S H A R Q M A S H ’ A L I
38
ØÀУ
ÒÈËËÀÐÈ ÑÈÐËÀÐÈ
АБУ
ЯҚУБ
САККОКИЙ
ИШТИҚОҚ
САНЪАТИ
ҲАҚИДА
АКМАЛХОНОВ
АКМАЛХОН
Таянч
докторант
,
Ўзбекистон
халқаро
Ислом
академияси
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
араб
тилшунослигида
иштиқоқ
ҳодисаси
ҳақидаги
қарашлар
,
унинг
турлари
ёритилади
.
Шунингдек
,
янги
сўзларни
ҳосил
қилиш
йўллари
,
бу
жараёнда
иштирок
этувчи
морфологик
қолипларнинг
ўзига
хосликлари
,
унда
кечадиган
ҳодисалар
баён
қилинади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
сўз
ўзаги
,
иштиқоқ
,
иштиқоқ
қонунлари
,
иштиқоқ
кабир
,
иштиқоқ
соғир
,
жузьий
шакл
,
умумий
шакл
,
вазн
,
асл
ҳарф
,
зиёда
ҳарф
.
Аннотация
.
В
этой
статье
описываются
взгляды
о
явлении
иштикак
в
арабской
лингвистике
и
его
виды
.
Также
излагаются
пути
образования
новых
слов
и
свойства
морфологических
моделей
,
которые
участвуют
в
этом
процессе
,
своеобразные
явления
,
происходящие
в
нем
.
Опорные
слова
и
выражения
:
корень
слова
,
иштикак
,
законы
иштикак
,
иштикак
кабир
,
иштикак
согир
,
частичная
форма
,
общая
форма
,
модель
,
коренные
буквы
,
некоренные
буквы
.
Abstract.
In this article, there will be described views on the phenomenon of ishtiqaq in Arabic
linguistics and its types. Moreover, methods of forming new words, features of morphological models,
which participate in this process, and special occurrences are also stated.
Keywords and expressions:
word stem, ishtiqaq, rules of ishtiqaq, ishtiqaq kabir, ishtiqaq sogir, partial
form, general form, model, kernel letter, supplementary letters.
Иштиқоқ
араб
тилшунослигида
кенг
ўрга
-
нилган
бўлиб
,
сўз
ясалишининг
бу
тури
бўйича
кўплаб
илмий
баҳслар
юритилган
.
XII
юз
йилликнинг
машҳур
тилшуноси
Абу
Яқуб
Саккокий
бу
тил
ҳодисаси
ҳақида
ўз
қарашларига
эга
.
Бу
қарашлар
илмий
жиҳат
-
дан
мукаммаллиги
боис
,
улар
олим
томо
-
нидан
“
قﺎﻘﺘﺷﻻا
ﻦ
ﯿﻧاﻮﻗ
”
деб
номланган
1
.
Бу
қонунлар
бошқа
тилшунос
олимлар
билдир
-
ган
фикрларидан
кескин
фарқ
қилмаса
-
да
,
муҳим
янги
қарашларни
қамраб
олганлиги
билан
ҳарактерлидир
.
Бу
қонунлар
машҳур
араб
тилшунослиги
мактабларининг
вакил
-
лари
хулосалари
билан
боғлиқ
бўлиб
,
улар
қонунларга
асос
ҳисобланади
.
Араб
тилшунослигида
сўз
ясалиш
ҳоди
-
саси
иштиқоқ
(
قﺎﻘﺘﺷﻻا
)
деб
юритилади
.
Сўз
ясалишининг
энг
унумли
усули
иштиқоқдир
.
Бу
истилоҳ
ﻖﺷ
ўзагидан
олинган
бўлиб
,
1
مﺎﻣﻻا
ﻮﺑا
بﻮﻘﻌﯾ
ﻒﺳﻮﯾ
ﻦ
ﺑ
ﻲﺑا
ﺮﻜﺑ
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻲﻛﺎﻜﺴﻟا
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
يﺪﻤﺣ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻞﺑﺎﻗ
.
حﺎﺘﻔﻣ
ﻮﻠﻌﻟا
م
.
-
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻘﻟا
راد
ﺔﯿﻘﻓﻮﺘﻟا
.
ص
.
19
قﺎﻘﺘﺷا
“
ясаш
”, “
пайдо
қилиш
”, “
келиб
чи
-
қиш
”
маъноларини
англатади
.
Замонамизнинг
машҳур
тилшунослари
-
дан
Муҳаммад
Иброҳим
бу
сўзга
қуйидагича
таъриф
берган
: “
Бир
сўздан
бошқа
сўзни
олиш
бўлиб
,
у
икки
сўзга
боғлиқ
маъно
ва
тузилиш
қоидаларига
мовофиқ
ҳолда
,
маълум
морфо
-
логик
қолип
асосида
амалга
ошувчи
ҳодиса
-
дир
”
2
.
Араб
тилшунослиги
тарихида
бу
ҳодиса
ҳижрий
IV
аср
ўрталаригача
وأ
ﺮﯿﻐﺼﻟا
قﺎﻘﺘﺷﻻا
ﺮﻐﺻﻷا
деб
юритилган
.
Ҳижрий
IV
асрнинг
охирларига
келиб
,
Ибн
Жинний
янги
бир
боб
қўшди
.
Бу
боб
умумий
маъно
доирасидаги
ясалган
сўзлар
боби
бўлиб
,
бу
وأ
ﺮﯿﺒﻜﻟا
قﺎﻘﺘﺷﻻا
ﺮﺒﻛﻷا
деб
номланди
3
.
Абу
Яқуб
Саккокий
бу
тил
ҳодисаси
ҳақида
шундай
баҳс
юритади
:
2
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑ
إ
ة
دﺎﺒﻋ
.
ﻢ
ﺠﻌﻣ
تﺎ
ﺤ
ﻠﻄﺼﻤﻟا
ﻮ
ﺤ
ﻨﻟا
فﺮﺼﻟاو
ض
وﺮﻌﻟاو
ﺔﯿﻓﺎﻘﻟاو
.
-
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻘﻟا
,
ﺔﺒﺘﻜﻣ
بادﻻا
.
2011
م
,
ص
.
169
3
ذ
ﺎﺘﺳﻷا
ﻲﺟار
ﺮﻤﺳﻷا
.
ﻢ
ﺠﻌﻤﻟا
ﻞﺼﻔﻤﻟا
ﻲﻓ
ﻢ
ﻠﻋ
فﺮﺼﻟا
.
-
توﺮﯿﺑ
,
راد
ﺐﺘﻜﻟا
ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا
.
1997
م
,
ص
.
140
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
نأ
ﻮ
ھ
ﻚ
ﻟ
ذ
ﻰ
ﻠﻋ
ﻖﯾﺮﻄﻟا
لﻮﻘﻨﻓ
ا
ﺬھ
ﺪﮭﻤﺗ
ا
ذإ
و
ﻲﻓ
ﻊ
ﺿ
اﻮﻟا
ﻰ
ﮭﺘﻧا
ﺚﯿﺣ
ﻦ
ﻣ
ﻊﯾﻮﻨﺘﻟا
ﻞﻤﺘ
ﺤ
ﯾ
ﺎﻤﯿﻓ
ئ
ﺪﺘﺒﺗ
ﺔﯿﺋ
ﺰ
ﺠﻟا
ع
ﺎ
ﺿ
وﻷا
ﻲ
ھ
و
ﮫ
ﻌﯾﻮﻨﺗ
.
يﺮﻘﮭﻘﻟا
ﺎﮭﻨﻣ
ﻊﺟﺮﺘﻓ
ﻮ
ھ
و
ﮫ
ﻨﻣ
أﺪﺘﺑا
ﺚﯿﺣ
ﻰ
ﻟ
إ
ﻢ
ﯿﻤﻌﺘﻟا
ﻮ
ھ
و
ﺲ
ﯿﻨﺠﺘﻟا
ﻲﻓ
ﻆ
ﻔﻟ
ﻞ
ﺜ
ﻣ
ﻦ
ﻣ
ئ
ﺪﺘﺒﺗ
نأ
ﻮ
ﺤ
ﻨﻛ
ﺔﯿﺋ
ﺰ
ﺠﻟا
ﻚ
ﻠﺘﻟ
ﻲﻠﻜﻟا
ﮫ
ﻌ
ﺿ
و
ﻲﻓ
ﻢ
ﻋأ
ﻰ
ﻨﻌﻣ
ﻰ
ﻟ
إ
ه
دﺮﺘﻓ
ﻦ
ﯾﺎﺒﺘﻟا
ﻊ
ﺿ
ﻮﻣ
ﻮ
ھ
و
ﻦ
ﯾﺎﺒﺘﻤﻟا
ﻰ
ﻟ
إ
ﻦ
ﯾﺎﺒﺘﻟا
دﺮﺗ
ﻢ
ﺛ
ﻦ
ﯿﺒﻧﺎﺠﻟا
ﻦ
ﻣ
ﺔﻨﯾﺎﺒﻤﻟا
ﻮ
ھ
و
ﻦ
ﯾﺎﺒﺘﻟا
ﻆ
ﻔﻟ
ﻰ
ﻟ
إ
ه
دﺮﺗ
ﻢ
ﺛ
ﻦ
ﯾﺎﺑ
ﻆ
ﻔﻟ
ﻲﻓ
ﺐﻧﺎﺟ
ﻦ
ﻣ
ﺔﻨﯾﺎﺒﻤﻟا
ﻮ
ھ
و
ﻢ
ﻋأ
ﻮ
ھ
و
ﻢ
ﻋأ
ﻢ
ﻋأ
ﻰ
ﻟ
إ
ه
دﺮﺗ
ﻢ
ﺛ
نﺎﺑ
ﻆ
ﻔﻟ
ﻲﻓ
ﺔﻧﻮﻨﯿﺒﻟا
لﻮﺼﺣ
ا
ﺬھ
ﻲﻓ
ﺎﻨﺑﺎ
ﺤ
ﺻأ
ﮫ
ﯿﻨﻌﯾ
ي
ﺬ
ﻟا
ﻮ
ھ
ا
ﺬھ
و
ﻦ
ﯿﺒﻟا
دﺮﺠﻣ
ﻮ
ھ
و
قﺎﻘﺘﺷﻻﺎﺑ
ع
ﻮﻨﻟا
.
Мазмуни
: “
Бунга
киришиладиган
бўлса
,
биз
бу
ҳақда
шундай
деймиз
:
бунга
олиб
борадиган
йўл
–
бирон
-
бир
шаклни
охиригача
турли
шаклларга
солишни
амалга
оширади
.
Бу
турли
шакллар
жузъий
бўлиб
,
ўқувчи
шакл
-
ларни
бошқа
ҳолга
келтиришда
шакл
ортидан
орқага
қайтади
.
Бошланган
жойга
қайтиш
ﻢ
ﯿﻤﻌﺗ
яъни
умумлашишдир
.
Умумий
шакл
аввалги
жузъий
шаклга
,
албатта
,
оиддир
.
Мисол
учун
ﻦ
ﯾﺎﺒﺘﻣ
“
ажралиб
турувчи
”
бу
ﺒﺗ
ﻦ
ﯾﺎ
“
ажралиб
туриш
”
сўзидан
олинган
бўлиб
,
умумий
маънога
қайтарилса
,
икки
ҳосил
қилинган
сўз
умумий
шакл
ﺔﻨﯾﺎﺒﻣ
“
фарқ
қилиш
”
сўзига
бориб
тақалади
.
ﻦ
ﯾﺎﺒﺗ
сўзи
умумийликка
қайтарилса
,
ﻦ
ﯾﺎﺑ
сўзи
эътиборидан
ﺔﻨﯾﺎﺒﻣ
“
фақр
қилиш
”
бў
-
лади
.
ﻦ
ﯾﺎﺑ
ва
نﺎﺑ
сўзларини
умумийликка
қайта
-
рилса
,
бошланғич
шакл
ҳисобланувчи
масдар
ﻦ
ﯿﺑ
“
ажралиш
”
га
бориб
тақалади
.
Бу
соҳиб
-
ларимиз
айтган
фикрдир
”
1
.
Араб
тилшунослигида
сўз
ясалиш
соҳа
-
сида
морфологик
қолип
етакчи
ўрин
эгалла
-
шини
юқоридаги
берилган
таърифдан
ҳам
билиб
олиш
мумкин
.
Ясалган
сўзнинг
мор
-
фологик
бирламчи
ўзагини
топиш
ушбу
таърифда
келтирилганидек
,
даражама
-
дара
-
жа
амалга
оширилади
.
Бу
ҳам
бўлса
,
ўқув
-
чига
соддалаштириш
мақсадида
.
Таърифдаги
ясалган
сўзнинг
бирламчи
шакли
,
ўзаги
1
مﺎﻣﻻا
ﻮﺑا
بﻮﻘﻌﯾ
ﻒﺳﻮﯾ
ﻦ
ﺑ
ﻲﺑا
ﺮﻜﺑ
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻲﻛﺎﻜﺴﻟا
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
يﺪﻤﺣ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻞﺑﺎﻗ
.
حﺎﺘﻔﻣ
مﻮﻠﻌﻟا
.
-
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻘﻟا
,
راد
ﺔﯿﻘﻓﻮﺘﻟا
,
ص
.
17
.
ﻞﻋﺎﻔﺘﻣ
نﺎﺑ
морфологик
қолипига
солиниши
натижасида
ﻦ
ﯾﺎﺒﺘﻣ
“
ажралиб
турувчи
”
сўзига
олиб
борди
.
Бирламчи
ўзак
сўз
маъноси
се
-
мантик
жиҳатдан
ясалган
янги
сўзлар
маъноси
билан
,
фонетик
жиҳатдан
асл
ўзак
товушлар
бир
хиллиги
билан
узвий
боғлиқ
(
ﻦ
ﯾﺎﺒﺘﻣ
“
ажралиб
турувчи
”
бу
ﻦ
ﯾﺎﺒﺗ
“
ажралиб
туриш
”,
ﺔﻨﯾﺎﺒﻣ
“
фарқ
қилиш
”,
ﻦ
ﯿﺑ
“
ажралиш
”
ҳамма
сўзларнинг
ўзак
ҳарфларини
ن
ي
ب
ташкил
қилган
).
Араб
тилшунослари
ўртасида
иштиқоқ
асли
борасида
тортишув
бор
,
бу
тортишув
иккита
катта
араб
тилшунослик
мактаблари
ўртасида
кечади
.
Абу
Яқуб
Саккокий
таъ
-
рифидаги
“
Бу
соҳибларимиз
айтган
фикр
-
дир
”
деган
фикр
Басра
тилшунослик
мактаби
вакилларига
ишорадир
.
Иштиқоқ
асли
нима
,
исмми
ёки
феъл
?
Басралик
ва
куфалик
араб
тилшунослари
бу
борада
кенг
илмий
мунозара
қилган
.
Бунга
кўра
,
басралик
олимлар
: “
Иштиқоқ
асли
масдар
(
ҳаракат
номи
)
дир
,
чунки
феъл
ҳаракат
номидан
олинган
”,
дейди
.
Куфалик
олимлар
эса
,
бу
фикрнинг
аксини
айтади
,
яъни
иштиқоқ
асли
феъл
.
Ҳар
иккала
томон
ҳам
ўз
қарашларини
қувватловчи
далил
-
ларни
келтиради
.
Басралик
олимларнинг
далиллари
:
1.
Масдар
замонни
ифодаламайди
.
Феъл
эса
маълум
бир
замонни
ифодалайди
.
Шу
-
нингдек
,
масдарнинг
замонни
ифодаламас
-
лиги
асл
унга
боғланганидан
.
Шунинг
учун
масдар
феълнинг
аслидир
.
2.
Масдар
исм
ҳисобланади
.
Исм
ўзи
феъл
билан
боғланмагани
ҳолда
маъно
анг
-
латади
,
лекин
феълнинг
ўзи
исмсиз
маъно
англата
олмайди
.
Маъно
англатишда
феълга
муҳтож
бўлади
.
Асл
фақатгина
ўзи
маъно
англата
олади
.
3.
Дарҳақиқат
,
масдар
феълнинг
асли
бўлгани
учун
шундай
номланган
.
4.
Масдар
бир
нарсанинг
маъносини
ифода
этади
ва
у
воқеаликдир
.
Феъл
эса
воқелик
билан
замонни
ифода
этади
.
Шу
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
нингдек
,
бир
нарса
иккита
нарсанинг
асли
бўганидек
,
феълнинг
асли
масдардир
.
5.
Масдар
бир
маънони
англатади
,
феъл
эса
турли
хил
маъноларни
англатади
.
Шу
-
нинг
учун
олтиннинг
бир
тури
бор
,
унинг
кўринишлари
,
хиллари
йўқ
.
Куфалик
тилшунос
олимларнинг
далиллари
:
1.
Феъл
иллатли
ҳарфлардан
холи
бўлса
,
масдар
ҳам
шундай
бўлади
.
Иллатли
ҳарфи
бўлса
,
масдарда
ҳам
шундай
бўлади
.
2.
Масдар
феълнинг
маъносини
таъкид
-
лаш
учун
қўлланади
.
Таъкидланувчи
таъкид
-
ловчидан
устун
туради
.
3.
Шундай
феъллар
ҳам
борки
,
уларнинг
масдари
йўқ
(
ﺦ
ﻟ
إ
و
ا
ﺬ
ﺒﺣو
ﺲ
ﯿﻟو
ﻰ
ﺴﻋو
ﺲﺌ
ﺑو
ﻢ
ﻌﻧ
).
Агар
масдар
асл
бўлса
,
нега
бу
феълларнинг
масдари
йўқ
?!
4.
Феъл
масдар
қўлланишида
сабаб
ҳи
-
собланади
.
Шунинг
учун
масдар
феълнинг
бир
қисмидир
.
5.
Иш
ҳаракат
бажарувчиси
ҳаракати
бўлмаса
,
масдар
маъно
англатмайди
.
Масдар
феъл
билан
маъно
англатгани
учун
ҳам
унинг
асли
феълдир
1
.
Юқоридаги
илмий
баҳснинг
энг
муҳим
қисмлари
келтирилди
.
Араб
тилида
шундай
сўзлар
ҳам
борки
,
феъл
билан
ҳам
масдар
билан
ҳам
боғлиқ
бўлмаган
.
Улар
ёрдамчи
сўз
туркумлари
.
Бундан
билиб
олиш
мум
-
кинки
,
ҳеч
бир
морфологик
қолип
асосида
ясалмаган
туб
сўзлар
ҳам
мавжуд
.
Иштиқоқ
ҳодисаси
кенг
доирада
исм
(
от
,
сифат
,
сон
,
олмош
,
сон
)
ва
феълга
боғлиқ
тил
ҳодиса
-
сидир
.
Шунингдек
,
араб
тилига
ўзлашган
сўзларда
,
тақлид
сўзларда
,
синтактик
вази
-
фаларда
ўзгармайдиган
сўзларда
ҳам
ишти
-
қоқ
ҳодисаси
кузатилмайди
2
.
Араб
тилшунослигида
катта
мавқега
эга
бўлган
Ибн
Жинний
иштиқоққа
қуйидагича
1
ﺪﺒﻋ
نﺎﻤﺣﺮﻟا
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﺪﯿﻌﺳ
يرﺎﺒﻧﻷا
.
فﺎﺼﻧﻹا
ﻲﻓ
ﻞﺋﺎﺴﻣ
ف
ﻼ
ﺨﻟا
ﻦ
ﯿﺑ
ﻦ
ﯿﯾﻮ
ﺤ
ﻨﻟا
:
ﻦ
ﯿﯾﺮﺼﺒﻟا
و
ﻦ
ﯿﯿﻓﻮﻜﻟا
.
-
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻘﻟا
,
ﺔﻌﺒﻄﻣ
ة
دﺎﻌﺴﻟا
.
1961
م
,
ء
ﺰ
ﺠﻟا
لوﻷا
,
ص
235
-
245
.
2
ﻦ
ﺑا
رﻮﻔﺼﻋ
ﻲﻠﯿﺒﺷﻹا
.
ﻊﺘﻤﻤﻟا
ﺮﯿﺒﻜﻟا
ﻲﻓ
ﻒﯾﺮﺼﺘﻟا
.
-
نﺎﻨﺒﻟ
,
نوﺮﺷﺎﻧ
.
1996
م
,
ص
.
35
таъриф
беради
: ”
Иштиқоқ
–
менинг
фикрим
-
ча
,
икки
ҳил
бўлади
:
кичик
иштиқоқ
ва
катта
иштиқоқ
.
Кичик
иштиқоқ
–
сўзнинг
ўзак
ун
-
дошларини
олиб
,
олинган
ҳарфларни
син
-
чиклаб
ўрганиб
,
уларни
маълум
маънолар
атрофида
бирлаштирилади
ва
албатта
бу
бирлаштиришда
сўзларнинг
қурилиш
тизими
ва
маънолари
бир
-
биридан
фарқли
бўлади
.
Мисол
учун
,
"
"
ﻢ
ﻠﺳ
(
соғ
-
саломат
бўлмоқ
)
ўзак
ҳарфлари
,
бундан
“
ﺔﻣ
ﻼ
ﺳ
” (
соғ
-
саломат
бў
-
лиш
)
ҳосил
қилинди
.
Бу
ўзак
ҳарфларини
маълум
морфологик
қолипга
солиш
орқали
:
“
ﻢ
ﯿﻠﺳ
” –
соғлом
, “
ﻢ
ﻠﺳ
” –
тинчлик
, “
ﻢ
ﻠﺴﯾ
” –
соғ
-
лом
бўлади
, “
نﺎﻤﻠﺳ
”
–
Салмон
сўзлари
ҳосил
бўлади
.
Мана
шу
ҳодиса
кичик
иштиқоқ
(
ﺮﯿﻐﺼﻟا
قﺎﻘﺘﺷﻹا
)
ҳисобланади
.
Катта
иштиқоқ
эса
,
фақатгина
уч
ўзак
ундошдагина
кузати
-
лади
.
Бу
иштиқоқда
уч
ўзак
ундош
ўринлари
алмаштириб
,
олтита
вариант
ҳосил
қилинади
ва
бир
маъно
атрофида
бирлаштирилади
.
Мисол
учун
:
ق
و
ل
ق
ل
و
و
ق
ل
و
ل
ق
ق
ل
ق
و
ل
و
каби
олтита
вариантдаги
сўзларнинг
маъно
-
си
енгил
ва
тез
маънолари
атрофида
айла
-
нади
.
Мана
шу
тил
ҳодисаси
катта
иштиқоқ
(
قﺎﻘﺘﺷﻻا
ﺮﺒﻛﻷا
)
бўлади
”
3
.
Абу
Яқуб
Саккокий
юқоридаги
таърифга
эътироз
ўлароқ
: “
Агар
умумий
маънога
бошқа
маънолар
юкланса
,
маълум
тартиб
асосида
учта
турли
ҳарфларни
олтита
кўринишга
,
тўртта
ҳарфни
йигирма
тўртта
кўринишга
ва
бешта
турлиларни
бир
юз
йигирма
кўринишга
солинса
,
бу
иштиқоқ
кабир
бўлади
”,
деб
ёзади
.
Ўрта
аср
араб
тилшуносларидан
Ибн
Ду
-
райд
иштиқоқни
қуйидаги
турларга
ажратади
:
“
Иштиқоқ
бошқа
сўздан
маълум
янги
маънога
эга
бўлган
сўзни
олиш
бўлиб
,
бу
икки
сўз
ўртасида
маълум
муносабатлар
орқали
амалга
ошади
.
У
уч
хил
бўлиб
,
ҳарфлари
ва
ундаги
3
ﻮﺑأ
ﺢﺘﻔﻟا
نﺎﻤ
ﺜ
ﻋ
ﻦ
ﺑ
ﻲﻨﺟ
.
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺘﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻲﻠﻋ
رﺎﺠﻨﻟا
.
ﺺ
ﺋﺎﺼﺨﻟا
.
-
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻘﻟا
,
ﺔﺒﺘﻜﻤﻟا
ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا
.
1956
م
,
ء
ﺰ
ﺠﻟا
ﻲﻧﺎ
ﺜ
ﻟا
,
ص
.
133
S H A R Q M A S H ’ A L I
41
ҳаракатлар
тартиб
билан
олинган
бўлса
,
бу
кичик
иштиқоқ
(
мисол
:
ﻞﻛأ
–
емоқ
феълидан
ﻞﻛﻷا
–
емиш
);
ўзак
ҳарфлари
таркиб
билан
олинмагани
бўлса
,
бу
катта
иштиқоқ
(
мисол
:
ﺬ
ﺒﺟ
–
судрамоқ
феълидан
ب
ﺬ
ﺠﻟا
–
тортиш
);
ўзакдан
янги
сўз
ҳосил
қилинган
пайтда
янги
сўз
талаффузида
бир
-
бирига
яқин
ҳарфлар
-
нинг
алмашиш
ҳодисаси
бўлса
,
бу
энг
катта
иштиқоқ
бўлади
:
ﻖﮭﻧأ
–
ҳанграмоқ
феълидан
ﻖﻌﻧ
–
ҳанграш
ҳосил
бўлади
1
.
Араб
тили
дунё
тиллари
ичида
энг
кўп
морфологик
қолип
орқали
сўз
ясалувчи
тил
ҳисобланиб
,
қадимги
лотин
тили
,
сомий
тил
-
лар
таркибига
кирувчи
айрим
тиллар
бу
жиҳат
билан
бу
тилга
ўхшаш
ҳисобланади
2
.
Лексика
доим
ҳаракатда
бўлиб
,
унинг
ри
-
вожланиши
,
бойиш
йўллари
ҳар
хил
:
бошқа
тиллардан
сўз
олиш
,
сўз
ясаш
,
маълум
бир
морфологик
қолип
асосида
янги
сўзлар
ҳосил
қилиш
.
Сўз
ясаш
–
турли
воситалар
,
ҳар
хил
усуллар
,
маълум
морфологик
қўшимчалар
орқали
амалга
ошириладиган
тилнинг
барча
соҳаларига
боғлиқ
ҳодисадир
.
Янги
сўзларни
ҳосил
қилиш
йўлларини
,
бу
жараёнда
иштирок
этувчи
морфологик
қолипларнинг
хосликла
-
рини
,
унда
бўладиган
ўзига
хос
ҳодисаларни
сўз
ясалиши
бўлими
текширади
.
Таниқли
араб
тилшуноси
Рожи
Асмар
иштиқоққа
қуйидагича
таъриф
беради
: “
Иш
-
тиқоқ
–
аслдан
ажраб
чиққан
қисм
бўлиб
,
қисм
ажралиб
чиққанда
,
ўзакнинг
ҳарфлари
унда
ҳам
акс
этишидир
”
3
.
Иштиқоқ
ҳодисаси
маъ
-
лум
морфологик
қолип
ташкил
қилиши
юқо
-
рида
зикр
қилинди
.
Бу
морфологик
қолипнинг
асл
ҳарфлари
ва
зиёда
ҳарфлари
бўлади
.
Бу
ҳам
маълум
қонуниятларга
асосланган
ҳолда
амалга
оширилади
.
Бу
ҳодисадаги
маълум
бир
1
ﺔﻣ
ﻼ
ﻌﻟا
ﻲﻌﻤﻟﻷا
ﺐﯾدﻷا
ﺮﯾﺮ
ﺤ
ﺘﻟا
ﻲﻌﻤﻟﻷا
ﺐﯾدﻷا
ﺮﯾﺮ
ﺤ
ﺘﻟا
ﺦ
ﯿﺸﻟا
ﻤ
ﺤ
ﻣ
دﻮ
ﻢ
ﻟﺎﻌﻟا
ﻲﻟ
ﺰ
ﻨﻤﻟا
.
لﻮﺻﻷا
.
1322
ه
,
ص
.
35
1
ﺪﺒﻋ
ردﺎﻘﻟا
ﺪﺒﻋ
ﻞﯿﻠﺠﻟا
.
ﻢ
ﻠﻋ
فﺮﺼﻟا
ﻲﺗﻮﺼﻟا
.
–
نﺎﻤﻋ
,
ﺔﻨﻣزأ
.
1998
م
,
ص
.
37
3
ذ
ﺎﺘﺳﻷا
ﻲﺟار
ﺮﻤﺳﻷا
.
ﻢ
ﺠﻌﻤﻟا
ﻞﺼﻔﻤﻟا
ﻲﻓ
ﻢ
ﻠﻋ
فﺮﺼﻟا
.
-
توﺮﯿﺑ
,
راد
ﺐﺘﻜﻟا
ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا
.
1997
م
,
ص
.
145
қонуниятлар
морфологик
,
семантик
,
фонетик
жиҳатларга
боғлиқ
ҳолда
бўлади
.
Саккокий
иштиқоқ
ва
унинг
муҳим
бел
-
гилари
ҳақида
шундай
ёзади
: “
Ўзакни
таш
-
кил
қилувчи
асл
ҳарфлар
ҳодисасига
тўх
-
талсак
,
бу
ўзида
иштирок
этувчи
ҳарф
-
ларнинг
меъёрини
талаб
қилиб
,
жузъий
маъ
-
нолари
умумий
маънога
қайтувчи
ўхшаш
-
ларига
эришиш
ҳодисасидир
.
Бу
ҳодисада
ҳарфларни
ўзгартириш
,
тушириб
қолдириш
ёки
орттиришни
ман
қиладиган
ҳодиса
эмас
.
Буларнинг
бари
маълум
қонуниятга
асослан
-
ган
бўлади
.
Ўзгартириш
(
ﺐﻠﻘﻟا
)
ҳодисаси
ки
-
чик
иштиқоқда
ҳам
учрайди
.
Мутлақо
аниқ
бўлса
ҳам
,
муайян
қоидада
амал
қилади
.
Бу
қоидаларсиз
сўз
ҳосил
қилинса
,
тўғри
бўл
-
майди
.
Бу
қоидалар
ҳарфлар
бўлиб
,
улар
ўзак
ҳарфлари
деб
номланади
.
Сўздаги
ўзак
ҳарфлардан
бошқалари
зиёда
ҳарфлар
деб
юритилади
.
Агар
ўзак
ҳарфларни
аниқлаш
-
тириш
лозим
бўлса
,
улар
морфологик
шакл
ҳосил
қилувчи
ل
ع
ف
билан
тартиб
билан
алмаштирилади
.
Сўз
ўзаги
тўртта
ёки
бешта
бўлса
,
ل
зиёда
қилинади
”.
Таърифда
келтирилган
морфологик
шакл
ҳосил
қилувчи
ҳарфлар
бошқа
олимлар
то
-
монидан
ҳам
эътироф
этилган
.
Таъриф
даво
-
мида
олим
: “
Сўзнинг
шакли
ирода
қилинса
,
шу
ҳарфлар
билан
амалга
оширилади
.
Шу
ҳарфлардан
тузилган
шакл
эса
вазн
деб
юритилади
”, –
деб
ёзади
.
Морфологик
вазндаги
зиёда
бўлган
ҳарф
-
ларни
,
алмашиб
келган
ҳарфларни
,
ўзгариб
келган
ҳарфларни
билиш
иштиқоқнинг
ассо
-
сий
мезонларидандир
.
Бу
мезонларни
Сакко
-
кий
“
قﺎﻘﺘﺷﻻا
ﻦ
ﯿﻧاﻮﻗ
”
деб
талқин
қилади
. X
юз
йилликда
яшаб
ижод
этган
Ибн
Жинний
бу
мезонларни
“
ﻒﯾﺮﺼﺘﻟا
بﺮ
ﺿ
أ
” “
сўз
ясаш
тур
-
лари
(
ҳодисалари
)”
деб
атаган
эди
.
Иштиқоқ
муайян
тур
бўладими
,
қонун
бўладими
–
бу
-
лардан
қатъи
назар
,
сўз
ясалишидаги
товуш
-
лар
билан
боғлиқ
мезонларни
қамраб
олади
.
Ибн
Жинний
бу
турларнинг
энг
биринчи
-
сини
“
ة
دﺎﯾ
ﺰ
ﻟا
”
деб
номлайди
ва
бу
турга
қуйи
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
даги
ҳарфларни
ўзакда
зиёда
ҳарф
бўлиб
ке
-
лишини
ёзади
.
Бу
ҳарфлар
:
،
واﻮﻟا
،
ءﺎﯿﻟاو
،
ﻒﻟﻷا
ﻟاو
،
نﻮﻨﻟاو
،
ءﺎﺘﻟاو
،ﻢ
ﯿﻤﻟاو
،ةﺰ
ﻤﮭﻟاو
،ﻦ
ﯿﺴﻟاو
،
ءﺎﮭ
م
ﻼ
ﻟاو
.
Зиёда
ҳарфлар
доимо
зиёда
бўлиб
келмаслиги
,
ўзакда
зиёда
ҳарф
бўлмаслиги
,
зиёда
ҳарфлар
ҳам
ўзак
ҳарф
бўлиб
кели
-
шини
айтади
1
.
Баъзан
бир
ўзак
фақатгина
асли
зиёда
ҳарф
бўлган
ўзак
ундошлардан
иборат
бўла
-
ди
.
Мисол
:
ﺖﯾوأ
– “
поноҳ
изладим
”
сўзини
ташкил
қилган
ҳарфларнинг
бари
зиёда
ҳарф
ҳисобланади
.
Ушбу
мисолда
фақатгина
ءﺎﺗ
зиёда
ҳарф
ҳисобланиб
,
қолганлари
асл
ўзак
ундош
бўлади
.
Буни
билиш
йўлини
Ибн
Жинний
: “
Агар
ҳарфни
зиёда
ёки
асл
бўли
-
шини
билишда
қийналса
,
маънога
юзлансин
.
Ҳарфлар
маъно
англатса
,
демак
,
асл
ҳарфлар
ҳисобланади
.
Қ
ўшимча
маъно
юкласа
,
зиёда
ҳисобланади
”, –
деб
айтади
.
Юқоридаги
мисолда
ءﺎﺗ
зиёда
ҳарф
экани
ай
-
тилди
,
қўшимча
маъноси
эса
“
изламоқ
”
феълининг
ўтган
замон
1-
шахс
қўшимчаси
ҳисобланади
.
Саккокийнинг
бу
борадаги
биринчи
қону
-
ни
сўзларнинг
асл
ҳарфлари
нечта
бўлишига
қаратилади
2
.
Олим
фикри
басралик
тилшу
-
нос
олимлар
фикрига
таяниб
,
араб
тилида
асл
ўзак
ҳарфлар
сўзларда
учта
,
тўртта
ва
бешта
деб
ҳисоблайди
.
Уч
асл
ўзак
ундош
-
лилар
кенг
тарқалган
,
тўрт
асл
ўзак
ундош
-
лилар
ундан
камроқ
ва
энг
кам
тарқалгани
–
беш
асл
ўзак
ундошли
сўзлар
.
Бу
фикрга
кў
-
ра
,
олти
ва
ундан
юқори
бўлган
асл
ўзак
ун
-
дошли
сўзлар
жуда
нодир
ҳисобланади
.
Куфалик
тилшунослар
эса
,
сўзнинг
асл
ўзак
ундоши
учта
бўлади
деб
ҳисоблайди
.
Саккокий
биринчи
қонунни
хуласалаб
,
иш
-
тиқоқ
остига
кирувчи
сўзлар
,
басралик
олимлар
фикрига
кўра
,
уч
,
тўрт
ва
беш
асл
ўзак
ундошдан
иборат
,
деб
таъкидлаган
эди
.
1
نﺎﻤ
ﺜ
ﻋ
ﻦ
ﺑ
ﻲﻨﺟ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
دﻮﻠﯿﻣ
ﻦ
ﺑ
ﺪﺒﻋ
نﺎﻤﺣﺮﻟا
.
ﺮﺼﺘﺨﻣ
ا
ﻒﯾﺮﺼﺘﻟ
.
-
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻘﻟا
,
ﺔﺒﺘﻜﻣ
بادﻻا
.
2005
م
,
ص
.
3
2
مﺎﻣﻻا
ﻮﺑا
بﻮﻘﻌﯾ
ﻒﺳﻮﯾ
ﻦ
ﺑ
ﻲﺑا
ﺮﻜﺑ
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻲﻛﺎﻜﺴﻟا
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
يﺪﻤﺣ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻞﺑﺎﻗ
.
حﺎﺘﻔﻣ
مﻮﻠﻌﻟا
.
-
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻘﻟا
,
راد
ﺔﯿﻘﻓﻮﺘﻟا
,
ص
.
19
Юқорида
икки
тилшуноснинг
қарашлари
келтирилди
.
Бу
қарашлар
иштиқоқдаги
энг
дастлабки
қадам
ҳисобланувчи
вазнни
аниқ
-
лаб
олишга
олиб
боради
,
яъни
араб
тилшу
-
нослари
морфологик
янги
сўз
ҳосил
қилувчи
вазнни
ташкил
қилувчи
умумий
ҳарфлар
ишлаб
чиқилган
бўлиб
,
бу
морфологик
вазн
-
да
фақатгина
учта
ҳарф
қатнашади
,
сўздаги
зиёда
ҳарф
шу
вазнда
акс
этади
.
Бу
уч
ҳарф
тартиб
билан
келганда
,
биринчи
асл
ўзак
ундош
ўрнида
ف
,
иккинчиси
ўрнида
ع
,
учинчиси
ўрнида
ل
ҳарфлари
бўлади
.
Агар
сўзда
асл
ўзак
тўртта
ёки
бешта
бўлса
,
мос
равишда
ل
орттирилади
.
Абулқосим
ибн
Муҳаммаднинг
сўздаги
ўзаклар
асл
ундош
ҳарф
ҳақидаги
: “
Билиб
олиш
керакки
,
исм
ва
феълларда
энг
ози
учта
асл
ундошли
ўзак
:
исм
ва
феъл
тўрт
ҳарфдан
иборат
бўлиб
,
унда
зиёда
ҳарф
бўлмайди
;
исм
беш
ҳарфдан
иборат
бўлиб
,
унда
ҳам
зиёда
ҳарф
бўлмайди
,
феълларда
эса
беш
ҳарфлиси
учрамайди
”, –
дея
ясамадаги
зиёда
ҳарфларни
аниқлаштиради
3
Иштиқоқда
зиёда
энг
муҳим
ҳодисалар
-
дан
ҳисобланади
.
Бу
ҳақда
моҳир
араб
тил
-
шуносларидан
Рожи
Асмар
: “
Асл
ўзакка
ҳарф
қўшиш
зиёда
ҳисобланади
.
Битта
сўзда
ҳарфларни
зиёда
қилиш
учтагача
бўлади
.
Зиёда
қилишнинг
икки
тури
бор
:
такрор
зиё
-
да
,
такрор
бўлмаган
зиёда
.
Такрор
зиёда
ўзакдаги
асл
ҳар
иккиланиши
бўлса
,
такрор
бўлмагани
асл
ҳарфларга
зиёда
ҳарф
қўши
-
лиши
ҳисобланади
”, –
деб
ёзади
4
.
Саккокийнинг
иштиқоқ
қонунларининг
ик
-
кинчиси
ўзакдаги
зиёда
ҳарфларни
аниқлашга
қаратилган
.
Жумладан
,
битта
ҳарф
бир
сўзда
зиёда
ҳарф
,
бошқа
сўзда
у
зиёда
ҳарф
тушириб
қолдирилишида
бир
неча
қарашлар
бор
бўлиб
,
буларга
тўхталишдан
олдин
зиёда
ҳарфларни
билиб
олиш
керак
,
булардан
(
ﺗ
مﻮﯿﻟأ
ﻨ
ه
ﺎﺴ
)
бошқа
3
ﻮﺑأ
ﻢ
ﺳﺎﻘﻟا
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﺪﯿﻌﺳ
.
ﻖﻘ
ﺤ
ﻤﻟا
رﻮﺘﻛﺪﻟا
ﻢ
ﺗﺎﺣ
ﺢﻟﺎﺻ
ﻦ
ﻣﺎ
ﻀ
ﻟا
.
ﻖﺋﺎﻗد
ﻒﯾﺮﺼﺘﻟا
.
–
ﻖﺸﻣد
,
راد
ﺎﺸﺒﻟا
ﺮﺋ
.
2004
م
,
ص
.
360
4
ذ
ﺎﺘﺳﻷا
ﻲﺟار
ﺮﻤﺳﻷا
.
ﻢ
ﺠﻌﻤﻟا
ﻞﺼﻔﻤﻟا
ﻲﻓ
ﻢ
ﻠﻋ
فﺮﺼﻟا
.
-
توﺮﯿﺑ
,
راد
ﺐﺘﻜﻟا
ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا
.
1997
م
,
ص
.
275
-
276
S H A R Q M A S H ’ A L I
43
ҳарфлар
зиёда
бўлиб
кела
олмайди
.
Бу
ҳарф
-
ларнинг
зиёда
бўлишдаги
бир
шарт
:
асл
ҳам
такрорлансин
ёки
аслга
зиёда
ҳарфлар
қў
-
шилсин
.
Ҳарфларнинг
ҳукми
бир
морфологик
қолипда
бўлса
,
улардаги
зиёда
ҳарф
бир
хил
бўлади
.
Мисол
учун
,
ﻒﯿﺘﻛ
– “
кичик
елка
”
би
-
лан
ﻞﯿﺟر
– “
кичик
оёқ
”
сўзлари
бир
хил
мор
-
фологик
қолипда
бўлгани
учун
(
ﻞﯿﻌﻓ
)
ءﺎﯾ
ҳар
-
фининг
ҳукми
зиёдаликдир
.
Умумий
шакл
тўғри
ўлчовдан
ортиқ
бўлса
,
ундаги
барча
ҳарфлар
асл
ҳарф
ҳисобланади
(
ى
ﺮ
ﺜ
ﻌﺒﻗ
–
бу
сўздаги
ҳамма
ҳарфлар
асл
,
чунки
уммумий
ўлчовда
асл
ҳарф
-
лар
сони
бештадан
ортиқ
бўлмайди
).
Ҳарфлар
сўзда
ўлчов
заруратидан
келиб
чиқиб
қатнашса
,
у
зиёда
ҳарф
ҳисобланади
(
ﻢ
ﺳا
فﺮﻋا
бу
сўзлар
-
даги
ўлчов
зарурати
араб
тилида
сўз
ундош
билан
бошланмаслиги
).
Сўзга
янги
маъно
юк
-
ланганда
,
ундаги
асл
ҳарф
тушириб
қолдирили
-
ши
мумкин
,
лекин
зиёда
ҳарфда
бу
каби
ҳодиса
кузатилмайди
.
Кичрайтириш
,
иккилик
,
кўплик
ҳосил
қилувчи
морфологик
қолиплардаги
зиёда
ҳарфлар
маъно
англатгани
учун
ҳам
тушириб
қолдирилмайди
.
Асл
ҳарфлардан
кўра
зиёда
ҳарфлар
морфологик
қолипда
сақланиб
қолади
.
Мисол
учун
,
نﻮﻤﻠﺴﻣ
ёки
نﺎﻤﻠﺴﻣ
сўзлари
охири
-
даги
иккилик
ва
кўплик
маъноларини
берувчи
қўшимча
тушириб
қолдирилмайди
.
Феъллардан
ҳосил
бўлувчи
исмлар
:
масдар
,
исму
фоил
,
исму
мафъул
ва
бошқаларда
ҳам
зиёда
ҳарфлар
тушириб
қолдирилмайди
.
Саккокий
зиёда
ҳарфлар
ҳақида
яна
тўх
-
талиб
,
учинчи
қонун
ҳақида
ҳам
сўз
юритади
.
Бир
ҳарф
ҳам
тушириб
қолдирилса
,
ҳам
зиёда
қилинса
,
бу
каби
ҳолатда
асл
ҳарфлар
эътибор
-
га
олинади
.
Асл
ҳарф
тушириб
қолдирилиши
уч
асл
ундош
ўзакли
сўзлардан
бошланади
.
Бу
ҳолат
одатда
واو
ва
ءﺎﯾ
ҳарфлари
асл
ҳарф
бўлиб
келганда
кузатилади
.
Бу
ҳарфлар
феъл
таркиби
-
да
келганида
асл
ҳарф
бўлишига
қарамай
,
ту
-
шириб
қолдирилади
.
Лекин
айнан
шу
ҳарфлар
ўзи
яна
сўзга
асл
ҳарф
сифатида
эмас
,
зиёда
ҳарф
сифатида
қўшилади
.
Бу
феълларнинг
шахс
-
сонда
тусланишида
кузатилади
.
Бир
ҳарф
ҳам
зиёда
,
ҳам
тушириб
қол
-
дирилиши
беш
ундош
ўзакли
сўзларда
бўл
-
майди
.
Бу
каби
сўзларда
кичрайтириш
маъ
-
носи
ҳосил
қилинганда
,
асл
ҳарф
тушириб
қолдирилиб
,
бошқа
зиёда
ҳарф
(
айнан
ўзи
бўлмаган
)
сўз
таркибига
қўшилади
.
Бу
зиёда
ҳарф
қўшимча
маъно
англатгани
учун
ҳам
тушириб
қолдирилмайди
.
Мисол
учун
,
ﻞﺟﺮﻔﺳ
–
“
беҳи
”, “
кичик
беҳи
”
маъносини
ифодалаш
учун
бешинчи
асл
ҳарф
туширилиб
,
иккинчи
асл
ҳарфдан
кейин
зиёда
ҳарф
қўшилади
,
яъни
“
кичкина
беҳи
”
ج
ﺮﯿﻔﺳ
.
Тўртинчи
қонун
“
Беқарорлик
ўрнида
ҳарф
-
ни
ўзидан
бошқа
ҳарфга
ўзгариши
”
деб
номланган
бўлиб
,
ўзгартирилган
ҳарфга
те
-
гишли
иштиқоқ
орқали
ҳосил
қилинган
,
унга
ўхшаш
бўлган
сўзлардаги
ушбу
ҳодиса
иш
-
тирокчиси
бўлган
ҳарфнинг
энг
оз
миқдорида
топиш
билан
беқарорлик
ўрнида
ҳарфнинг
ўзидан
бошқа
ҳарфга
ўзгариши
топилади
.
Масалан
,
و
ҳарфининг
أ
га
алмашинувини
“
ﮫ
ﺟو
” – “
юз
”
сўзининг
турли
маъно
англатувчи
шаклларидан
билиб
олиш
мумкин
.
Бунинг
кўплиги
“
юзлар
”
сўзининг
икки
хил
варианти
–
“
ه
ﻮﺟو
”
ва
“
ﮫ
ﺟوأ
”
бор
бўлиб
,
бу
ўринда
юқоридаги
ҳарфларнинг
бир
-
бирига
алмашиш
ҳодисаси
юз
берди
.
Ё
ки
айнан
шу
ҳарф
و
нинг
ت
га
алмашинуви
: “
ثرو
”
сўзидан
– “
мерос
”
“
ثارو
”
эмас
, “
ثاﺮﺗ
”
ҳосил
бўлади
.
Бу
қонунда
баён
қилинган
ҳодиса
“
لﺪﺒﻟا
”
– “
алмашиш
”
деб
номланади
.
Бу
ҳодисада
иштирок
этувчи
ҳарфлар
“
لﺪﺒﻟا
فوﺮﺣ
”
деб
аталади
,
бадал
ҳарфларнинг
сони
бўйича
фикрлар
турли
хил
бўлиб
,
бу
борада
Маҳмуд
Замахшарий
1
ва
Саккокий
ҳарфларнинг
сонини
ўн
бешта
(
ن
س
ا
ط
ز
ل
أ
ص
م
و
ي
ه
ت
د
ج
)
деб
таъкидлайди
.
Хулоса
ўлароқ
,
қуйидагиларни
айтиш
мумкин
:
1.
Морфологик
қолип
орқали
сўз
ясалиши
учун
умумий
белги
янги
лексема
ҳосил
қилишдир
.
Бу
лексема
маълум
бир
қолипга
асосланган
бўлади
.
Бу
янги
ясалган
сўз
ўз
мотивини
сақлаши
–
унга
асос
бўлган
ўзак
сўз
билан
боғланган
бўлиши
,
бу
боғланиш
сези
-
либ
туриши
керак
(
ﻢ
ﻠﻋ
–
билмоқ
ўзагидан
ﻓ
ﻞﻋﺎ
морфологик
қолипи
орқали
ﻢ
ﻟﺎﻋ
–
билувчи
,
олим
сўзи
ясалиши
.
Бу
ясалган
сўз
асос
ўзак
1
ذ
ﺎﺘﺳﻷا
ﻲﺟار
ﺮﻤﺳﻷا
.
ﻢ
ﺠﻌﻤﻟا
ﻞﺼﻔﻤﻟا
ﻲﻓ
ﻢ
ﻠﻋ
فﺮﺼﻟا
.
-
توﺮﯿﺑ
,
راد
ﺐﺘﻜﻟا
ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا
.
1997
م
,
ص
.
19
S H A R Q M A S H ’ A L I
44
маъносидан
фарқли
ва
улар
ўртасида
семантик
боғлиқлик
,
фонетик
ўхшашлик
бор
).
2.
Сўз
ясалишининг
бирламчи
материа
-
ли
товуш
ҳисобланади
.
Бу
товушларни
маъ
-
лум
қолипларга
солиш
орқали
янги
сўз
ҳосил
қилинади
.
Янги
сўз
ҳосил
қилиш
маълум
морфологик
қоидаларга
асосланган
бўлади
.
Сўзнинг
морфологик
вазнини
билиш
ундаги
зиёда
ҳарфларни
билиб
олишга
олиб
боради
.
Мисол
учун
:
ﺔﺳرﺪﻣ
–
мактаб
сўзининг
мор
-
фологик
шакли
юқорида
таъкидланган
вазн
ҳарфлари
билан
алмаштирилса
,
ﺔﻠﻌﻔﻣ
вазни
ҳосил
бўлади
,
Бундаги
م
ва
ة
ҳарфлари
ўзак
-
даги
зиёда
ҳарфлар
,
س
رد
эса
ўзакни
ташкил
этувчи
асл
ҳарфлар
.
Бу
морфологик
вазн
иштиқоқда
семантик
,
морфологик
,
фонетик
жиҳатдан
катта
аҳамият
касб
қилади
.
Семан
-
тик
жиҳатдан
бу
вазн
бир
иш
-
ҳаракат
дои
-
мий
равишда
такрорланадиган
ёки
бирор
предмет
доимий
бўладиган
,
унга
хосланган
жой
маъносини
ифода
этади
.
Шу
жиҳатдан
ﺔﺳرﺪﻣ
сўзи
“
ўрганиш
”
жараёни
кўп
такрор
-
ланадиган
жой
,
яъни
мактаб
.
Фонетик
жи
-
ҳатдан
:
а
)
ўзак
ҳарфларни
тартиб
асосида
жойлаштирилмаса
,
янги
лексема
ҳосил
бўмайди
;
б
)
ўзакдан
ташқаридаги
ҳарфларни
билиб
олинмаса
,
сўз
ҳосил
бўлмайди
.
Мор
-
фологик
жиҳатдан
зиёда
ҳарфлар
билан
асл
ҳарфлар
аралашиб
кетса
,
сўз
ҳосил
бўлмайди
.
Бу
ҳодисаларнинг
бари
морфологик
вазн
билан
боғлиқ
тил
ҳодисалари
ҳисобланади
.
Араб
тилида
сўз
ясалиши
маълум
мор
-
фологик
шакллар
орқали
амалга
оширилади
.
Бу
морфологик
қолиплар
ўз
ичига
аффик
-
сация
,
конверсия
,
фонетик
сўз
ясаш
усулла
-
рини
қамраб
олади
.
Бу
тилда
сўз
ясашнинг
кенг
қўлланадиган
энг
унумли
,
етакчи
усули
морфологик
қолип
орқали
сўз
ясаш
йўлидир
.
Бу
йўл
билан
сўз
ясалишида
,
биринчидан
,
семантик
бошқачалик
(
мисол
:
ўзак
ҳисобла
-
нувчи
сўз
ясалган
сўз
маъносидан
жиддий
фарқланадиган
умумий
маънодан
чиқиб
кет
-
майдиган
янги
маънога
эга
бўлиши
),
иккин
-
чидан
,
морфологик
-
фонетик
бошқачалик
(
ўзак
сўзнинг
қолипи
ёки
товушлари
ясалган
сўздан
фарқланиши
)
келиб
чиқади
.
СИНДҲИЙ
ТИЛИДА
ОТГА
ХОС
ЛЕКСИК
-
ГРАММАТИК
РАЗРЯДЛАР
(
КЕЛИШИК
КАТЕГОРИЯСИ
АСОСИДА
)
РАҲМАТЖОНОВА
КАМОЛА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
синдҳий
тили
отга
хос
грамматик
категорияларининг
лексик
-
семантик
жиҳатлари
ва
тадрижий
ривожи
ҳақида
сўз
боради
.
Шунингдек
,
бир
қатор
олимлар
,
хусусан
,
Л
.
А
.
Бархударова
,
Р
.
П
.
Е
гороваларнинг
бу
хусусдаги
фикрлари
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўзлар
ва
иборалар
:
флектив
,
аналитик
,
морфологик
,
темпорал
,
локал
,
послелог
,
тат
-
пуруш
,
пракрит
,
апабхранш
.
Аннотация
.
В
статье
говорится
о
лексико
-
семантических
особенностях
и
эволюции
форм
имени
су
-
ществительного
как
самостоятельной
грамматической
категории
в
языке
синдхи
.
А
также
приводятся
мнения
о
данной
лексико
-
грамматической
категории
ученых
Л
.
А
.
Бархударовой
и
Р
.
П
.
Е
горовой
.
Опорные
слова
и
выражения
:
флективный
,
аналитический
,
морфологический
,
темпорал
,
локальный
,
послелог
,
татпуруш
,
пракрит
,
апабхранш
.
Abstract.
The article is about lexico-semantic features and evolution of noun as an independent grammatical
category in Sindhi. Opinions of scientists on this matter L. A. Barhudarova and R. P. Egorova are also discussedin it.
Key words and expressions:
flexional, analytical, morphological, temporal, local, poslelog,
tatpurusha,pracrit, apabhransha.
