалоқ
Ашғар
қиссаси
.
Ҳошим
Алининг
марсияси
қуйидаги
сўзлар
билан
бошланади
:
Бу
не
кўргилик
,
сенинг
қонга
бўялган
кафанинг
,
Ашғар
Бу
не
ғам
,
сенинг
чанқоқдан
қуриб
қолган
оғзинг
,
Ашғар
S H A R Q M A S H ’ A L I
12
Сенинг
атиргул
каби
тананг
–
қизил
,
Ашғар
Бу
не
ғам
,
сенинг
болалигинг
Ашғар
Нега
сенинг
сочларинг
тўзғиган
Нега
оғзингдан
қон
оқади
?
Нега
бунча
тез
уйқуга
кетдинг
?
Бу
ҳам
бошқа
марсиялар
сингари
бечора
онанинг
фарёди
билан
якун
топади
:
Э
нди
кимнинг
бешигин
тебратай
,
Энди
кимга
аллалар
айтай
,
Энди
кимни
бағримга
босай
,
Бу
не
кўргилик
,
сенинг
болалигинг
Ашғар
1
.
Декан
давлатлари
мустақиллигига
Авранг
-
зеб
якун
ясади
. 1686
йилда
у
Бижопурни
босиб
олди
,
бир
йилдан
кейин
Голкондани
эгаллади
ва
уларни
бобурийлар
империяси
таркибига
қўшиб
олади
.
Лекин
дакҳиний
адабий
анъана
-
лари
яна
бир
аср
сақланиб
қолди
.
Шунинг
учун
саййид
Ашраф
марсия
ёзиш
анъанасини
давом
эттирган
ва
1713
йилда
халифа
Али
Ҳайдарнинг
жанг
саргузаштлари
акс
эттирил
-
ган
“
Жангномайи
Ҳайдарий
”
асарини
ёзиб
тугатган
.
Қизиқ
томони
шундаки
,
Ашраф
каби
Муҳаммад
Файзий
Озод
ҳам
“
Зафарнома
”
сида
Алининг
кенжа
ўғли
–
Муҳаммад
ибн
ал
-
Ҳанафийя
ҳақида
ёзган
.
Бошқа
кўплаб
Декан
ижодкорлари
ҳам
шу
мавзуга
қўл
уришган
.
Худди
шу
даврда
Атторнинг
машҳур
“
Мантиқ
ут
-
тайр
”
достонига
ўхшатма
тарзи
-
да
Важаҳий
“
Банжҳи
бача
”
номли
китоб
ёзган
.
Ишқий
маснавийлар
ёзиш
анъанасини
қодирия
тариқати
вакили
Қози
Маҳмуд
Баҳрий
давом
эттирган
.
У
сўзлашув
тилида
ёзган
ва
шеърий
мукаммалликка
интилма
-
ган
.
Унинг
“
Ман
лаган
”
маснавийси
анча
мураккаб
ҳисобланади
.
Доктор
Саид
Абдул
-
ланинг
таъкидлашича
,
унда
сўфийлик
анъа
-
налари
бўйича
ишқий
ҳикоялар
ёзиш
тузил
-
маси
кўрсатилган
.
Баҳрий
,
шунингдек
,
кичик
достонлар
ва
форсий
шеърлар
ёзган
.
Кейинги
давр
дакҳиний
адабиётида
ҳикоя
шаклидаги
қисқа
достонлар
кўп
учрарди
.
1
ﯽ
ﻗﺮﺗ
یﻮﺳﻮﻣ
ﺪﯿﺷر
ﺮﭩﮐاڈ
یراداﺰﻋ
روا
ہﯿﺛﺮﻣ
ﮟﯿﻣ
ﻦﮐد
ﯽﻠﮨ
د
ﯽ
ﺌﻧ
،
ورﻮﯿﺑ
ودرا
١٩٨٩
Дийдор
“
Қиссайи
Моҳи
мунаввар
ва
Шам
-
шод
Бону
”
номли
қисқа
маснавийсида
му
-
сулмон
савдогарнинг
ўғли
ва
европалик
гўзал
қизнинг
Сурат
савдо
бандаргоҳидаги
севгиси
ҳақида
ҳикоя
қилинади
.
Дакҳиний
шеъриятида
ривожланган
Ба
-
раҳа
манаса
ёки
Даваздаҳ
манаса
(12
ой
ҳақидаги
достонлар
)
маҳаллий
ҳинд
шеърия
-
тидан
келиб
чиққан
ва
қишлоқларда
халқ
оғзаки
анъаналари
билан
умумий
жиҳатлари
кўп
.
Бу
турдаги
достонлар
асосан
Асарҳ
ойидан
(
июнь
–
июль
)
ёмғир
мавсуми
бош
-
ланган
ва
табиат
қайта
жонланган
,
дарахтлар
ва
майдонлар
яшилликка
бурканадиган
давр
-
дан
бошланади
.
