S H A R Q M A S H ’ A L I
3
АДАБИЎТШУНОСЛИК
НАВОИЙНИНГ УЙҒУР АДАБИЁТИДАГИ ИЗДОШИ – AБДУРАҲИМ
НИЗОРИЙ ВА УНИНГ “ЗАД-УЛ - НАЖОТ” АСАРИДА БАДИИЙ
САНЪАТЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ
ОМОНОВ ҚУДРАТУЛЛА
филология фанлари доктори, профессор, ТДШУ
МИРСАМАДОВА СЕВАРА
талаба, ТДШУ
Аннотация. Ушбу мақолада уйғур халқининг озодлик куйчиси Aбдураҳим Низорий ва унинг ижод йўли
ҳақида сўз боради. Шунингдек, уйғур адабиёти ҳақида маълумот берилиши билан бир қаторда,
Aбдураҳим Низорийнинг нима сабабдан Навоий ижод йўлига эргашганлиги ва Навоийни ўзига устоз деб
билгани ҳақида ахборот берилган. Aбдураҳим Низорий ижодига таъсир ўтказган Aбдураҳмон Жомий,
Умар Ҳайём каби буюк ижодкорлар ҳам таъкидлаб ўтилган. Мақола давомида Aбдураҳим Низорий
қаламига мансуб “Зад-ул-нажот” асарида қўлланилган бадиий санъатлар ҳам таҳлил этилади.
Таянч сўз ва иборалар: ўзбек, уйғур, Aлишер Навоий, Aбдураҳим Низорий, “Муҳаббат достонлари”,
ғазал, ўхшатма, талмеҳ, ташбеҳ, тазод, муболаға, таъриф, Aбдураҳмон Жомий, ХVIII-ХIХ асрлар, Қашқар.
Аннотация. B этой статье рассказывается об Абдурахиме Низари, певце свободы уйгурского
народа, его творческом пути. В статье представлена информация об уйгурской литературе, а так-
же о жизни и творчестве Абдурахим Низари, как и почему он выбрал это направление. Упоминаются
также великие поэты и писатели, такие как Алишер Навои, Абдурахман Джами, Омар Хайям,
оказавшие влияние на творчество Абдурахим Низари. В статье анализируются художественные
жанры, использованные в произведении Абдурахима Низари «Зад-уль-Наджот».
Опорные слова и выражения: узбек, уйгур, Алишер Навои, Абдурахим Низари, «Любовные эпосы», газель,
аналогия, талмех, ташбех, тазод, преувеличение, определение, Абдурахман Джами, XVIII-XIX вв., Кашгар.
Abstract. This article is about Abdurahim Nizari, the freedom fighter of the Uyghur nation, who has long
lived as a brotherly people to the Uzbek nation, and his creative path. The article provides information about
the Uyghur people, Uyghur literature, as well as the life and career of Abdurahim Nizari, how and why he
chose this direction. Great poets and writers such as Alisher Navoi, Abdurahman Jami, Umar Khayyam, who
influenced the work of Abdurahim Nizari, are also mentioned. The article provides an analysis of the art
genres used in Abdurahim Nizari's Zad-ul Najot.
Keywords and expressions: Uzbek, Uyghur, Alisher Navoi, Abdurahim Nizari, “Love epics”, ghazal,
analogy, talmeh, tashbeh, tazod, exaggeration, definition, Abdurahmon Jami, XVIII -XIX centuries, Kashgar.
Ҳар бир халқ тарихининг тийран илдизлари улуснинг келиб чиқиши ҳақида сўзлайди. Халқнинг
дунёқараши, этнографияси у яратган моддий ва маънавий бойликлар унинг ёзма меросида акс этган
бўлади. Шу нуқтаи назардан қараганда уйғур халқи дунё тарихида ўзига хос ўринни эгаллаган,
юксак маданият соҳиби бўлган, катта адабий анъаналарга эга қадимий халқлардан биридир
1
.
1
Абдуреҳим Низарий. Дастанлар ве мухеммеслер. Алмута – 1972. 3-б.
S H A R Q M A S H ’ A L I
4
Уйғур халқининг кўзга кўринган қатор ижодкорлари инсон қадр-қимматини юқори
ўринга кўтариб, юксак ахлоқий фазилатларни, инсонпарварликни куйлаганлар. Улар, асосан,
ушбу йўлда ҳазрат Aлишер Навоий ижод йўлини ўзларига намуна деб билганлар ҳамда ўз
навбатида унинг адабий ва бадиий анъаналарини давом эттирганлар. Ушбу фикр исботини
Aлишер Навоийнинг нафис шеърлари ва муҳташам ижодига муҳаббат ва ҳайрат билан
ёндашган уйғур классикларининг шеърий меросида кузатиш мумкин.
Aлишер Навоий босиб ўтган йўлни, унинг ижодини уйғур адабиёти тарихида ўзига андоза
қилиб олмаган шоир ёки ёзувчини адабиёт гулшанида учратиш қийин
1
. Бунинг сабаби
сифатида Aлишер Навоийнинг бебаҳо асарлари Шарқий Туркистон заминида кенг тарқал-
ганлигини келтириш мумкин. Бунинг исботини шарқшунос олимларнинг Шарқий Туркис-
тоннинг уйғур халқи маданиятида буюк шоир асарларининг ўрни тўғрисида айтган мулоҳа-
заларида ҳам кўриш мумкин. Таниқли туркшунос С.Е. Малов ХХ асрнинг бошларида
Шарқий Туркистонга икки марта ташрифи чоғида қуйидаги хулосага келган: «Ғарбдан
шарққа йўналтирилган маданиятнинг бу умумий ҳаракатида Aлишер Навоий бошқаларга
нафақат намуна сифатида олинган, балки тил ва адабиёт тараққиёти ривожланишида ва камол
топишида йиллар ўтсада хизмат қилган. Навоий ўзининг ёрқин асарлари билан ғарбда туркий
тил ва адабиётнинг эрта тарқалишига жуда катта ҳисса қўшди. У ниҳоятда севиб ўқиладиган
асарлар муаллифи эканлигини неча асрлардан бери бизга етиб келган унинг бебаҳо мероси
ва кўплаб қўлёзмалари тасдиқлайди. Ҳатто Хитой Туркистонида (Шарқий Туркистон) –
Лобнорнинг чекка бурчакларида ҳам Навоий шеърлари бугунгача ўқилади, куйланади ва
муҳокама қилинади. Унинг шеърлари алоҳида эртак ва ҳикоялар шаклида халққа етказилган.
Ушбу маълумотларнинг ҳаммасини тўғридан-тўғри ўзим эшитганман»
2
.
ХVIII асрнинг охири ва ХIХ асрнинг биринчи ярмида Шарқий Туркистонда феодал
тузуми ҳукмрон бўлиб, мамлакат иқтисодий қолоқликда, халқ оммаси хурофот, феодаллар,
босқинчилар зулми остида оғир ҳаёт кечирган. Мана шу шароитда улуснинг ёвқур шоирлари
халқнинг овози сифатида майдонга чиққан эди. Ана шундай ижодкорлар қаторида уйғур
халқи мустақиллиги йўлида кураш жараёнида чиниққан, юксак инсонпарварлик, ватанпар-
варлик, озодлик руҳида тарбияланиб ўсган Aбдураҳим Низорий, Турди Ғарибий, Норузохун
Зиёий номларини қайд этиш ўринли бўлади.
Aна шу сўз усталари орасида Aбдураҳим Низорийнинг айрича ўрни бор. ХVIII асрнинг
охири ХIХ асрнинг биринчи ярмида яшаб ўтгани тахмин қилинадиган Aбдураҳим Низорий-
нинг туғилган санаси ҳақида турли хил қарашлар мавжуд. Чунончи, Низорий ўзининг1843
йилда ёзган “Зад- ул-нажот” асарида 67 ёшга етканлигини келтириб ўтади. Aгар шу маълу-
мотга асосланадиган бўлсак, шоир 1776 йилда таваллуд топган дейишга асос бўлади. Шоир
ҳунарманд оиласида туғилган. Aбдураҳим мадраса таълимини олди. Ўз даври анъаналарига
мувофиқ Aлишер Навоий, Фирдавсий, Aбдураҳмон Жомий, Умар Хайём ижодини ўрганди
3
.
Aбдураҳим Низорий мадраса таҳсили кезларидаёқ шеър ёзишни бошлайди. Шу билан
бирган у хаттотлик санъатини ҳам мукаммал эгаллайди. Мадрасани тамомлаганидан сўнг
шоир асосан хаттотлик касби билан машғул бўлади. Низорий умрининг кўп қисмини
1
Д.M. Райханов. Интерпретация произведений Алишера Навои уйгурскими классиками XVIII-XIX вв.
Известия
Национальной Академии наук Республики Казахстан, 2014-г., ст.88-93
2
Малов С.Е. Мир Алишер Навои в истории тюркских литератур и языков Средней и Центральной Азии.
АНСССР. 1947. С 480.
3
https://ru.wikipedia.org/wiki/: Национальная энциклопедия. Казахстан. Алматы. (
1998—2007)
S H A R Q M A S H ’ A L I
5
кишиларнинг эҳтиёжига зарур бўлган хат, ариза, иш қоғозларини ёзиб бериш, шу билан
бирга, илмий, адабий ва тарихий асарлардан нусха кўчириб одамларнинг буюртмаларини
бажариш билан ўтказган.
Низорийнинг юксак иқтидори ва ўзи устида тинмай меҳнат қилиши уни ўз давридаги адабиёт
мухлислари орасида йирик санъаткорлардан бирига айлантирди. У ўзининг адабий-ижтимоий
фаолияти билан шу даврдаги маданий ҳаётда фаол қатнашган ижодкорлардан бири эди.
Aбдураҳим Низорий замонасининг ҳукмдори бўлмиш Зуҳриддин бекнинг хайрихоҳлигига
таяниб, ўз атрофига машҳур шоирлар, тарихчилар, олим ва санъаткорларни, моҳир хаттот ва
рассомларни тўплаб, давлатда маданий муҳитни юксалтириш йўлида жуда катта ишларни амалга
оширди. Низорий асарлари муқаддимасидаги маълумотларга асосланадиган бўлсак, у манжур
ҳукуматининг Қашқардаги ҳокими Зуҳриддинниг талабига биноан ўрда хизматига келади. Шу
ўринда айтиб ўтиш жоизки, манжур-хитой истилочилари Шарқий Туркистонни ўзига бўйсун-
дирганидан сўнг, ҳудудлар бўйлаб ҳукуматга вакил тайинлаб, ўзлари уларни бошқарганлар.
Зуҳриддин бек айнан шундай ҳокимият бошлиқларидан бири эди.
Шоир уйғур халқининг манжур босқинчиларининг энг оғир зулмига учраган бир даврда яшаб
ижод этган. У ўз халқининг чеккан азоб-уқубатларини, элнинг истибдотчиларга қарши озодлик
учун кўтарган қўзғолонларининг қурбони бўлганлигини кўрди. Ўз даврининг кўрар кўзи,
оташин қалби бўлган шоир ўзининг достонларида зулмга қарши норозилик, эркинликка
интилиш, халқпарварлик, Ватанга муҳаббат каби инсоний фазилатлар ҳақида асарлар яратди.
1
ХIХ асрнинг биринчи ярмида Aбдураҳим Низорий ўз даврининг истеъдодли шоирлари
Ғарибий ва Зиёий билан биргаликда 1841-1844 йилларда Турфон шаҳрида ўн саккиз қисса,
йигирма тўрт ҳикояни ўз ичига олган “Ғариблар ҳикояти” номли йирик асарни яратишди.
“Ғариблар ҳикояти” туркумига кирган ўн саккиз қиссанинг тўққизи йирик ҳажмда бўлиб,
уларнинг аксари Aбдураҳим Низорий қаламига мансубдир
2
. Ушбу жамланмадаги
достонларнинг ҳажми 50 минг мисрага яқиндир.
“Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун”, “Вомуқ ва Узро”, “Маҳзун ва Гулниса”, “Робия
ва Саъдий” каби “Ғариблар ҳикояти” туркумига кирувчи қиссалар Aбдураҳим Низорий
қаламига мансубдир. “Чаҳор Дарвеш” Низорий ва Зиёий ҳамкорлигида ёзилган асардир.
“Шоҳ Баҳром” қиссасининг муаллифи эса Турди Ғарибийдир. “Маъсуд ва Дилора” номли
асар Зиёий томонидан битилгандир. Ҳикояларнинг аксарият қисми ҳам Aбдураҳим Низорий
қаламига мансуб. Ушбу достон ва қиссалар туркий халқлар оғзаки ижодида ва ёзма
адабиётида бор асарларнинг янгича талқинидир.
Шоирнинг қатор асарларининг қўлёзмалари ҳам сақланиб қолган. Хусусан, Россия
Фанлар академияси Шарқшунослик институти Санкт-Петербург бўлими қўлёзмалар фондида
C-165 рақам билан сақланган қўлёзмада “Ғариблар ҳикояти” асаридан ташқари Aбдураҳим
Низорийнинг дидактик асари “Зад-ул-нажот” ва Турди Ғарибийнинг “Китоби Ғариб” асари
ҳам мавжуд. Қўлёзмада асарлар кетма-кетлиги қуйидагича:
1. “Зад-ул-нажот” – ахлоқий асар.
2. “Ғариблар ҳикояти” – ишқ-муҳаббат ҳақидаги достонлар.
3. “Китоби Ғариб”.
Бундан ташқари Aбдураҳим Низорийнинг Aлишер Навоий ғазалларига боғлаган мухаммас-
лари, Навоий ғазалларидан намуналар Турди Ғарибий китобининг бир қисмига кўчирилган.
1
Абдуреҳим Низарий. Дастанлар ве мухеммеслер. Алмута – 1972.11-б.
2
https://ru.wikipedia.org/wiki/: Национальная энциклопедия. Казахстан. Алматы. (
1998—2007)
S H A R Q M A S H ’ A L I
6
Aбдураҳим Низорийнинг “Зад-ул-нажот” асарида замонасининг кўплаб муҳим муаммо-
ларини ўртага ташлайди. Низорий “Зад-ул нажот” асарини яратишда аввало Низомий
Ганжавий, Aбдураҳмон Жомий, Aлишер Навоий каби йирик алломаларнинг ижодидан
илҳомланган. Ҳазрат Алишер Навоийнинг юксак фалсафий даражага кўтарилган “Ҳайрат ул-
аброр” достони Aбдураҳим Низорийнинг “Зад-ул-нажот” асарини яратилишига замин бўлди.
Aсарнинг кириш қисми қуйидаги сатрлар билан бошланади:
،مىزەئ اي ىاتەلىب ىھلالىلۇدمەھلەئ
.مىرەك سايلاەب لىبىھاس ىركۇش ەۋ
،نەم ىرھەب پىلىق ىراژ نىدىيۈس تەمھەر
زيەف نىدىفتۇل اغناساج ىدزۈگرىك
.مىسىب
،ملااس لۇتلاەس ەكبەرەئ نىدىرھەش لۇئ
.مان دەمھەئ لۇئ ادىتاق دەھەئ ىدلوب نۇچ
Alhamdulillahi bilatai ya azim,
Ve shukri sahibil belayas kerim.
Rehmet suyidin jari qilip behri emin,
Kirguzdi jahang‘a lutfidin feyz nesim
Ul shahidin erebke salatul salam,
Chun bo‘ldi ehed qatida ul Ehmed nam.
Биринчи сатр Aллоҳга ҳамд айтиш билан бошланади. Бу бир тарафдан ўша давр
китобатчилик анъаналарини давом эттирганлигини кўрсатса, иккинчи тарафдан асар
муаллифининг диний билимларини ҳам баҳолаш имкониятини беради. Шунингдек:
،نىيەسۇھ ەلرىب نەسەھ ىنامامىئ ىكەپ مىك
.ىلۇگ ىككى ڭىنەمىتاف ادۇخ ۇرېش لۇئ
Kim pаki imamani Hesen birle Huseyin,
Ul sheru xuda Fatimening ikki guli.
Каби сатрлар замирида юқорида айтиб ўтилган диний билимлар ётади. Яъни, ушбу байтда
Муҳаммаднинг қизлари бўлмиш Фотима онамиз ҳамда у кишининг ўғиллари Ҳасан ва Ҳусан тилга
олинмоқда. Яна бир тарафдан эса, бу байтда талмеҳ санъати моҳирона қўлланилган дейиш мумкин
1
.
“Зад-ул нажот” асарида ўрни билан икки кишининг ўзаро суҳбати - савол ва жавоб
кўринишида ёзилган ўринлар кўп. Асардаги саволлар шунчаки оддий саволлар бўлибгина
қолмай, балки унда замонанинг муаммолари, кескир масалалари кўтарилади.
:
لاوس
ارا قىلاخ يلاوب نىمە نىدمىك ىدەد
.لااب بېد يەگىمتەي اڭام نىدنائ ىك
ەج
.ڭىتې نايە ەگزىب رۇدېن ىباۋ
.ڭىتې ناسائ ىنلۈكشۈم ەرچى لۇڭۆك
:باۋەج
،سەمەئ ھاخدەب ەگزىس رۇدتسود ىدېد
سەمەئ ھارمەھ ھانۇگ ڭىنائ ەدىلىد
كەرېك قاملائ نىمەئ نىدتسود ڭەر ۇب
2
كەرېك قاملىق دامىتې نانۇچ
1
Абдуреҳим Низарий. Дастанлар ве мухеммеслер. Алмута – 1972. 15-б.
2
Абдуреҳим Низарий. Дастанлар ве мухеммеслер. Алмута – 1972. 18-б.
S H A R Q M A S H ’ A L I
7
So‘al:
Dedi kimdin emin bo‘lay xeliq ara,
Ki, andin manga yetmigey deb bela.
Jevabi nedur bizge eyan eting.
Ko‘ngul ichre mushkulni asan eting.
Jevab:
Dedi do‘stdur sizge bedxah emes,
Dilide aning gunah hemrah emes.
Bu reng do‘stdin emin almaq kerek,
Chunan etimad qilmaq kerek.
Юқоридаги тўртликда эл аро кимдан омонлик топиш ҳақидаги мулоҳаза билан танишиш
мумкин. Унда замонанинг шахслари ҳамда фалсафий қарашлари орқали юритиладиган
фикрлар тилга олинган.
Асар поэтик жиҳатдан ҳам пишиқ, унда Навоий қаламининг анъаналари уфуриб туради.
Айниқса, шарқ мумтоз шеъриятининг қон томирларидан бири - бадиий санъатлар маҳорат
билан қўлланилган.
مىدەليا لاوس ىمىرياب ەدىلڭۆك
1
مىدلاڭا ەچنا ىك ىباۋەج
Ko‘nglide bayrem so‘al ayledim,
Javabi ki anche anglidim.
Ушбу байтда қаршилантириш санъатидан моҳирона фойдаланиб биринчи мисрада
қўлланилган сўзнинг зидди иккинчи мисрада келтириб ўтилган. Бу бадиий санъатлардан
бири тазоднинг ёрқин намунаси сифатида эътиборга молик.
راھنىز لىغارسا ڭىلىت يىاۋەن
سۇسفە نىدىشى رھەد يەمېي مىك ڭاسېد
Navaiy tiling asrag‘il zinhar,
Desang kim yemey dehr ishidin efsus.
Юқоридаги байтда мумтоз адабиётда кенг қўлланиладиган бадиий санъат турларидан
бири бўлмиш талмеҳ санъати моҳирона қўлланилган. Кези келганда айтиб ўтиш жоизки,
талмеҳ “чақмоқ чақиши”, “бир назар ташлаш” каби маъноларни англатади. Бу санъатга кўра
шеърда ўтмишдаги атоқли зотларга, машҳур адабий қаҳрамонларга ишора қилинади.
ىچ
ابىق
،ەسلەك ياراق مەدرەھ اغىلوي مىراۋۇسھەش ن
،ەسلەك يامېن دىشرۇخ ۇبتۇراي ىنىرىلنۇت مىقارىف
Chiqiban shahsuvarim yolig‘a herdem qaray kelse,
Firaqim tunlerini yarutbu xurshid nemay kelse,
Ушбу байтда шоир бадиий санъатнинг муболаға турини қўллаган. Яъни, ёр васлига етолмай
чеккан фироқи шундай даражада кучли эканлигидан зимистон тун ҳам ёришиб кетади.
،كۇلرۇن ىنمشەچ ەمىن نوئ رۇلىق
راتەي
.كۇلرۇرسەم ۇچ نىدنائ اغلىد
،رۇرۇدلىدائ ھاش ىارھېچ ىرىب
.رۇرىدلىماك ىرىپ باۋېج ىرىب
،مارىھ-لۇتيەب ىسرىب ،يىەزبەس ىرىب
.ملاەك رۇدىرىب يىراج ىربائ ىرىب
،انائ-ۇاتائ مەھ تەخ ىشخاي ىرىب
.ایىز لامەج رۇدىرىب ،رەز ىرىب
1
Қурван Тохтэмов. Ижадий издинишлэр. Алмута – 1975. 16-б
S H A R Q M A S H ’ A L I
8
Qilur on nime cheshmin nurluq,
Yeter dilg‘a andin chu mesrurluq.
Biri chehrei shah adildurur,
Biri jevab piri kamildurur,
Biri sebzeiy, birsi beytul-hiram,
Biri abi jariy biridur kelam.
Biri yaxshi xet hem atau-ana,
Biri zer, biridur jemal ziya.
Юқоридаги ғазалда шоир бадиий санъат турларидан бири бўлмиш такрор (анафора)
санъатидан фойдаланган. Унга кўра, мисралар бошидаги бир сўз айнан такрорланиб матн
мазмунини кучайтириб келади.
،ملاەس نابىلىق ىدرۇت ەلرىب پەدەئ
.مارىخ پلايەئ ىنلوق پىتېئ »مەل« ، »فىلەئ«
Edeb birle turdi qiliban selam,
“Elif”, “Lam” etip qo‘lni eylap xiram.
Мазкур байтнинг иккинчи мисрасида араб ҳарфлари иштирокида китобат санъатининг
ёрқин намунаси ёрдамида маъно жонлантирилган.
،ىقوئ قشىئ اراق ىنمىنەت رۇتبىلىق
،ىقوئ قشىئ ازەق رۇدبىتائ مەشىمەھ
،ىقوئ قشىئ ەجەباج پۇلوب ەگنەدەب
.ىقوئ قىشىئ اراي زۇي پىلىق نىدلۇڭۆك
.زىب رلاراكفەئ لىد ، مىكڭىلىق مۇھھەرەت
Qilibtur tenimni qara ish o‘qi,
Hemishem atibdur qeza ishq o‘qi,
Bedebde bo‘lup jabeja ishq o‘qi,
Ko‘nguldin qilip yuz yara ishq o‘qi.
Terehhum qilingkim, dil efkarlar biz.
Aбдураҳим Низорийнинг сара ғазаллари таркибидан жой олган ушбу ғазал ниҳоятда маъноси
кенг шеърлар сирасига киради. Эътибор берсангиз ғазалнинг охири бир хил лексик бирлик билан
якунланган. Aммо шундай бўлишига қарамай, ҳар бир мисрада бу сўзларнинг маъноси турлича.
Бунинг натижасида тажнис бадиий санъат тури юзага келади. Яъни маъноси ҳар хил, шакли эса
бир хил бўлган омоним сўзлар иштирокида тажнис санъати вужудга келтирилган.
Таҳлиллардан аён бўладики, уйғур адабиёти тараққиётига сезиларли даражада ҳисса
қўшган ҳамда бизгача йирик мерос қолдириб кетган Aбдураҳим Низорий шеър ва
ғазалларида Навоий камолот чўққисига чиқарган мумтоз туркий шеърият анъаналарини
давом эттирган. У асарларини ўқувчига тушунарли тилда ёзган. У етказиб бермоқчи бўлган
фикрни эса илғаб, тушуниб олиш қийин эмас.
Aлишер Навоийдек буюк шоирнинг изидан борган, унинг ижод йўлини ўзига йўл ёритгувчи -
маёқ деб билган шоир ва ёзувчиларни тарихда кўплаб учратишимиз мумкин. Уларнинг сирасид а
уйғур шоири Aбдураҳим Низорий айрича ўринга эга. Низорийнинг буюк бобомиз ижодига бўлган
қизиқиши адабиёт тарихида катта бир асар - “Зад-ул-нажот”ни яратилишига замин бўлган.
