S H A R Q M A S H ’ A L I
10
Турк
адабиёти
тарихи
манбаларида
келишича
,
XV
асрда
маддоҳлар
-
ҳикоячилар
жуда
машҳур
бўлган
.
Улар
насрий
,
назмий
,
мусиқали
ва
му
-
сиқасиз
усулларда
ўз
репертуарларидаги
асар
-
ларни
халққа
етказган
.
Томоша
жараёнида
уларга
иккита
деталь
хизмат
қилган
.
Улар
рў
-
молча
ва
оддий
таёқ
.
Маддоҳлар
соатлаб
томо
-
ша
қўйганлиги
сабаб
терлаш
эҳтимоли
бор
,
шу
сабабли
улар
рўмолчага
эҳтиёж
сезади
ёки
тур
-
ли
образларни
яратиш
учун
ҳам
рўмолча
ёки
таёқдан
фойдаланади
.
Таёқ
аксарият
ҳолларда
учқур
от
образини
яратишда
қўл
келади
.
Турк
халқ
оғзаки
драмасини
ўрганиш
жараёнида
қуйидагича
хулосаларга
келинди
:
Биринчидан
,
халқ
оғзаки
драмаларида
ҳаёт
ҳодисалари
,
инсонлар
ўртасидаги
турлича
му
-
носабатлар
,
руҳий
кечинмалар
соялар
ва
ёғоч
қўғирчоқлар
воситасида
акс
эттирилган
;
Иккинчидан
,
турк
халқ
оғзаки
драмасининг
“
Қишлоқ
томошалари
”, “
Кукла
”, “
Қоракўз
”,
“
Ўртадаги
томошалар
”
ва
“
Маддоҳлик
”
синга
-
ри
турлари
мавжуд
бўлиб
,
улар
қизиқчи
,
масхарабоз
,
шоиртабиат
маддоҳлар
томонидан
маҳорат
билан
ижро
этилган
;
Учинчидан
,
миф
,
халқ
ҳикоялари
,
латифа
,
эртак
ва
афсона
сингари
жанрлар
маддоҳ
-
ларнинг
янгидан
-
янги
образлар
яратишига
замин
яратган
;
Тўртинчидан
,
турк
халқ
оғзаки
драмалари
-
нинг
анъанавий
мавзулари
,
ғоявий
-
бадиий
сю
-
жети
,
саҳнадаги
ёғоч
қўғирчоқлар
ёки
мад
-
доҳларнинг
хатти
-
ҳаракати
,
кулгига
мойилли
-
ги
сингари
айрим
хусусиятлар
ёзма
адабиётда
турк
драматургиясининг
вужудга
келишида
субъектив
асос
вазифасини
бажарган
.
ДЕКАНДА
ДАКҲИНИЙ
АДАБИЁТИ
РИВОЖИ
АБДУРАҲМОНОВА
МУҲАЙЁ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
XVII–XVIII
асрларда
яшаб
ижод
қилган
шоирлар
–
Жаъфар
,
Жаталлий
,
Атал
,
Афзал
ва
улар
яратган
девонлар
,
Валий
Аврангободий
,
ундан
ярим
аср
кейин
яшаган
Мир
ва
унинг
“
Никат
уш
-
шуаро
”
тазкираси
,
Камол
Хон
Рустамий
,
Мирзо
Муҳаммад
Муқимий
каби
дакҳинийда
қалам
тебратган
мутасаввиф
шоирлар
ижоди
хусусида
сўз
оради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Декан
,
дакҳний
,
марсия
,
ғазал
,
қасида
,
рехта
.
Аннотация
.
В
статье
идет
речь
о
творчестве
таких
поэтов
,
как
:
Жаъфар
,
Жаталли
,
Атал
,
Афзал
,
Вали
Аврангободи
,
Мир
,
Камол
Хон
Рустами
,
Мирза
Мухаммад
Мукими
,
живших
в
Декане
(
Индия
)
в
XVII–XVIII
вв
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Декан
,
дакхини
,
деканский
султанат
,
суфийское
направление
,
ода
,
дастан
,
газель
,
рехти
.
Abstract.
The article is about the creativity of poets who lived in the 17–18th centuries, such as Ja’far,
Jatalli, Atal, Afzal, Kamal Khan Rustami, Mirzo Muhammad Mukimi and others.
Keywords and expressions:
Dekan, dakhini, Dekan sultanate, sufizm, ode, poem, ghazal, rexta.
Урду
тили
Деҳли
ҳудудида
пайдо
бўлган
бўлса
-
да
,
у
узоқ
муддат
бу
ерда
оғзаки
тил
сифатида
қўлланган
.
У
жануб
томонга
кўчи
-
рилиб
олиб
борилгандан
кейин
бу
тилда
сер
-
маҳсул
адабий
асарлар
пайдо
бўлди
.
Шимолий
Ҳиндистон
адабиётида
асосий
тил
форс
тили
бўлганлиги
ва
шеъриятга
оғ
-
заки
тилни
киритиш
анъана
бўлмаганини
ёд
-
да
тутиш
лозим
.
Феодализм
даврида
ҳукм
-
рон
синфлар
фойдаланган
тилдан
ташқари
S H A R Q M A S H ’ A L I
11
барча
тиллар
ҳеч
бир
нуфузга
эга
бўлмаган
паст
тил
сифатида
қабул
қилинган
.
Шу
са
-
бабли
оғзаки
тил
ва
шеърият
тили
бир
-
бири
-
дан
фарқланган
.
Умуман
олганда
, XVII
асрнинг
охирлари
-
да
шимолий
Ҳиндистоннинг
баъзи
бир
шоирлари
урду
тилида
ижод
қилди
,
булар
қаторига
Жаъфар
,
Жаталлий
,
Атал
,
Афзал
ва
бошқалар
мансуб
бўлиб
,
улар
бир
қатор
асарларни
шу
тилда
ёздилар
.
Валий
Деҳлига
кўчиб
келганидан
сўнг
тах
-
минан
1720
йилдан
бошлаб
форс
тилида
ижод
қилувчи
Деҳли
шоирлари
ҳам
урду
тилида
асарлар
бита
бошлади
:
Фитрат
,
Умид
,
Надим
каби
олим
ва
шоирлар
ва
айниқса
,
кўплаб
ижодкорларга
ҳомийлик
қилган
Орзу
урду
шеъриятига
асос
солди
.
Аксарият
ҳолларда
битта
шеърда
ва
ҳаттоки
,
битта
сатрда
икки
тилни
ҳам
ишлатганлар
.
Бадиий
лавҳалар
баъзида
форс
тилидан
ўзлаштирилар
,
аммо
XVIII
асрнинг
бошидаёқ
давлат
тили
форс
тили
бўлиб
қолишига
қарамай
,
соф
урду
тили
-
даги
оригинал
асарлар
пайдо
бўлди
.
Шеъриятда
бўлган
ўзгаришларни
шундай
тасаввур
қилиш
мумкин
:
дастлаб
форсийда
ижод
қилган
шоирлар
қисман
битта
шеър
доирасида
урду
тилидан
фойдаланди
;
сўнгра
эса
,
форс
тилидан
кечиб
,
тўлиқ
урду
тилида
ижод
қилишга
ўтган
шоирлар
аста
-
секин
пайдо
бўла
бошлади
.
Улар
даставвал
таъ
-
лимни
форс
тилида
олгани
ҳамда
уларнинг
дунёқараши
форс
адабиёти
таъсири
остида
шаклланганлигини
ҳисобга
олиш
лозим
,
шу
сабаб
улар
табиийки
,
ўз
асарларида
форс
тилида
энг
кенг
тарқалган
шеърий
ижод
на
-
муналарига
тақлид
қилдилар
.
Валийнинг
девони
Деҳлига
кириб
кели
-
ши
урду
шеъриятининг
ибтидоси
деб
ҳисоб
-
ланади
.
Бироқ
ҳиндийда
битилган
шеърлар
Ҳинд
ярим
оролининг
шимолий
қисмида
яратилган
асарларда
учраб
турарди
.
Лекин
муаммо
шундаки
,
маҳаллий
тилларда
қисман
ҳиндий
ёки
авадҳийда
ёзилган
асарлар
қай
даражада
соф
урдуга
тегишли
деб
ҳисобла
-
ниши
керак
?
Сабаби
,
улар
мусулмон
ёзув
-
чилари
томонидан
ва
араб
-
форс
адабиёти
қаҳрамонлари
иштирокида
ёзилган
.
Уларнинг
орасига
Акбар
даврида
яшаган
ва
“
Падмават
”
достони
билан
танилган
Малик
Муҳаммад
Жўшийнинг
асарларини
киритиш
керакми
?
Албатта
,
Жўший
ўзининг
гўзал
ва
таъсирли
шеъриятида
она
тилини
қўллаган
мусулмон
ёзувчилари
орасида
ўз
ўрнига
эга
.
Жўшийнинг
бир
пайтлар
доктор
Спренгер
қўлида
бўлган
,
ҳозир
эса
Берлинда
сақланаётган
“
Кунҳават
”
достонининг
нусхаси
унинг
шимолдаги
даст
-
лабки
урду
шоирлари
таркибига
киришини
тасдиқлагандек
бўлади
1
.
Амир
Ҳусрав
форс
ва
ҳиндий
тилларини
қориштириб
достонлар
ёзган
ягона
ҳинд
му
-
сулмон
шоири
эмас
.
Бундай
шеърият
одатда
рехта
аталиб
, “
аралаш
”
ёки
“
сингган
”
деган
маънони
билдиради
.
Рехта
атамаси
дастлаб
сўзлари
икки
тилга
мансуб
бўлган
мусиқий
асарга
нисбатан
ишлатилган
ва
кейинчалик
у
урду
адабиётини
ифодалаш
учун
қўллана
бошлаган
2
.
Валийдан
ярим
аср
кейин
Мир
рехтага
ўзининг
таржимаи
ҳолида
ҳам
“
Никат
уш
-
шуаро
”
тазкирасида
таъриф
берган
:
Рехта
–
Деҳлидаги
сарой
тилида
форс
ус
-
луби
билан
ёзилган
шеъриятдир
3
.
Бу
сўз
1800
йилгача
шу
маънода
қўлланиб
келган
.
Шу
йилдан
бошлаб
урду
1811
йилда
Мирнинг
асари
қайта
ёзилган
урду
ва
ҳиндус
-
таний
тиллари
билан
бир
қаторда
шеърият
тили
сифатида
қўлланади
.
У
баъзи
Лакҳнао
шоирлари
,
жумладан
,
Носих
ижодида
амал
-
даги
тилга
айланди
.
Бироқ
1800
йилдан
бироз
олдин
Шоҳ
Абдулқодир
томонидан
Қуръон
-
нинг
урдуга
таржимасида
муаллиф
“
шоирлар
учун
олий
даражада
гитил
”
маъносида
рехта
сўзини
ишлатган
.
Аслида
эса
у
ўз
ижоди
намунасини
“
амалдаги
ҳиндустаний
тилида
ёзилган
”
деб
айтган
4
.
1
Annemarie Schimmel. Classical Urdu Literature. Otto
Harrassowitz. – Wiesbaden, 1975. – P. 154.
2
ص
٢٦٦
ﻦﻴﺴﺣ
مﺎﺸﺘﺣا
ﺪﻴﺳ
ﺦﻳرﺎﺗ
ﯼﺪﻴﻘﻨﺗ
ﯽﮐ
بدا
ودرا
نﺎﺑز
ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
ﻞﺴﻥﻮﮐ
ﯽﻣﻮﻗ
١٩٩٨
3
Ўша
манба
. –
Б
. 15
5
.
4
ﻣ
ﮟﻴﻣ
ﻦﮐد
ﯽﻗﺮﺗ
ﯼﻮﺳﻮﻣ
ﺪﻴﺵر
ﺮﭩﮐاڈ
ﯼراداﺰﻋ
روا
ہﻴﺛﺮ
،
ﯽﻠﮨد
ﯽﺌﻥ
،ورﻮﻴﺑ
ودرا
١٩٨٩
ص
١٢٩
S H A R Q M A S H ’ A L I
12
Рехтанинг
шимолдаги
дастлабки
вакилла
-
ридан
бири
Мир
Жаъфар
Заталлий
бўлган
.
Малика
Зебуннисо
томонидан
унга
берилган
ном
(
Заталлий
)
ҳам
кўрсатиб
турибдики
,
у
ёки
сарой
қизиқчиси
ёки
шеърлари
унча
жиддий
қабул
қилинмаган
шоир
бўлган
.
Заталлий
Аврангзебнинг
ўғилларидан
бири
билан
Де
-
канга
қилган
саёҳати
давомида
шеъриятга
қизиқиши
уйғонган
деб
ҳисобланади
1
.
Урду
тилидаги
адабиётни
тадқиқ
этувчи
олимларнинг
фикрича
,
шимолий
Ҳиндис
-
тонда
шеърият
ривожининг
илк
даври
1719
йилда
ҳокимиятни
ўз
қўлига
олган
Му
-
ҳаммад
Шоҳнинг
ҳукмронлик
даврига
тўғри
келади
.
Муҳаммад
Шоҳ
урду
тилида
ижод
қилувчи
биринчи
бобурий
ҳукмдор
ўтган
.
Аввал
Акбар
,
Жаҳонгир
ва
Шоҳжаҳон
дав
-
рида
Абулфазл
,
Файзий
,
Урфий
,
Назирий
,
Сойиб
ва
Калимлар
ижоди
юқори
чўққисига
чиққан
бўлса
,
ҳозирда
эса
урдузабон
шоир
-
ларнинг
даври
келган
эди
,
улар
бир
қисми
саройда
истиқомат
қилса
,
бошқа
қисми
сарой
билан
боғлиқ
эмас
эди
.
Дастлаб
урду
шеърияти
шоҳ
саройидан
мустақил
ҳолда
ривожланди
,
аммо
феодализм
даврида
ада
-
биёт
ва
санъат
шоҳ
ва
унга
алоқадор
кибор
-
лар
таъсири
остидан
тўлиқ
эркин
бўла
олмаслигини
унутмаслик
лозим
.
1738–1739
йилларда
мамлакатда
кутил
-
маган
талафот
юз
берди
:
Нодиршоҳ
босқини
ҳукумат
ичидаги
яширин
ётган
низоларни
юзага
чиқарди
.
Нодиршоҳ
1738
йилда
Эрон
ва
Ҳиндистон
ўртасида
доим
тортишувга
сабаб
бўлган
Кандаҳорни
,
икки
йилдан
сўнг
эса
тахтни
эгаллади
.
У
Лаҳўрда
ўз
вакилини
қолдирди
ва
у
ердан
шимоли
-
ғарбий
Ҳин
-
дистонга
қараб
йўл
олди
2
.
У
1739
йил
мар
-
тида
Карнал
жангида
ёмон
тайёргарлик
кўрган
лашкарни
бутунлай
яксон
қилди
;
амалдорлар
орасида
ҳамкорлик
йўқлиги
туфайли
Деҳлининг
тақдири
бир
ёқли
бўлди
.
1
ﯽﻗﺮﺗ
ﯼﻮﺳﻮﻣ
ﺪﻴﺵر
ﺮﭩﮐاڈ
ﯼراداﺰﻋ
روا
ہﻴﺛﺮﻣ
ﮟﻴﻣ
ﻦﮐد
،
ﯽﻠﮨد
ﯽﺌﻥ
،ورﻮﻴﺑ
ودرا
١٩٨٩
ص
١٥٧
.
2
ﻞﺴﻥﻮﮐ
ﯽﻣﻮﻗ
،
،
بﺎﺨﺘﻥا
ﺎﮐ
ﺮﺜﻥ
ﯽﻨﮐد
ﺮﻔﻌﺟ
ﮦﺪﻴﺳ
ﺮﭩﮐاڈ
،
ﯽﻝد
ﯽﺌﻥ،ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
١٩٩٧
ص،
٩
Бу
пайтда
Сафдаржангнинг
асосий
ишон
-
ган
тарафдорлари
1754
йилда
Эски
Деҳлини
талон
-
тарож
қилди
.
Бир
йилдан
кейин
Аҳмад
Шоҳ
кўр
қилинди
ва
тахтдан
ағдарилди
.
Имодулмулк
эса
шоҳ
оиласидан
ва
аҳолидан
кўпроқ
бойлик
йиғишнинг
янги
усулларини
ўйлаб
топа
бошлади
.
Ундан
кейин
Лаҳўрни
эгаллади
ва
шу
билан
Абдуалини
1757
йилда
яна
юриш
бошлашга
ундади
.
Бу
истило
ҳам
яна
бечора
Деҳли
аҳолиси
бошига
кулфатлар
солди
:
Абдуалига
ўзи
қўлга
киритган
ўлжала
-
рини
олиб
чиқиб
кетиши
учун
2800
та
улов
керак
бўлди
.
Бу
воқеадан
кейин
кўплаб
зиёли
кишилар
ва
шоирлар
шарққа
,
авадҳлик
Шижа
-
уддавла
бошқарувидаги
давлатга
кўчиб
кетди
.
Бобурийлар
ҳукмдори
Оламгир
II
ўлдирилиб
,
тахт
учун
кураш
кучайган
1759
йилда
Абдуали
шимоли
-
ғарбий
Ҳиндистонга
қайтди
.
Имодул
-
мулк
билан
чиқишолмай
,
у
Роҳилла
етакчиси
Нажиб
-
уддавлага
мурожаат
қилди
ва
уни
тахт
ҳимоячиси
этиб
тайинлади
.
Абдуали
ўз
тараф
-
дори
–
диний
етакчи
Шоҳ
Валиуллоҳнинг
мам
-
лакатда
анархия
юзага
келишига
йўл
қўймасли
-
гига
ишонган
.
Шоҳ
Валиуллоҳ
ва
унинг
дўстлари
Абдуалини
Ҳиндистонга
яна
бир
ташрифига
сабаб
бўлишди
: 1761
йил
14
январ
-
даги
учинчи
бор
Панипат
жангида
шоҳ
Маҳа
-
раттани
мағлуб
этди
,
лекин
Ҳиндистонда
на
ўзининг
,
на
мусулмон
ҳукмдорларининг
назо
-
ратини
ўрнатмади
.
Деҳли
яна
бир
бор
ўзининг
“
халоскори
”
томонидан
талон
-
тарож
қилинди
.
Мир
ҳам
,
Савдо
ҳам
Деҳлидаги
ўша
йил
-
ги
ҳолатни
жуда
таъсирли
сўзлар
билан
тасвирлаган
:
Афғон
ва
роҳилла
аскарлари
эшикларни
син
-
дириб
кириб
,
ичкарида
бор
одамларнинг
оёқ
-
қўлини
боғлаб
,
ёқиб
юборар
,
бошини
танасидан
жудо
қиларди
.
Ҳар
томон
қонга
беланган
,
одамлар
хонавайрон
.
Бу
ваҳшийлик
уч
кечаю
уч
кундуз
давом
этди
…
Давлат
устунлари
бўлган
амалдорлар
ҳеч
нарсасиз
қолди
.
Одамлар
бор
будидан
айрилди
,
уларнинг
кўпчилиги
кўчаларда
сазойи
қилинди
.
Аёллар
ва
болалар
банди
қилин
-
ди
.
Кейин
аёвсиз
қириб
ташланди
3
.
3
ص
٧٥
ﻦﻴﺴﺣ
مﺎﺸﺘﺣا
ﺪﻴﺳ
ﺦﻳرﺎﺗ
ﯼﺪﻴﻘﻨﺗ
ﯽﮐ
بدا
ودرا
ﯽﻣﻮﻗ
نﺎﺑز
ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
ﻞﺴﻥﻮﮐ
١٩٩٨
S H A R Q M A S H ’ A L I
13
Савдо
эса
қуйидагича
ёзган
:
Деҳлининг
вайрон
этилишини
қандай
таъ
-
рифалшим
мумкин
?
Шоқолнинг
овози
эши
-
тилмаган
бирорта
ҳам
уй
қолмади
.
Мас
-
жидлар
бўшаб
қолди
ва
юзтадан
битта
уйдагина
чироқ
ёниб
турарди
.
Одамларда
ҳатто
овқат
қилиш
учун
қозон
ҳам
қолмади
.
Бир
пайтлар
одамлар
баҳор
келишини
ни
-
шонлаб
,
байрам
қилган
жойларда
бугун
ҳа
-
шаротлар
ўрмалаб
юрарди
.
Бир
пайтлар
оч
одамларни
очликни
унутишга
мажбур
қилган
гўзал
бинолар
вайронага
айланган
…
қиш
-
лоқлар
ҳувиллаб
қолган
,
дарахтлар
қуриган
,
қудуқлар
эса
мурдаларга
тўла
1
.
Нажиб
-
уддавла
1770
йилда
вафот
этди
.
Шоҳ
Олам
II
Деҳлига
қайтиб
тахт
учун
кура
-
шишга
ўзида
жасорат
топа
олди
.
У
13
йиллик
қувғиндан
сўнг
1772
йилда
Деҳлига
кириб
ке
-
лади
.
Бу
пайтда
асли
эроний
бўлган
ва
инглизлар
билан
яхши
муносабат
ўрната
олган
Нажафхон
асосий
ҳукумат
ишларини
бошқа
-
рарди
2
.
Нажиб
-
уддавланинг
ўғли
Забита
Хон
маратҳларга
қарши
курашди
.
Нажиб
-
уддавла
-
нинг
набираси
Ғуломқодир
1787
йили
қисқа
муддатга
мирул
-
умаро
бўлишга
эришди
.
Унинг
қўшини
бир
йилдан
кейин
Деҳлини
эгаллади
.
Шоҳ
Олам
II
ни
кўр
қилган
Ғулом
Қодир
-
нинг
ўзи
ҳам
Синдҳия
лашкари
томонидан
шафқатсизларча
ўлдирилди
.
Шоҳ
Олам
ҳу
-
кумат
тепасида
1806
йилгача
қолди
.
Шоҳ
Оламнинг
вафотидан
кейин
Лорд
Лейк
бутун
бобурийлар
давлатини
Британия
им
-
перияси
назорати
остига
олди
3
.
Деҳлининг
юқори
табақа
доиралари
шоир
-
ларга
ҳомийлик
қилиш
ва
улар
ижодини
қўллаб
-
қувватлаш
учун
сарфлашни
дилдан
хоҳлаган
.
Мусулмон
,
айниқса
,
бобурий
ҳукм
-
дорларнинг
ўзлари
ҳам
яхшигина
шоир
бўлган
.
Бобур
давридан
бери
улар
орасида
ижод
қилмаган
вакилни
топиш
амри
маҳол
.
Офтоб
тахаллуси
билан
ижод
қилган
Шоҳ
Олам
II
1
Annemarie Schimmel. Classical Urdu Literature. Otto
Harrassowitz. – Wiesbaden, 1975. – P. 161.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 162.
3
Ўша
манба
. –
Б
. 163.
баъзан
Мир
Дарднинг
Деҳлидаги
уйида
бўла
-
диган
мусиқий
кеча
ва
шеърий
мажлисларда
қатнашган
.
Унинг
11000
мисрали
“
Манзум
и
ақдас
”
маснавийси
у
кўр
бўлиб
қолишидан
икки
йил
олдин
,
яъни
1201/1786
йилда
ёзиб
тугатилган
4
.
Шоҳ
Оламнинг
ўғли
Акбар
II
шеърла
-
рини
Нур
тахаллуси
билан
ёзган
.
Шоҳ
Оламнинг
Деҳлидан
Авадҳга
кетиб
қолган
икки
ўғли
ҳам
санъатга
бўлган
иқтидори
билан
ажралиб
турган
:
Жавонбахт
Жаҳондор
Шоҳ
қўшиқлар
учун
шеърлар
ва
маснавий
-
лар
ёзган
ва
қочқинда
юрган
шоирлар
орасида
кўп
дўстлари
бўлган
.
У
1838
йилда
Аграда
82
ёшида
вафот
этган
.
Шеъриятга
фақат
шоҳлар
ёки
бой
оилалар
алоқадор
бўлмаган
.
Низом
тахаллуси
билан
ижод
қилган
Индолмулк
ўзи
бошқарган
қўғирчоқ
ҳукмдорлардан
шоирликда
қолиш
-
маган
;
у
урду
,
форс
,
туркий
ва
араб
тилида
шеърлар
қолдирган
.
Унинг
хотини
Ганно
Бегим
ҳам
шоира
бўлганлиги
ҳақида
ёзилган
5
.
Ҳар
қандай
ижодий
фаолият
учун
тўсқин
-
лик
қиладигандек
туюлган
сиёсий
вазиятда
шеърият
маҳаллий
тилларда
–
синдҳий
,
пан
-
жобий
ва
урдуда
тезлик
билан
ривожланди
.
Урду
дастлаб
Деҳлида
,
шаҳар
вайрон
бўлиб
,
ҳомийлар
қолмаганидан
кейин
Файзобод
ва
Лакҳнаода
гуллаб
-
яшнади
.
Салтанатнинг
қу
-
лаши
авваллари
баланд
-
парвоз
ғояларнинг
тасвири
учунгина
мос
келадиган
ўртача
дара
-
жада
деб
ҳисобланган
тил
учун
янги
йўлларни
очди
.
Тез
орада
деҳлилик
шоирлар
юқори
мартабали
давралардаги
сўзлашув
тили
–
урду
-
э
-
муаллаъ
(
аъло
урду
)
ни
яхши
ўзлаштир
-
ган
шахс
учун
катта
имкониятлар
яратиши
мумкинлгини
англаб
етишди
.
Шундай
бўлса
-
да
, 1752
йилда
Мир
рехтада
170
дан
ортиқ
ижод
қилган
шоир
ҳақида
айтиб
ўтгани
ҳайратланарли
6
.
Гарчи
улар
ичига
Амир
Хус
-
4
ص
٢٧٧
ﻳرﺎﺗ
ﯼﺪﻴﻘﻨﺗ
ﯽﮐ
بدا
ودرا
ﻦﻴﺴﺣ
مﺎﺸﺘﺣا
ﺪﻴﺳ
ﺦ
نﺎﺑز
ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
ﻞﺴﻥﻮﮐ
ﯽﻣﻮﻗ
١٩٩٨
5
ﯽﻣﻮﻗ
،
ﻦﻴﻃﻼﺳ
ﯽﻨﻤﮩﺑ
ﮯﮐ
ﻦﮐد
ﯽﻥاوﺮﻴﺵ
نﺎﺥ
نورﺎﮨ
ﯽﻝد
ﯽﺌﻥ،ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
ﻞﺴﻥﻮﮐ
٢٠١٣
ص،
٥٧
6
ص
٢٧٧
ﻦﻴﺴﺣ
مﺎﺸﺘﺣا
ﺪﻴﺳ
ﺦﻳرﺎﺗ
ﯼﺪﻴﻘﻨﺗ
ﯽﮐ
بدا
ودرا
نﺎﺑز
ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
ﻞﺴﻥﻮﮐ
ﯽﻣﻮﻗ
١٩٩٨
S H A R Q M A S H ’ A L I
14
рав
,
Мирзо
Бедилдан
ташқари
ва
Декан
ва
Гужаротдан
бўлган
бир
қанча
шоирлар
кири
-
тилган
бўлса
-
да
,
бундай
катта
рақам
ўша
даврда
ўртача
тасвир
воситасига
эхтиёж
катта
бўлганидан
далолат
беради
.
Файз
,
Обрў
,
Нажий
,
Хатим
,
Якранг
,
Маз
-
ҳар
Жонжонон
,
Мазмун
,
Фиғон
,
Тобон
каби
шоирлар
шу
даврда
ижод
қилган
бўлиб
,
оддий
ҳиндустанийда
ижод
қилганлар
ва
уларнинг
асарлари
урду
адабиёти
тарихида
ўз
ўрнига
эга
.
Шимолдаги
биринчи
урду
шоирларидан
бири
Садриддин
Муҳаммад
Файз
бўлиб
,
унинг
девони
1714
йилда
тузилган
.
Эроний
зодагон
оила
фарзанди
бўлганидан
мадҳиялар
ёзмагани
ёки
саройга
яқинлашишга
интилма
-
ганлиги
учун
ижодкорлар
ҳаёти
ҳақида
асар
ёзувчилар
назаридан
четда
қолган
.
Унинг
кўпчилик
асари
кейинчалик
Назир
Акбаробо
-
дий
ва
замонавий
урду
шоирлари
томонидан
қўлланган
жанр
–
назмий
достон
жанрида
ёзилган
.
Файз
шу
жанрнинг
асосчиси
ҳисобла
-
нади
,
бундан
ташқари
у
биринчи
бўлиб
урдуда
мухаммаслар
ёзган
.
Кўпчилик
шоирларга
қарама
-
қарши
тарзда
Файз
шоир
фақат
кўрган
ва
билганлари
ҳақида
ёзиши
ва
ҳаётга
яқин
бўлиши
керак
,
деган
позисияда
турган
1
.
Воқе
-
ликни
кўпроқ
реал
тарзда
тасвирлашга
бўлган
интилиши
туфайли
у
сунъий
қолиплардан
қочган
ва
табиий
услубда
ёзишга
ҳаракат
қил
-
ган
.
У
шеърнинг
гўзаллиги
кўп
жиҳатдан
унинг
шакли
,
бўғинларнинг
сони
ва
мослашу
-
вига
боғлиқ
эканини
яхши
билган
.
Реализмга
бўлган
мойиллик
у
танлаган
мавзуларда
ҳам
кўринади
:
у
она
шаҳри
Деҳли
ва
Ҳиндистон
табиатини
мақтайди
.
Унинг
шеъриятидаги
маҳаллий
анъаналар
таъсири
дастлабки
дакҳ
-
нийдаги
шеърлардаги
каби
кучли
:
ҳинд
бай
-
рамлари
тасвирланган
;
таққослаш
учун
форс
анъаналаридан
кўра
кўпроқ
ҳинду
анъаналари
олинган
;
гўзал
қиз
пари
эмас
,
апсара
;
юриши
оҳуга
эмас
,
товусга
,
агар
тўладан
келган
бўлса
,
филнинг
қадам
босишига
қиёсланади
2
.
Ҳинд
1
ﻨﮐد
ﺮﻔﻌﺟ
ﮦﺪﻴﺳ
ﺮﭩﮐاڈ
ﻞﺴﻥﻮﮐ
ﯽﻣﻮﻗ
،
،
بﺎﺨﺘﻥا
ﺎﮐ
ﺮﺜﻥ
ﯽ
،
ﯽﻝد
ﯽﺌﻥ،ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
١٩٩٧
ص،
٩
2
ﻦﻴﺴﺣ
مﺎﺸﺘﺣا
ﺪﻴﺳ
ﺦﻳرﺎﺗ
ﯼﺪﻴﻘﻨﺗ
ﯽﮐ
بدا
ودرا
ﻞﺴﻥﻮﮐ
ﯽﻣﻮﻗ
نﺎﺑز
ودرا
غوﺮﻓ
ےاﺮﺑ
١٩٩٨
эртаклари
қаҳрамонлари
форс
афсоналари
қаҳрамонлари
билан
уйғунликда
қўлланади
,
Файз
шеърияти
дастлабки
дакҳний
услуби
би
-
лан
Деҳлидаги
урду
шеърияти
ўртасида
кўп
-
рик
вазифасини
бажарган
.
Бу
жиҳатдан
у
Деҳ
-
ли
ёки
Лакҳнаонинг
буюк
шоирларидан
кўра
Назир
Акбарободий
каби
ёзувчиларга
яқин
.
Бора
-
бора
Деҳли
Шимолий
Ҳиндистон
-
нинг
адабий
марказига
айланди
ва
адабиёт
-
нинг
жанубга
таъсири
кучсизлашиб
борди
.
Бобурийлар
салтанати
шиддат
билан
инқи
-
розга
юз
тута
бошлади
,
унинг
сиёсий
аҳа
-
мияти
тобора
пасайиб
борарди
;
шундай
бўлса
-
да
,
салтанат
ҳалигача
мавжуд
эди
.
Амирларнинг
ўзаро
уруши
ва
айрим
рожа
-
ликларнинг
кучайиши
давлатни
инқирозга
юз
туттирди
.
Марказий
давлатнинг
кучсизлан
-
ганидан
фойдаланиб
,
Нодиршоҳ
1739
йилда
Панжобга
юриш
қилди
ва
Деҳли
дарвозала
-
рига
яқинлашиб
борди
.
Шоҳ
қўшини
қарши
-
лик
кўрсата
олмади
ва
шаҳар
мисли
кўрил
-
маган
вайронага
айланди
.
Уруш
шоҳиди
бўлган
шоир
ва
тарихчилар
ўз
асарларида
бу
манзаранинг
ниҳоятда
даҳшатли
эканини
тасвирлаган
.
Нодиршоҳ
Деҳлидан
кетгани
-
дан
сўнг
Деҳли
яна
оёққа
турди
,
бироқ
салтанатнинг
аввалги
шукуҳини
қайта
тик
-
лашнинг
имкони
йўқ
эди
.
Ҳиндистонда
ижтимоий
-
сиёсий
ҳаёт
,
айниқса
,
маданий
жабҳа
тамомила
тўхтади
:
тасвирий
санъат
ва
меъморчилик
ривожлан
-
май
қолди
,
адабиётшуносликда
турли
ҳинд
тилларида
на
Тулси
,
на
Жаясий
,
на
Сурдас
,
на
Кабир
қайта
туғилди
.
Форс
тили
ҳам
ўз
аҳамиятини
йўқотди
,
гарчи
,
урду
тили
ри
-
вожланиши
ҳаётий
ижтимоий
мафкура
тала
-
бидан
келиб
чиққан
бўлса
-
да
,
ушбу
тилда
яратилган
адабиёт
тараққиёт
йўлида
бораёт
-
ган
миллий
адабиётнинг
ўзига
хос
кучидан
маҳрум
эди
.
Феодализм
даврида
адабиёт
-
нинг
гуллаб
-
яшнаши
шоҳ
саройининг
хайри
-
хоҳлиги
ва
ҳомийлигига
боғлиқ
бўлган
,
бо
-
бурийлар
салтанати
эса
шу
қадар
тез
заиф
-
лашдики
,
бунга
ҳеч
қандай
чора
-
тадбир
ёрдам
беролмасди
.
Вақт
ўтгани
сайин
Муҳаммадшоҳ
саро
-
йида
ҳинд
мусиқа
санъати
ривожланди
,
урду
S H A R Q M A S H ’ A L I
15
тили
халқ
орасида
кенг
тарқалди
.
Бу
давр
шеърият
юксалиши
даври
бўлди
.
Салтанат
-
нинг
жойлардаги
баъзи
қисмлари
мустақил
-
ликка
эришди
.
Ост
-
Индия
компанияси
ўз
мавқеини
мустаҳкамлади
.
Мамлакатнинг
иқтисодий
аҳволи
ёмонла
-
ша
борди
.
Халқнинг
кўпчилиги
жогирдорлар
зулми
ва
амалдорлар
ситамидан
азият
чекар
-
ди
.
Шоҳ
Олам
ҳукмронлиги
йилларида
(1759–
1806)
маратҳлар
,
жатлар
,
патҳанлар
кучайиб
кетди
.
Шоҳ
Ост
-
Индия
компанияси
ҳомийли
-
ги
ва
қўллаб
-
қувватлашига
муҳтож
эди
.
Ком
-
панияга
бутун
ҳукмронлик
ихтиёрини
бериб
,
у
Аллоҳободда
сиёсий
истеъфога
чиқди
.
Орадан
ўн
йил
ўтиб
,
шоҳ
маратҳлар
ёрдамида
Деҳли
тахтига
қайтадан
тикланганида
,
саройга
пат
-
ҳанлар
ҳужуми
бошланди
.
Улар
шоҳ
кўзига
нил
тортиб
,
зиндонга
ташлади
.
Ҳокимият
маратҳларга
ўтди
, 1804
йилдан
лорд
Лейкка
тахт
ўтган
бўлса
-
да
,
расмий
равишда
давлат
-
боши
Шоҳ
Олам
эди
.
Шундай
экан
,
Деҳлида
расмий
равишда
мусулмонлар
ҳукмрон
деб
айтилса
-
да
,
аслида
инглизлар
эгалик
қила
бошлади
.
Барча
айтиб
ўтилган
маълумотлар
Шимолий
Ҳиндистоннинг
урду
адабиёти
қандай
шароитда
ривожланганини
кўрсатади
.
Ўша
даврнинг
йирик
шоирлари
асарларида
Деҳли
саройининг
беқарор
ҳолати
ўз
аксини
топган
.
Мамлакат
иқтисодий
аҳволининг
ёмонлашуви
ва
сиёсий
анархия
барчада
мав
-
ҳумлик
,
қўрқув
ҳиссини
уйғотарди
.
Воқеълик
,
ҳаёт
бирон
-
бир
маънига
эга
эмасдек
,
бу
эса
маънавий
-
ахлоқий
заволга
олиб
келди
.
Илгари
ишонч
ҳаётий
қийинчиликларни
сабр
билан
енгиб
ўтишга
ёрдам
берарди
,
эндиликда
бар
-
чани
умидсизлик
чулғаб
олди
.
Бироқ
ҳинд
жамиятининг
табақаларга
бўлинишида
жид
-
дий
ўзгаришлар
юз
бермади
.
Шунингдек
,
ишлаб
чиқариш
усули
ҳам
ўзгармади
.
Қолоқ
ишлаб
чиқариш
кучига
ишлаб
чиқариш
му
-
носабалари
ҳам
мос
эди
.
Ҳукмдорлар
журъат
-
сиз
ва
шаҳватпараст
эди
,
жогирдорлар
ҳам
улардан
кам
эмасди
.
Қўшин
яхши
қуролланти
-
рилмаган
ва
жанговар
руҳда
эмас
эди
.
Аскар
-
лар
маош
олмайдиган
маҳаллий
босқинчи
халқ
бўлиб
,
ахлоқ
даражаси
аянчли
эди
.
Катта
тўнтариш
қилишга
қодир
бўлган
халқ
бирон
ҳуқуққа
эга
эмас
эди
.
Энг
асосийси
–
жогир
-
дорлик
тизими
таназзулга
юз
тута
бошлади
.
Унинг
парчаланиш
жараёни
дарҳол
юз
бер
-
мади
,
у
бир
неча
юз
йиллар
мобайнида
давом
этди
.
Гарчи
ўша
даврда
Ҳиндистон
саноат
ривожланиши
йўлида
бўлмаса
-
да
,
савдо
учинчи
табақа
пайдо
бўлишига
олиб
келди
.
XVIII
асрда
Ост
-
Индия
компанияси
мамлакат
-
нинг
алоҳида
туманларида
ўз
қудратини
ўрнатиб
бўлганини
таъкидлаш
лозим
.
Унинг
янги
ҳаёт
тарзини
олиб
кириши
ва
бу
билан
иқтисод
ва
маънавият
-
маданият
соҳасига
ки
-
ритган
ўзгаришларидан
урду
адабиёти
ҳам
таъсирланмай
қолмади
.
Бироқ
ҳинду
-
мусул
-
мон
муштарак
маданияти
анъаналари
шу
қадар
мустаҳкам
эдики
,
янги
ғоялар
улар
орасида
тез
тарқалмади
ва
ўз
тарафдорларини
топмади
.
Шубҳасиз
,
ишлаб
чиқаришнинг
ўзга
-
риши
маданий
ҳаётда
ҳам
ўзгаришларни
келтириб
чиқарди
.
Бироқ
бу
ўзаро
боғлиқлик
тезкор
суръатда
амалга
ошмади
.
Бадиий
ижод
ўз
қоидаларига
кўра
ривожланади
,
секинлик
билан
ва
босқичма
-
босқич
ўзгаради
.
Ҳинд
жамиятининг
иқтисодий
асоси
ҳам
секинлик
билан
ривожланди
,
адабиётда
қан
-
дайдир
янгиликнинг
пайдо
бўлиши
ҳақида
сўз
ҳам
бўлиши
мумкин
эмас
эди
.
Юқорида
муҳокама
қилинган
фикрларни
умумлаштир
-
сак
,
урду
адабиёти
муҳим
замонавий
мавзу
-
ларни
ёритган
бўлса
-
да
,
жамиятни
олға
силжишга
ундай
олмади
.
Бу
,
шунингдек
,
шоирларнинг
халқдан
узоқлиги
ва
унинг
ҳаёт
тарзидан
бехабар
эканлиги
билан
ҳам
изоҳ
-
ланади
.
Албатта
,
урду
ёзувчилари
асарлари
-
даги
мавзулар
ҳаётдан
олинмаган
ва
уларнинг
ижоди
бошдан
-
оёқ
тўқималарга
асосланган
,
дейиш
нотўғри
.
Бироқ
,
улар
жамият
ривожига
бўлган
муносабатини
ёрита
олмади
.
Синфий
жамиятда
инсон
синфдан
ташқарида
қолиши
мумкин
эмас
ва
унинг
қарашлари
у
тегишли
бўлган
синфий
жамиятнинг
дунёқарашлари
билан
боғлиқ
.
Ўша
даврларда
ҳам
кўплаб
шоирлар
ҳаёт
гўзаллиги
ва
инсон
қадр
-
қимматини
ҳаққонийлик
билан
тасвирлаган
,
бу
уларни
фақатгина
битта
ҳукмрон
синфни
идеал
деб
аташ
мумкин
эмаслигини
акс
эттирганини
англатади
.
