S H A R Q M A S H ’ A L I
45
description of the area, proper names, names of gods, temporal concepts. 2) Objects expressed by
reduplicated names were symbols of faith (worship) in ancient Japan .
II. Traditional explanations of the conditions of formation of reduplicated units in Japanese
linguistics. 1) The concepts expressed by reduplicated forms relate to human activity. If units
expressing concepts that are not related to a person are reduplicated, they require impersonation. 2)
An expression of politeness or deep respect for the concept, expressed by the unit from which the
reduplicated form will be formed. 3) The value of the unit from which the reduplicated form will
be formed must necessarily contain the value of the "continuity of the object" .
III. Explanation of reduplication in terms of semantics expressed by reduplicated units of
concepts, namely, collectivity and spatial relations.
After studing the phenomenon of reduplication and the meaning of plurality inherent in the
reduplicated names of the Japanese language we came to the following conclusions:
1. In a classifying language, such as Japanese, for a subject-carrier of certain characteristics,
dismemberment is not necessarily a pronounced characteristic; the calculability or dismemberment
of the subject is present as some potential, the implementation of which depends on the context.
2. All names in Japanese refer to uncountable nouns, so-called mass names. The organization
of language space can be represented as follows: a kind of continuous space with prototypical
objects at one end (countable nouns) and prototypical substance at the other (uncountable nouns).
3. The reduplicated names of the Japanese language have the meaning of an indefinite discrete set
with the preservation of the significance of each of its components, which is associated with the mea-
ning of collectivity plus various connotative shades depending on the semantic category of the name.
The value of a discrete set represents the inner idea of the dismemberment of the elements of the set,
and the collective value represents the outer idea of the union of numerous elements into one whole.
КУРАИСИ ЛУҒАТИНИНГ ТАВСИФИ
МАВЛЯНОВА УМИДА
катта ўқитувчи, ТДШИ
Аннотация. Мазкур мақола қисман хитой тилида омонимия тушунчаси ва япон тилшунос-
синологи, Японияда хитой тилини ўрганиш бўйича илмий жамият раиси, профессор Т.Кураиси
бошчилигидаги олтмиш кишилик тилшунослар коллективи томонидан яратилган “Кураиси
луғатига” бағишланади. Маълумки, умумий тилшуносликда луғатлар асосида омонимияни ўрганиш
методикаси кенг татбиқ қилинади. Бу луғат ҳозирги замон хитой тилида омонимларнинг миқдор
таркиби ва хослигини тадқиқ қилиш учун Токиода 1972 йилда “Иванами” нашриёти томонидан
босиб чиқарилган бўлиб, 37 минг сўзлик “Иванами Тю: гокуго дзитэн” – хитой-япон фонетик луға-
ти материал сифатида хизмат қилади. Мақолада луғат тавсифи кенг ёритилган бўлиб, кўрсатил-
ган грамматик маълумотлар туфайли мазкур луғатдан хитой тили сўзлари бўйича турли
тадқиқотларда материал сифатида фойдаланиш мумкин.
Таянч сўз ва иборалар: Япония, Хитой, Т. Кураиси , луғат , омонимия, лексика, фонетика, тон (
оҳанг), иероглиф,товуш.
Аннотация. Данная статья посвещается омонимии в китайском языке и словаре Кураиси,
который был создан японским профессором Т. Кураиси.В общем Яязыкознании широко применяется
S H A R Q M A S H ’ A L I
46
методика изучения омонимии на материале словарей.Материалом для исследования количественного
состава и характера омонимиов послужил словарь “Иванами Тю: гокуго дзитэн”-фонетический
китайско-японский словарь,выпущенный издательством “Иванами” в Токио в 1972 году, объёмом 37
тыс. слов. В статье подробно даётся характеристика данного словаря и учитывается мнение, что
словарь может быть использован как материал в различных исследованиях по слову китайского языка.
Опорные слова и выражения: Япония, Китай, Т.Кураиси, словарь, омонимия, лексика, фоне-
тика, тон, иероглиф, звук.
Abstract. The given article is dedicated to homonyms in Chinese language and in dictionary of
Kuraishi, which was created by Japanese professor T. Kuraishi. In general linguistics, method of the study
of homonyms with dictionaries is widely used. The study material of quantitative composition and character
of homonyms was dictionary “Ivanami Tu: gokuo ziten” – phonetic Chinese-Japanese dictionary, released
by publishing office “Ivanami” in Tokio in 1972, with overall quantity of 37 thousand words. In the article,
characteristics of the dictionary is given in details and the fact that it can be used as a study material in
researches about Chinese linguistics is taken into account.
Keywords and expressions: Japan, China, T. Kuraishi, dictionary, homonymy, vocabulary, phonetics,
tone, hieroglyph, sound.
Хитой тилига хос бўлган сўзлар ва иероглифик ёзув Японияга милодий IV-V асрларда
кириб кела бошлади. Хитой ва япон тиллари услубий тузилиш жиҳатдан фарқ қилган-
лигидан иероглифик матнларни ўқиш анча қийин бўлган. Шундай бўлса ҳам японларнинг
дастлабки ёзма ёдгорлиги – “Кодзики” (афсона ва ривоятлар тўплами, 712 й) хитой
иероглифлари ва хитой тили граммматикаси асосида ёзилган. Кейинчалик иероглифлар
билан бир қаторда уларнинг хитойча ўқилиши “он” ҳам муайян фонетик ўзгаришларга
учраган ҳолда ўзлаштирилди. Ундан сўнг иероглифларнинг маъно жиҳатдан мос келадиган
японча ўқилиш шакли “кун” пайдо бўлди. Иероглифларнинг фонетик қўлланилиши миллий
ёзувнинг бўлишига имкон яратди. Тарраққиёт натижасида хитой тилидан япон тилига
кириб келган сўзларнинг ортиши икки тилнинг лексикографиясига шиддатли таъсир
кўрсатди. Бу таъсир омонимия масаласини ҳам четлаб ўтгани йўқ.
Омонимия масаласи нафақат тилнинг асосий бирлиги бўлмиш сўзнинг чегараларини
белгилаш билан боғлиқ муҳим назарий масала, балки амалий лексикографиянинг энг
мураккаб масалаларидан бири.
Омонимия ҳодисасининг тилдаги аҳамияти, ўрни ва роли ҳақида турли нуқтаи назарлар
мавжуд. Айрим тилшунослар омонимларнинг ҳосил бўлиши – бу тилнинг луғавий таркибини
бойитиш, бошқалари эса – омонимияни тилнинг “ҳалокатли яраси” деб ҳисоблайди. А. А. Рефор-
матский, А. Н. Гвоздев ва бошқа қатор тилшунослар омонимияни салбий ҳодиса, “тушунишга
тўсиқлик”, “тилнинг нуқсони” сифатида кўришади. Бошқа олимлар, масалан, Л. А. Булаховский, О.
С. Ахманова, Р. А. Будаговлар айрим ҳолатларда омонимияни нутқ ва матнни тушунишда қийин-
чилик туғдиришини эътиборга олишса ҳам, бу ҳодисани “ғайритабиий” деб ҳисобламайдилар.
Омонимия масаласини ўрганишда тадқиқотчилар ҳам она тили материалаларига, ҳам
хорижий тилларга мурожаат қилади.
Умумий тилшуносликда омонимия ҳодисаси масаласига асосан тўртта ёндашув ажратилади
ва тегишли тарзда “омоним” тушунчаси бўйича тўртта асосий нуқтаи назар мавжуд.
Биринчи нуқтаи назарга кўра, омонимлар – бу бир хил фонетик шакл (кўриниш)даги,
бироқ график ёзилишидан қатъий назар, ҳар хил маънога эга сўзлар. Ушбу фикрга маҳаллий
ва хорижий тилшуносларнинг катта гуруҳи қўшилади, шулар жумласидан, В. В. Вино-
градов, О. С. Ахманова, Л. А. Булаховский, Е. М. Галкина-Федорук, С. И. Канонич, Б.
Трика, Ш. Балли, Л. Блумфильд ва бошқалар.
S H A R Q M A S H ’ A L I
47
Тилшунослар иккинчи гуруҳининг нуқтаи назарига кўра, омонимлар бир хил талаффуз
қилиниб, хар хил маъноларни англатса ҳам, албатта, битта (бир хил) ёзилишга эга бўлиши
керак (В. В. Броун, И. В. Арнольд, Н. М. Шанский, М. Х. Ахтямов).
Бошқа бир қатор олимлар омонимларни бир хил талаффуз қилинадиган, лекин бир-
биридан фарқ қиладиган маъно ва ҳар хил ёзилишга эга бўлган сўзларга киритади: Х. Огата
ва Р. Инглотт.
“Омоним” терминига оид ушбу учта тушунчага қарама-қарши нуқтаи назар В. Скитнинг
“Этимологик луғати”да ўз аксини топиб, тошувли эмас, балки график ўхшашлик принц-
пидан келиб чиқиб омонимга таъриф беради.
Биз биринчи гуруҳ олимларининг “омоним” термини остида бир хил талаффуз қилинадиган
(бир хил товушли) сўзлар деган фикрига қўшиламиз. Демак, мазкур тадқиқотда омонимлар
деганда битта товушли ифодаланишга, аммо турли маъноларга эга сўзлар тушунилади.
Маълумки, хитой тилшунослигида ҳам омонимлар тушунчасига турли нуқтаи назарлар
мавжуд. Шу кунга қадар хитой олимлари омонимия ҳодисаси ҳақида, шунингдек, омоним
терминига аниқ таъриф беришда ягона бир фикрга келишмади.
Фикрларнинг бирига кўра, хитой тилида омонимлар – тон (оҳанг) эътиборга олинмаган
ҳолда бир хил талаффуз (товушли ифодаланиш)га ва бир-биридан фарқли бўлган маънога
эга сўзлар тушунилади. Бу тушунчадан келиб чиқиб, тон (оҳанг) бўйича фарқланадиган
сўзлар омонимлар деб аталади:
妈
mā – она;
麻
má – кенаф (каноп);
马
mǎ – от (йилқи);
骂
mà – урушмоқ, сўкинмоқ.
Бироқ, бундай нуқтаи назар тўла ҳақли эмас, чунки А. А. Драгунов ва Е. И. Дра-
гуноваларнинг таъкидлашича, “...сўзнинг бир қисми (морфема) сифатида намоён бўла оладиган
у ёки бу маънога эга минимал фонетик бирлик нутқнинг алоҳида товуши (фонема) эмас, балки
тон (оҳанг)ли бўғин – силлабема деб тушунилади”. Хитой тилида тон (оҳанг) сўз ёки
морфеманинг фонетик қобиғи (устки қоплами)нинг ажралмас қисми ҳисобланади ва маъно
фарқловчи ролини бажаради. Шунинг учун омонимлар деганда ҳам талаффуз (товуш) бўйича,
ҳам тон (оҳанг) бўйича бир-бирига мос келадиган сўзлар тушунилади (бу нуқтаи назарнинг
тарафдорлари хитой тилшунослари Чжоу Цзумо, Лю Шусинь ва бошқалар).
Маълумки, ҳозирги замон хитой иероглифик ёзувида ҳар бир белги – иероглиф сўз ёки
унинг минимал маънога эга қисми – морфемани ёзувда ифодалаш учун хизмат қилади.
Шунинг учун омонимия масаласини ўрганишда, Н. И. Фельдман таъкидига кўра, хитой
тилидаги сўзга, унинг иероглифик ёзуви мавжуд бўлишига қарамай, ҳар қандай тилдаги
сўзларга каби ёндашиш керак .
Шундай қилиб, хитой тилидаги омонимларга қуйидагича таъриф бериш мумкин: омо-
нимлар – бир хил товушли оҳанг (шу жумладан, тон ҳам), аммо иероглифик ёзилишидан
қатъий назар ҳар хил маънога эга сўзлар. Масалан, бундай сўзлар жумласига қуйидаги
жуфтликлар киради:
花
huā – гул;
花
huā – сарфламоқ.
吉利
jílì – бахтли, омадли;
极力
jílì – ҳар қанча, бор кучи билан
S H A R Q M A S H ’ A L I
48
Маълумки, олимлар омонимлар ва полисемантик сўзларнинг ўртасидаги фарқни аниқ-
лаш учун кўпгина меъёрларни, хусусан, турли сўз ҳосил қилувчи қаторлар, парадигмалар,
бошқа лексик гуруҳлар билан боғлиқлик (синонимлар, антонимларни саралаш), синтактик
муносабатлар (дистрибутив усул), бошқарувдаги фарқлар (феълларда) кабиларни таклиф
қилишади.
Хитой тили ва типология бўйича ўхшаш ва фарқли барча тилларга хос бўлган омонимия
ҳодисаси тилшунос-синологлар ва бошқа тиллар мутахассислари эътиборини ўзига тортади.
Маълумки, хитой тилшунослигида омонимия масаласига алоҳида эътибор 50-йилларда
юзага келиб, хитой иероглифик ёзувини ислоҳ қилиш – иероглифик ёзувини фонетик ёзуви
билан ўзгартириш масаласи билан боғлиқ бўлган. Хитой олимларининг фикрига кўра, бун-
дай ўтиш катта қийинчиликлар, улардан бири – омонимия билан боғлиқ эди. Хитойда 50-
йилларда вақтли матбуот саҳифаларида омонимия масаласи кенг ёритила бошлади ва унга
бағишланган баҳс-мунозараларда Чжоу Югуан, Бо Хан, Чжоу Яовэн, То Му, Цао Дэнфан,
Чжан Шилу каби тилшунослар фаол иштирок этдилар.
Баҳс-мунозаралар давомида қуйидаги масалалар кўтарилган эди: 1) “омоним”
тушунчасининг мазмун-моҳиятини аниқлаш; 2) омонимия ва полисемия ўртасидаги чеграни
аниқлаш; 3) омонимларни таснифлаш; 4) омонимлар манбалари; 5) омонимияни бартараф
этиш йўллари; 6) исмлар ва географик номланишлар омонимияси.
Кўтарилган масалаларнинг аксарияти ҳанузгача ечими топмаган ва айни вақтда ўз
долзарблигини сақлаб келмоқда. Хитой тилида грамматик омонимиядан фарқли равишда
(С. Б. Янкивер ва В. И. Гореловларнинг тадқиқотлари) лексик омонимия тадқиқотларнинг
мустақил объекти сифатида ҳали ҳам ўрганилмаган.
Умумий тилшуносликда луғатлар асосида омонимияни ўрганиш методикаси кенг татбиқ
қилинади. Ҳозирги замон хитой тилида омонимларнинг миқдор таркиби ва хослигини тад-
қиқ қилиш учун Токиода 1972 йилда (биринчи нашри 1963 йилда) “Иванами” нашриёти
томонидан босиб чиқарилган 37 минг сўзлик “Иванами Тю: гокуго дзитэн” – хитой-япон
фонетик луғати материал сифатида хизмат қилади. Луғат хитой тилини ўрганиш бўйича
илмий жамият раиси, етакчи япон тилшунос-синологи Т. Кураиси бошчилигидаги 60 та
тилшуносларнинг коллектив меҳнати ҳисобланади.
Кураиси луғати (кейинчалик бу луғат шундай номланади) 10 та бўлимдан ташкил
топган: 1) муқаддима, 2) кириш, 3) луғат матни, 4) хитой ва хитойча бўлмаган атоқли отлар
рўйхати, 5) иероглифик кўрсаткич, 6) семантик кўрсаткич, 7) қариндошлик муносабатлари
жадваллари, 8) ўлчов ва вазн жадваллари, 9) хитой тили бўғинлари жадваллари, 10) хотима.
Кириш сўзида муаллифлар луғатнинг мазмун-моҳияти ва унинг манбаларини кўрсатиб
ўтадилар. Хусусан, манбалар сифатида қуйидаги ишлар олинган: Лу Чживэйнинг “
北京话
单音词词汇
” (Пекин шевасининг бир таркибли сўзлар луғати), ёзув ислоҳоти бўйича хитой
қўмитаси қошидаги лексикология бўйича гуруҳ томонидан нашр қилинган “
汉语拼音词汇
”
(Хитой тилининг фонетик луғати). Бундан ташқари, мазкур луғатни тузишда ҳозирги замон
хитой ёзувчиси Лао Шэнинг баъзи асарларидаги материаллари ҳамда Токио университети
ўқитувчиси Ли Бонинг оғзаки лексика бўйича тўплаган материалларидан фойдаланилди.
Кириш қисмида муаллифлар ҳозирги замон хитой тилининг фонетикаси, грамматикаси
ва лексикаси бўйича маълумотлар келтиради.
“Фонетика” бўлимида луғат таркибида киритилган сўзларга таъриф берилади. Ушбу
қисмда хитой тилидаги сўзнинг грамматик табияти (моҳияти) масалалари, шунингдек,
S H A R Q M A S H ’ A L I
49
сўзнинг компонентларини ажратиб олиш, яъни сўз ва морфеманинг, сўз ва сўз
бирикмасининг фарқланиши каби муаммоларга бағишланади.
Мазкур бўлимда муаллифлар томонидан ажратилган 11 та сўз туркумларига тегишли бўлган
сўзларнинг айрим хусусиятлари ҳақида маълумотлар берилади. Шу ернинг ўзида муаллифлар
сўзларнинг 11 та турли йўналишлар бўйича тақсимланиши сабабларига изоҳ бериб ўтади.
“Грамматика” бўлимида хитой тилининг синтаксиси бўйича қисқа шарҳ берилади. Бу
ерда хитой тилидаги гапда иштирок этган сўзларнинг ўзаро боғланиш усуллари кўрсатиб
ўтилади ва гап бўлакларига тавсиф берилади. Шунингдек, модаллик ва тузилиш бўйича
гапларнинг таснифи келтирилади.
Ушбу луғат тадқиқот материали сифатида танлангани бежиз эмас. Биринчидан, бу луғат
– фонетик луғат бўлиб, у ердаги сўзлар Хитойда қабул қилинган алифбога мувофиқ
жойлаштирилган ва тонлар кўрсаткичи билан таъминланган. Буларнинг ҳаммаси омоним-
ларни топиш ва аниқлашни осонлаштиради.
Иккинчидан, бу луғатда фақат ҳозирги замон хитой тилининг лексикасини ўз ичига
қилади. С. Х. Иоффенинг таъкидлашича, “... ҳозирги вақтда хитой лексикографиясида бу
энг тўлиқ ва энг қизиқарли луғат”, чунки, даставвал, унда “тадқиқот объекти сифатида
бутун хитой тили эмас (биринчи ёдгорликлардан то бугунги кунгача), балки замонавий
хитой тили танланган”.
Учинчидан, ушбу луғат қадимги хитой лексикографик анъанасига кўра иероглифлар бўйича
эмас, балки сўзлар ва морфемалар бўйича тузилган. Луғатдаги асосий луғавий бирлик сифатида
сўзнинг танлаб олиниши, С. Х. Иоффенинг фикрига кўра, хитой лексикографиясида намоён
бўлаётган муайян граматик тенденция (йўналиш)дан далолат беради. Мазкур луғатнинг “грам-
матикализациялашуви” (С. Х. Иоффе таклиф қилган термин) сўз ҳақидаги грамматик маълумот
берилиши, шунингдек, у ёки бу сўзни муайян сўз туркумига кирити билан боғлиқ.
Луғатдаги сўзга грамматик ёндашув ёки умуман олганда луғатнинг “грамматикали-
зациялашуви” тўғрисида сўз юритилганда, шуни айтиш жоизки, бу жараёнга сўзни маълум
бир сўз туркумига киритиш ҳисобига эмас, балки сўзнинг чегарасини, унинг табиатини
аниқлаш орқали эришилади.
Луғатнинг яна бир хусусияти сўзларнинг чегараларини аниқлаш, яъни сўзга грамматик
тавсиф бериш муаммоси билан бевосита боғлиқ. Луғат муаллифлари сўз бошида хитой
тилига полисиллабик тил сифатида таъриф бериб, ундаги икки таркибли сўзларнинг устун-
лигига алоҳида урғу беришади, шу билан бирга қадимги хитой тилининг моносиллабик
тусини таъкидлаб ўтишади. Қадимги ва ҳозирги замон хитой тилларидаги сўзга шундай
таъриф берилиши луғатда белгиланган ҳозирги хитой тили лексикасида 11 та лексик қатлам
ажратилиши катта аҳамиятга эга.
Ҳозирги оғзаки тилда учраб турадиган ва баъзан цитаталарда (асардан келтирилган
парчаларда) қўлланилган қадимги классик асарлар лексикаси.
Ҳозирги хитой тилида кўп фойдаланиладиган қадимги классик асарлар лексикаси.
Кенг қўлланилмайдиган илмий ва махсус терминлар.
Бадиий адабиёт лексикаси.
Радио, телевидение ва халқ олдида чиқишлардан қўлланиладиган лексика.
Нейтрал лексика – кенг тарқалган оғзаки лексика. (Бу ерга муаллифлар путунхуа –
ҳозирги замон миллий адабий тил лекикасини киритган).
Содда сўзлашув тили лекискаси (муаллифлар булар қаторига “бэйцзинхуа”, яъни
пекинликлар билан сўзлашувда қўлланиладиган сўзларни киритган).
S H A R Q M A S H ’ A L I
50
Пекин атрофидаги шевалар, сленг ва ҳ.к.
Табу, тақиқлаш сифатида ишлатиладиган сўзлар.
Сўкиш (ҳақоратли) сўзлар.
Путунхуага кириб келган ва кам ишлатиладиган бошқа шевалардаги сўзлар.
Ушбу лексик қатламларни ўрганиш уларнинг бир қатори ҳозирги замон тилшунослари
томонидан ажратилган функционал услубларга мос келишидан далолат беради. Бироқ,
луғатда ажратилган лексиканинг бошқа қатламини функционал услуб қатламларига
қиритиб бўлмайди. Масалан, О. С. Ахманованинг “Лингвистик терминлар луғати”да функ-
ционал услублар номенклатурасида қуйидагилар келтирилади: илмий, кундалик-маиший,
кундалик-иш билармонлик, расмий-ҳужжатли, публицистик, бадиий-беллетристик.
Мазкур луғатда лексик қатламларнинг айнан шундай тақсимланиши хитой тилидаги сўз
каби бирликни, хусусуан, омонимия ҳодисасини таҳлил қилишда катта аҳамиятга эга. Ҳар
бир сўз луғатда тегишли услубга тааллуқлилиги тўғрисида белги билан ажратилган ва
муайян сўзни фақат мазкур услуб доирасида ўрганиш лозим. Кўрсатилган услубдан
ташқарида мазкур бирлик сўз ҳам бўлмаслиги мумкин. Омонимларни таҳлил қилишда
хитой тилининг айнан шу ўзиги хослигини эътиборга олиш керак. Омонимия қайси услуб-
ларда кенг тарқалганини аниқлаш учун услубларни ҳисобга олиш ҳам ўта муҳим.
Хитой тилининг грамматик хусусиятларига оид айрим маълумотлар билан бир қаторда
хитой тилидаги сўз тушунчаси ҳақида таърифлар келтирилган. Масалан, муқаддимада
луғатга қуйидагилар жамланган деб айтилади: а) ҳозирги замон сўзлари. б) эшитилганда
тушунарли сўзлар. Бундан ташқари таъкидланганки, агар гапда қўлланилган қайсидир лек-
сик бирлик ёзувда лотин ҳарфлари билан ёзиб олинган бўлса, луғатда у алоҳида бир сўз
сифатида эътироф этилади.
Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, муаллифлар сўз сифатида
аниқланган бирликни иккита меъёрдан келиб чиқиб тавсифлайди: эшитилишда сўзнинг
тушунарли бўлиши ва унинг ёзувдаги “узлуксизлиги” (яхлитлиги).
Таъкидланганидек, луғатдаги барча сўзлар сўз туркумлари бўйича ажратилган. Ҳар бир сўз
муайян лексик маъносига эга бўлиб, гапда маълум бир вазифани бажаради, шундан келиб чиқиб,
луғатда қуйидаги сўз туркумлари белгиланган: 1)
指示词
zhǐshìcí – кўрсатиш сўзлар; 2)
数次
shùcì
– сон; 3)
量词
liàngcí – ҳисоб сўзлар; 4)
名词
míngcí – от; 5)
动词
dòngcí – феъл; 6)
形容词
xíngróngcí – сифат; 7)
副词
fùcí – равишлар; 8)
介词
jiècí – предлоглар (олд кўмакчи); 9)
助词
zhùcí
– модал сўзлар ва юкламалар; 10)
接词
jiēcí – боғловчилар; 11)
问投词
wèntóucí – ундалмалар.
Ушбу таснифда европа анъанасида нутқ қисмлари ва юкламалари деб номланган
бирликлар алоҳида сўз туркумлари сифатида келтирилган.
Умуман олганда, луғатда қабул қилиган мустақил маъноли сўзлар таснифи хитойшунос-
ликда мавжуд бўлган сўз туркумлари таснифига мос келади. Асосий фарқлар ёрдамчи сўзлар
таснифида намоён бўлади. Масалан, кўрсатиш сўзлар қаторига олмошлар киритилган. А. А.
Драгунов олмошларни сўзлар-ўринбосарлар деб номлаган ва уларни алоҳида умумий лексик-
грамматик тоифа (категория)га, мустақил сўз туркумига киритган. Мазкур луғатда ҳисоб сўзлар
ҳам мустақил маъноли сўзлар туркумига ажратилган. Мазкур туркумдаги сўзлар қуйидаги
муаллифларда ёрдамчи сўзлар ҳисобланади: В. И. Горелов, Ли Цзиньси, Чжао Юаньжэн,
шунингдек, “Хитой тили” шарҳи муаллифларида. А. А. Драгунов ишларида ҳисоб сўзлар отлар
таркибида алоҳида лексик-грамматик категория сифатида ўрганилади.
Луғатнинг яна битта афзаллиги – бу ундаги луғат мақоласининг тузилиши. Кураиси
луғати ҳар бир луғат мақоласи таркибида сўзнинг грамматик материали ёки грамматик
тавсифини қамраб олади.
S H A R Q M A S H ’ A L I
51
Луғат мақоласи қуйидаги тузилишга эга: даставвал сўзнинг лотин транскрипцияси сўнг
унинг иероглифик ёзилиши келтирилади. Луғатда 517 та соддалаштирилган иероглифлар
қўлланилиб, шу билан бирга, қавс ичида уларнинг тўлиқ ёзилиши ҳам кўрсатилган. Шунинг-
дек, луғатда иероглифларнинг турли ёзилишлари берилган, вариантлар орасида эса махсус
белги қўйилган. .Иероглифик ёзилишдан кейин қавс ичида сўз туркуми белгиси қўйилади,
масалан,
动
dòng – (феъл),
名
míng – (от) ва ҳ.к., қавс ортидан эса, тегишли лексик қатламнинг
рақами кўрсатилади. Бундан кейин сўзнинг япон тилига ўгирилган таржимаси, ортидан тас-
диқловчи мисоллар берилади, чунки улар асосида луғатга киритилган сўз ҳақидаги маълумот-
ларни текшириш имконияти бўлади. Тасдиқловчи мисоллар сўзларнинг таҳминан 25 фоизига
келтирилган бўлиб, асосан улар бир таркибли сўзларни ташкил қилади.
Қўп таркибли сўзларга тегишли мақолалар ўз ичида шу сўзларнинг лексик бирликлар
сифатида барча маъноларини қамраб олган. Ҳар бир маънонинг қаршисида сўз туркуми
белгиси, шунингдек, ушбу маънода келган сўзнинг муайян лексик қатламига тааллуқлилиги
белгиси қўйилган, кейин япон тилидаги таржимаси, сўнг эса – сўзнинг у ёки бу маънода
қўлланилишига мисол келтирилган.
Луғатда битта сўз туркуми белгиси остида ҳар хил маънолар, шунингдек, ҳар хил сўз
туркумларига тегишли бўлган кўп таркибли сўзларнинг турли маънолари киритилган.
Турли маънолар қаршисида нафақат ҳар хил сўз туркумларига ишора қилувчи белгилар,
балки лексик қатламларининг ҳар хил белгилари қўйилиши мумкин.
Битта сўз туркумига тегишли бўлган сўзнинг икки ва ундан ортиқ маънолари
аниқланганда, луғатда у битта лексик бирлиги сифатида ўрганилади. Агарда бир сўзнинг
ҳар хил сўз туркумларига тегишли бўлган бир нечта маънолари аниқланганда, луғатда улар
конверсия бўйича ҳосил бўлган ҳар хил сўзларнинг маънолари сифатида кўриб чиқилади.
Луғат муаллифлари
讨论
tǎolùn (“муҳокама қилмоқ”, “муҳокама”) турдаги сўзнинг турли
грамматик маъноларини битта луғат мақоласига жойлаштириб, шу маъноларни битта
сўзнинг туб маънолари деб ҳисоблашади. Ҳар хил сўз туркумлари белгисига эга ушбу
иккита маъно муаллифлар томонидан нутқдаги қўлланилиш ҳолати эмас, балки тил ҳолати
сифатида ўрганишади. Сўз ўзининг маъносини окказионал ўзгартириши мумкин бўлган
ҳолатларни муаллифлар алоҳида фарқлаб олишади. Окказионал равишда бошқа сўз
туркуми вазифасида келадиган сўзлар учун “+”махсус белгиси киритилиб, у мисолдан
олдин қўйилади ва мазкур сўз ўзига хос бўлмаган вазифасида қўлланилганига ишора
қилади. Мисол учун, қуйидагича луғат мақоласи:
讨论
tǎolùn турдаги сўзларни ўз ичига олган луғат мақолалари юқорида келтирилган
мақолалардан тубдан фарқ қилади, масалан, қиёсланг:
报告
bàogào
（动）（我把这件事报告
给他
wǒbǎzhèjiànshìbàogàogěitā
）
(мен унга бу иш ҳақида хабар бердим);
（名）（作了报告
zuòlebàogào
）
(маъруза, чиқиш қилди).
Юқоридаги баёндан хулоса қилиб айтиш мумкинки, кўрсатилган грамматик маълу-
мотлар туфайли мазкур луғатдан хитой тили сўзлари бўйича турли тадқиқотларда материал
сифатида фойдаланиш мумкин.
