S H A R Q M A S H ’ A L I
70
ёрдамчи сўз вазифасида:
сон +
来
[lái] +ҳисоб сўз; сон +
来
[lái] + сон моделлари аниқланди.
2. Хитой тилидаги
来
[lái] ва ўзбек тилидаги
келмоқ
феъллари семантикаси ҳаракат
йўналишининг ҳаракат тугалланган нуқтасига йўналтирилганлиги билан тавсифланади.
来
[lái] ва
келмоқ
феъллари қуйидаги хусусиятларига кўра ўзаро ўхшаш:
а) етакчи маъноси орқали ҳаракат ориентирининг қандай белгиланишидан қатъи назар
(субъект томонидан/объект томонидан) ориентирга йўналган ҳаракатни ифодалайди;
б) кўчма маънода бирон муддат, вақт ёки мавсум келганлигини билдиради.
3. Хитой тилидаги
来
[lái] феъли ўзбек тилидаги
келмоқ
феълидан қуйидаги хусусият-
ларига кўра фарқланади:
а) бирон кимса ёки нарсанинг кутилмаган вазиятда пайдо бўлиши, юзага келиши; бирон бир
ишни бажаришга киришмоқ, бошламоқ; бирон бир ишни қилмоқ; олиб келмоқ, келтирмоқ;
узатмоқ (таом ва ш.к.); жалб қилмоқ, чақирмоқ, таклиф қилмоқ маъноларини ҳам ифодалайди;
б) муайян феъллар ўрнида (гапнинг иккинчи қисмида) келиб, улар билдирган ҳаракатни
бажариш маъносини англатади (
你拿那个，这个我自己来（
=
自己拿）
.
Булар ўзбек тилига нутқий матнда ифодалаётган маъносидан келиб чиққан ҳолда бошқа
семантик қатламдаги феъллар орқали таржима қилинади.
4.
来
[lái] ҳаракат йўналиши феълининг семантик майдони анча кенг: ўз ва кўчма
маънолари, етакчи ва кўмакчи феъл ҳамда ёрдамчи сўз вазифаларида қўллана олиши мазкур
феълнинг нутқий матндаги маънолари ўзбек тилида ифодаланишини тадқиқ этиш лозим-
лигини кўрсатади.
ПAШТУ ТИЛИДAГИ نیپس (ОҚ) ВA روت (ҚОРA) СИФAТЛAРИНИНГ
МAЪНО ХУСУСИЯТЛAРИ
МАМАТКУЛОВ ОЙБЕК
ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Сўз маъно англатишга хизмат қилади. Бир сўз асл маъносидан ташқари турли
маъноларни англатиши мумкин. Бу маъноларнинг биринчиси асл луғавий маъно бўлса, қолганлари
кўчма ёки қўшимча маънолардир. Бу ҳолат барча тилларда учрайди.
Сўзнинг кўчма маъноси нутқнинг жозибадорлигини, таъсирчанлигини ошириш, воқеа-ҳодисалар
моҳиятини ёритиш, унга бадиий уйғунлик бағишлаш учун хизмат қилади ва кўпроқ адабий матнлар,
бадиий асарларда реаллашади.
Предметнинг белги-хусусиятини билдирувчи лексемалар нутқда, айниқса, бадиий матнда кенг
қўлланади ва халқнинг бой меросини, ижтимоий-маиший ҳаёти тўғрисидаги маълумотларни авлодларга
етказиб беришга хизмат қилади. Ранглар оламнинг бадиий манзарасини яратишда фаол иштирок этади.
Пашту тилидаги ранг билдирувчи сифатлар ҳам семантик сермаънолик хусусиятига эга. Ранг-
тусни ифодаловчи сифатлар орасида энг кўп маъно кўчиши ёки маъно йўқолиши каби ҳодисалар
نیپس
(оқ) ва
روت
(қора) сифатларида кузатилади ва булар кўпроқ адабий матнлар, бадиий асарларда ўз
аксини топади. Мақолада ранг-тусни билдирувчи оқ ва қора сифатларининг мажозий маъно
S H A R Q M A S H ’ A L I
71
хусусиятлари келтирилиши билан бир қаторда мазкур сифатларнинг сўз бирикмалари, қўшма сўзлар
ва турғун бирикмалар таркибида келиши манбалардан тўпланган мисоллар орқали лексик-семантик
жиҳатдан таҳлилга тортилди. Оқ ва қора сифатлари жой, денгиз, тоғ, йўл каби атоқли отларни
ясашда фаол иштирок этиши, шунингдек, мазкур сифатлар отлашиши ва булардан феъллар ясалиши
мақолада ёритиб берилди. Хулоса қисмида оқ ва қора сифатларининг кўчма маъноларда келиши ва
қўшма сўз ва фразеологик бирикмаларда иштирок этиши рақамларда кўрсатилди.
Таянч сўз ва иборалар: маъно кўчиши, маъно йўқолиши, сема, лексема, фразема, сўз бирикмаси,
қўшма сўз, турғун бирикма, семантик сермаънолик, лингвокултурология, лингвокултурема.
Аннотация. Слово имеет смысл. Слово может иметь значение, отличное от его первоначального
значения. Первое из этих значений - исходное лексическое значение, остальные - переносные или допол-
нительные значения. Это условие встречается во всех языках.
Переносное значение слова служит для повышения привлекательности и действенности речи, для
освещения сути событий, для придания ему художественной гармонии и реализуется в большинстве
художественных текстов, произведений искусства.
Лексемы, характеризующие предмет, широко используются в речи, особенно в художественном
тексте, и служат для передачи будущим поколениям богатого наследия народа, информации об его
общественной жизни. Цвета играют активную роль в создании художественного ландшафта мира.
Цветные прилагательные в пушту также имеют семантическое смысловое значение. Среди
прилагательных, выражающих цвет, наиболее значительными являются переходы или потеря
значения в прилагательных
نیپس
(белый) и
روت
(черный), которые находят отражение в большем
количестве литературных текстов и произведений искусства. Помимо образных значений прила-
гательных, обозначающих белый и черный цвета, в статье анализируется лексико-семантический
анализ употребляемости этих прилагательных в словосочетаниях, сложных словах и фиксированных
соединениях на примерах, собранных из источников. В статье описывается активное участие белого и
черного цветов в создании известных существительных, таких как земля, море, гора, дорога, а также
то, что эти качества используются при создании глаголов. В заключительной части рисунки пока-
зывают возникновение прилагательных белый и черный в переносном смысле и их участие в составных
словах и фразеологических сочетаниях.
Опорные слова и выражения: семантика, потеря смысла, сема, лексема, фразема, фраза,
составное слово, стабильное соединение, семантическая многозначность, лингвокультурология,
лингвокультурема.
Abstract. The word serves a meaning. A word can have different meanings than its original meaning. The first
of these meanings is the original lexical meaning, the rest are figurative or additional meanings. This condition
occurs in all languages.
The figurative meaning of the word serves to increase the attractiveness and effectiveness of speech, to illuminate
the essence of events, to give it an artistic harmony, and is realized in more literary texts, works of art.
The lexemes that characterize the subject are widely used in speech, especially in the literary text, and serve to
pass on to future generations the rich heritage of the people, information about their social life. Colors play an active
role in creating the artistic landscape of the world.
Color adjectives in Pashto also have semantic semantic meaning. Among the adjectives that express color, the
most significant are the transitions or loss of meaning in the adjectives
نیپس
(white) and
روت
(black), which are
reflected in more literary texts and works of art. In addition to the figurative meanings of the white and black
adjectives denoting color, the article analyzes the lexical-semantic analysis of the occurrence of these adjectives in
word combinations, compound words and fixed compounds. The article describes the active participation of white
and black qualities in the creation of famous horses, such as land, sea, mountain, road, as well as the fact that these
qualities are used in the creation of verbs. In the concluding section, the figures show the occurrence of the adjectives
white and black in figurative senses and their participation in compound words and phraseological combinations.
Keywords and expressions: semantics, loss of meaning, sema, lexeme, phrasema, phrase, compound
word, stable compound, semantics, lingvocultural words.
S H A R Q M A S H ’ A L I
72
Сўз маъно англатишга хизмат қилади. Бир сўз асл маъносидан ташқари турли маъноларни
англатиши мумкин. Бу маъноларнинг биринчиси асл луғавий маъно бўлса, қолганлари кўчма
ёки қўшимча маънолардир. Бу ҳолат барча тилларда учрайди.
Сўзнинг кўчма маъноси нутқнинг жозибадорлигини, таъсирчанлигини ошириш, воқеа-
ҳодисалар моҳиятини ёритиш, унга бадиий уйғунлик бағишлаш учун хизмат қилади ва
кўпроқ адабий матнлар, бадиий асарларда реаллашади.
Баъзида сўз маъноларида шундай ҳодисалар ҳам бўлади, сўзларнинг асл маънолари кейин
пайдо бўлган маънолари ортида қолиб ёки сўзнинг асл маъноси заифлашиб, кўчган маънолар
олдинги планга ўтиб олади.
1
Сўз ва унинг маънолари ҳақида академик В.В. Виноградовнинг қуйидаги мулоҳазани
билдирган: “Ҳар қандай тил ҳам ҳар бир конкрет идеяни мустақил сўз билан ёки ўзак орқали
ифода этиб беришга ожизлик қилади. Тажрибанинг конкретлиги чексиздир, энг бой тилнинг
ҳам ресурслари чегаралангандир. Тил айрим конкрет ёки ярим конкрет тушунчаларда
функционал боғланиш воситаси сифатида фойдаланиб сон-саноқсиз маъноларни у ёки бу
тушунча тармоқлари бўйича таратиб юборар экан”
2
.
Предметнинг белги-хусусиятини билдирувчи лексемалар нутқда, айниқса, бадиий матнда
кенг қўлланади ва халқнинг бой меросини, ижтимоий-маиший ҳаёти тўғрисидаги маълу-
мотларни авлодларга етказиб беришга хизмат қилади. Ранглар оламнинг бадиий манзарасини
яратишда фаол иштирок этади.
3
Ранглар табиат ва инсон ҳаёти учун қанчалик муҳим эканлиги Қуръони каримда ҳам
алоҳида таъкидлангани диққатга сазовордир. “Фотир” сураси 27-28 оятларида шундай дейи-
лади: “Aллоҳнинг осмондан сув туширганини кўрмадингми? Бас, у ила турли ранглардаги
меваларни ва тоғлардан ҳам йўл-йўл, оқ ҳамда қизилнинг турли рангларини ва қоп-
қораларини чиқардик. Шунингдек, одамлардан, ҳайвонлардан ва чорвалардан ҳам турли
ранглардагиларини чиқардик. Aллоҳдан бандалари ичида фақат олимларигина қўрқарлар,
албатта Aллоҳ азиз ва ўта мағфиратли зотдир.”
4
Пашту тилидаги ранг билдирувчи сифатлар ҳам семантик сермаънолик хусусиятига эга.
Масалан, نیپس (оқ) сўзи турли сўз бирикмалари, турғун бирикмалар компонентлари бўлиб,
бошқа сифатлар сингари от, сифат, феъл функциясида келиб жуда кўп кўчган ва мажозий
маънолар ҳам касб этади. نیپس сўзининг семантик, лингвокултурологик имкониятлари кўпроқ
бадиий матнда намоён бўлади. نیپس сўзи пашту тилида қуйидаги маъноларда ишлатилади:
- نیپس сўзи аслида ранг билдириб, бунда пахта, сут, қор туслари ифодаланади:
5
؟يو نیپس ګنر وکتولا د ېلو ېچ ید یړک رکف ەلک وم هړا ېد ەپ اي ئږېھوپ ايآ (Биласизми? Ёки ҳеч ўйлаб
кўрганмисиз? Нима учун самолётнинг ранги оқ бўлади).
- Тоза, қораланмаган: ذغاک نیپس - оқ қоғоз, ەمروف ەنیپس - оқ бланка. .ئکیلو ەتلد تمیق ينیمخت یوغھ د
ини бу ерга ёзинг. осҳ(Уларнинг тахминий ба
6
.ئړک ېرپ ەناخ ېي هرس ەل وا ئلخاو ەمروف ەنیپس ەلب افطل
Илтимос бошқа тоза бланка олинг, уни тўлдириб беринг.)
1
Sodiqova M. Hozirgi o‘zbek tilida sifat. -Toshkent: Fan, 1974. -58b. (Sadykova M. Adjective in modern Uzbek
language. -Tashkent: Fan, 1974)
2
Виноградов В.В. Руский язик. -M., 1947. –С. 15. (Vinogradov V.V. Russian language. -M., 1947)
3
Kadirova B.R. Belgi bildiruvchi leksemalarning lingvokulturologik xususiyatlari. (PhD) –Toshkent, 2019. -78 b.
(PhD) –Toshkent, 2019 (Kadirova B.R. Linguoculturological features of signifying lexemes. (PhD) - Tashkent, 2019)
4
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf Tafsiri Hilol. –Toshkent, 2008. - 57-59 b. (Sheikh Muhammad Sadiq
Muhammad Yusuf, Tafsiri Hilal. –Tashkent, 2008)
5
https://www.nunn.asia/
6
Inomkhojayev R. Pashto: an intermediate textbook. Georgtown University Press, 2015. -46 b.
S H A R Q M A S H ’ A L I
73
- Инсонга нисбатан ишлатилганда унинг соч соқол, ранг тусини билдиради:
ېرھاظم ېک نوګربغ ەپ ېنژو د یتسوپروت وي د اوخ ەل سیلوپ یتسوپ نیپس وي د ېک ټوګ ټوګ ەپ وتلاايا هدحتم د اکيرما د
иячи томонидан бир қора цполитанли чекка жойларида оқ-нинг чеккаШ(AҚ
1
.يد ېناور مھ لا
танли кишининг ўлдирилишига жавобан намойишлар ҳали ҳам давом этмоқда.),
2
ناتښېو امز ايآ
؟يد يوش نیپس (Менинг сочим оқарганми?)
Биринчи гапда یتسوپ نیپس сўзи оқ танли маъносини англатади. Оқ танли маъносида نیپس
семасининг ўзи ҳам ишлатилади, лекин манбалар یتسوپ نیپس фаолроқ эканини кўрсатди. Иккинчи
мисолда يد يوش نیپس сўзидан мурод сочга оқ тушгани, яъни кексайгани ифода этилмоқда.
- Инсон рангига нисбатан оқарган, бўзарган:
3
.و ړول ېک هاس ەپ وا یلدېتښت نیپس ګنر یي ەن ايړتس ەل
(Унинг ранги чарчаганидан оқариб кетган ва чуқур-чуқур нафас оларди.) Бунда шахснинг
кучли чарчоқдан юзага келган ҳолати, юз териси оқарганини тасвирлаш учун نیپس ранг
билдирувчи културемадан фойдаланилган. Шунингдек, кучли ҳаяжон, қўрқув каби руҳий
ҳолатларни ифодалашда ҳам инсон юзига нисбатан نیپس сўзидан оқарган, бўзарган маъносида
фойдаланиш мумкин.
- очиқ-ойдин, тўғриси, ҳақиқат, дангал маъноларида:
(Aммо шундай
4
.يياوو نیپس ،نیپس ەڅ رھ ەت يربب يرګلم ېرلا د هریت ەپ ایب وا يلاوکوړو ېچ و روبجم مھ ایب وخ
бўлса ҳам, йўловчи дўсти Бабрига ҳаммасини, айниқса ёшлик йилларини очиқ-ойдин
айтишга мажбур бўлди.)
Гапдаги نیپس сўзининг такрорланишидан персонажнинг эмоциясини тушунса бўлади
ҳамда “ҳамма ҳақиқатни, тўғрисини, очиқчасига” каби маънолар англанади.
- самимий маъносида: ەت روك ەپش ەتسرد ون ەكځ ،مي يك ركچ ەپ ۍلم ۍلجن يموك د هز يچ ،يوكركف ەب ناج رلاپ
дир қиз билан юрган, (Отажоним мени қандай
5
!ېروم ېنارګ ،هد ەنیپس وا هداس يخېب هربخ وخ ،ملغرد ەن
шунинг учун кечаси билан уйга келмаган деб ўйлаётган бўлсалар керак, аммо гапларим жуда
оддий ва самимийдир, қадрли онажоним!)
- паштунларнинг кумуш тангаси бўлиб уни ەنیپس деб номлашади:
(Унинг кўп пули бор)
6
.يرل ېنیپس ېريډ ەغھ
- نیپس паштунлар орасида энг кўп қўйиладиган исмлардан ҳисобланади:
7
؟ەن ەک هد ەښوخ اتس اد .هد هرس اوھ نن ،ەنیپس - :یملز (Залмай: Спин, бугун ҳаво совуқ. Совуқ ҳаво
сенга ёқадими ёки йўқми?)
- ەنیپس гўштнинг ёғ қисмига нисбатан ҳам ишлатилади.
- نیپس сўзига қўшимча ва кўмакчилар қўшилиб турли маънолар касб этиши мумкин:
ږل ەپ .ړکو ېرپ یي لیپ ولونیپس د وا لوچاو یي ېک نمل .لتسیخاور يځوغڼز ېي ېک يټوم ەپ .ړک سلا ەت بېج يربب
тагига қўлини солди. ўн(Бабри ч
8
.يروخ یيو ېچ ليوو یي ەت نیتم وا هړک ەنیپس هوېم هرغ د ەغد یي ېک تخو
Қўлига қарағай ёнғоғини олди. Уни этагига солди. Тозалашни бошлаб уни ажратди. Бироз
вақт ичида бу тоғ мевасини тозалади ва Метинга уни егин деди. )
Мазкур гапдаنیپس сўзидан ясалган لونیپس феъли “тозаламоқ, арчмоқ” маъносини ифода
этмоқда. Худди шу феъл оқламоқ яъни оқ рангга бўямоқ маъносида ҳам ишлатилади:
1
http://www.1.newsupdatesaf.com/news/
2
خم ۱۰ ،راھدنک ،لاک ل ۱۳۸۳ ،يرګنب يوان د ،ايرآ دمحا راثن (Nisar Ahmad Arya, The bride's bracelet, Kandahar, 1383 h.s.y. 10 p.)
3
خم ۱۲۵ ،لاک ۱۳۹۴ ،لوان یسیلوپ هریمش ۶۶۰ ،رايز الله عیفر (Rafiullah Zeyar, 660 number, 1394 h.s.y. 125 p.)
4
خم ۱۳۳ ،لاک ۱۳۹۴ ،لوان یسیلوپ هریمش ۶۶۰ ،رايز الله عیفر (Rafiullah Zeyar, 660 number, 1394 h.s.y. 133p.)
5
خم ۵۶ ،راھدنک ،لاک ل ۱۳۸۳ ،يرګنب يوان د ،ايرآ دمحا راثن (Nisar Ahmad Arya, The bride's bracelet, Kandahar, 1383 h.s.y. 56 p.)
6
Асланов M.Г. Пушту-русский словарь. -Москва, 1966. (Aslanov M.G. Pashto-Russian dictionary. -Moscow, 1966.)
7
Inomkhojayev R. Pashto: an elementary textbook 2. Georgtown University Press, 2011. -252 b.
8
خم ۱۰۴ ،لاک ۱۳۹۴ ،لوان یسیلوپ هریمش ۶۶۰ ،رايز الله عیفر (Rafiullah Zeyar, 660 number, 1394 h.s.y. 104 p.)
S H A R Q M A S H ’ A L I
74
(Яна келаман, хамир қориш,
1
.هراپل ولونیپس د ونوتچ د اي وا هراپل ولړوار وبوا د ،هراپل ولونچېم ړوا د ،مځار ایب
сув олиб келиш ёки томларни оқартириш учун.)
- Юқоридаги каби نیپس сўзи لدېک кўмакчиси билан феъл ҳосил қилиб оқланиш, далилланиш
маъносида ҳам келади:
2
...يش ەنیپس هربخ دياب سوا وخ ئد یلنم رما رھ اتس ږنوم (биз сенинг ҳар бир буйруғингни қабул
қиламиз, аммо бу гапинг далилланиши керак.)
- نیپس рангининг оттенка турлари ҳам кўп: ناش نیپس - оқиш, ښېرب نیپس -ярқироқ оқ,
یپس
یکک ن -оппоқ,
ەنشو نیپس - ранги ўчган; оқимтир каби ранглар ушбу рангнинг оттенкалари ҳисобланади.
- نیپس сўзи қўшма сўзларда жуда фаол иштирок этади. Баъзида نیپس сўзи қўшма сўзга
таъсир қилса, баъзида ўз маъносини йўқотади:
3
.لړک ټپ ېک وړود ەپ یي يريږ نیپس .وش رېت ېخم ەل تامج د هرس ۍزېت ەپ .وو هراپس ېک رټوم ەپ لاو ەلسو يټپ خم
(Юзини яширган қуролланганлар машинада кетаётган эди. Масжидни олдидан тез ўтиб
кетди. Қариялар унинг чангида кўринмай қолди.), ەن يساد کوڅ ەت رلاپ !ېګرتس نیپس :ئغار ږغ تریغ د
из! Отага ҳеч ким бундай демайди!)тс(Ғайратнинг овози келди: Уя
4
!يياو
Ушбу мисоллардаги биринчи гап يريږ نیپس қўшма сўзини هريږ компоненти соқол деган
маънони билдиради ва қўшма сўзни оқсоқол, қария деб таржима қилса бўлади. Бу ерда نیپس
يريږ сифати отлашиб нафақат соч-соқолга, балки субъектнинг қари киши эканига ишора
қилмоқда. Яъни, қўшма сўз نیپس сўзи таъсирида вужудга келган. Кейинги мисолдаги نیپس
ېګرتس қўшма сўзининг иккинчи компоненти кўз деган маънони англатади. Бунда сема ўз
маъносини йўқотган ҳисобланади.
Бу каби қўшма сўзларни кўп учратишимиз мумкин: یړز نیپس - самимий; ишонувчан, содда,
یلڅېپس نیپس - озода, тоза, пок, یبورد نیپس - ҳурматли, муҳтарам, ېنمل نیپس - иффатли, یخم نیپس - очиқ
чеҳрали; виждонли, самимий; соддадил, یلوخ نیپس – соқолсиз, سور نیپس - белорус миллати ва
давлатига нисбатан ишлатилади, ړز نیپس - кумуш, یلړز نیپس - кумуш суви юритилган, ېرسنیپس –
кампир, یلو نیپس - терак, یږو نیپس - Aристида (ўт тури), بک نیپس – оқбалиқ ва ҳоказо.
- نیپس сўзини турғун бирикмаларда ҳам учратиш мумкин, бунда асосан ўз маъносини йўқотади.
Масалан: ېدېتښتو ېي ينیپس - оёғи бўйсунмай қолди, юролмай қолди. ږغ اد ېچ رلاپ لګ یدير د
шитибэ овозни бу отаси Редайгулнинг(
5
.هوش عورش ازړل ېي ندب لوټ ەپ ،یدیتښتو ېي ینیپس ،هديرواو
юролмай қолди, бутун бадани титрашни бошлади.)
Шунингдек, لوکېرپ ينیپس - кучсизлантирмоқ, заифлаштирмоқ, لدېکېرپ ينیپس - қўрқмоқ, ونیپس ەپ
لوکرو وڅياپ - тўй маросимисиз қизни турмушга бериб юбормоқ каби бирикмалар мавжуд.
- نیپس жой, денгиз, пост, тоғ, йўл номларида ҳам иштирок этади: هرلا ەنیپس - Оқ йўл, رغ نیپس
- Оқ тоғ, کدلوب نیپس -Спинбўлдак пости, رحب نیپس - Ўртаер денгизи; Оқ денгиз каби.
Пашту тилидаги ранг билдирувчи نیپس (оқ) сўзи ҳақида афғон доктори Малиҳа Носири
шундай дейди: “Оқ поклик рамзи, инсонга атрофни чиройли ва гўзал кўрсатади, шунинг учун
беморлар оқ рангдан таскин топишлари учун ҳам докторлар оқ кийим кияди. Aгар бир киши
бошқа биттасига оқ рангли гул ёки совға берса, унга бефарқ эмаслигини билдиради. Оқ ранг
поклик, мусаффолик рамзи бўлганлиги учун ва бошқаларнинг диққатини тортмаслик учун
1
خم ۷۲ ،راھدنک ،لاک ل ۱۳۸۳ ،يرګنب يوان د ،ايرآ دمحا راثن (Nisar Ahmad Arya, The bride's bracelet, Kandahar, 1383 h.s.y. 72 p.)
2
خم ۴۲ ،ل ۱۳۹۳ لاک ،هږیت ېزجعم د ،یدمحا دمحا ریصن :هړابژ ،نلابل سيروم (Mirwais Leblan, translated by Naseer Ahmad
Ahmadi, The Stone of Miracles, 1394 h.s.y. 42 p.)
3
خم ۱۰۴ ،لاک ۱۳۹۴ ،لوان یسیلوپ هریمش ۶۶۰ ،رايز الله عیفر (Rafiullah Zeyar, 660 number, 1394 h.s.y. 104 p.)
4
ketabton.com: The Digital Library (Nasir Ahmad Ahmadi, Ohh Homeland) ەنطو خا ،یدمحا دمحا ریصن
5
خم ۲۰ ،لباک ،۲۰۱۰ ،هد ەبوت ەن ېنیم د امز ،ریھز ریم ەناتس رینجنا (Engineer Stana Mir Zaheer, I Repent of My Love, Kabul 2010
y. 20 p.)
S H A R Q M A S H ’ A L I
75
ҳам мактаб қизларига оқ кийим кийиш белгилаб қўйилган. Келиннинг куёв уйига оқ либосда
бориши унинг поклиги, доимий муҳаббати ва вафодорлигининг белгисидир” фғонистонA
1
.
байроғида берилган буғдой, меҳроб, минбар ва тавҳид калималарининг оқ рангда берилишининг
ўзи миллатнинг бу ранга нисбатан муносабатини яққол кўрсатиб турибти.
2
روت сўзи نیپس оқ сўзининг антоними бўлиб, пашту тилида у қуйидаги маъноларда ишлатилади:
- روت сўзининг асл маъносида ранг тус ётади, яъни кўмир, қоракуя, мум каби предметлар
туси روت (қора) сўзи орқали ифодаланади:
هرس ونیلصحم ەل ؤ هړاغ رپ لامتسد روت وا یشيرد هروت ېي دود ەپ متام د ېچ ېک لاح ېساد ەپ ړلا ەت نوتنھوپ مظعاردص
шим кийган ва бўйнига қора шарф -одатига кўра қора костюм-урф(Мотам
3
.هړکو یږوخاوخ د
ташлаган садри аъзам университетга келди, талабаларга таъзия билдирди.)
Қора тушунчаси бугунги кунда ер юзидаги кўп халқларда мотамни англатади, Ўрта Осиё
халқларида, шу жумладан, афғон халқида ҳам аза-мотамда қора либос кийилиши ҳам
тарихдан маълум. Ушбу мисол орқали қора ранг жаноза, мотам белгисилигини билиш билан
бирга روت сўзини ишлатилиш ўрнини кўришимиз мумкин.
- هرواخ هروت (қора тупроқ), ځيروا هروت (қора булут) каби жисм ва предметларни ифодалашда
қора тусга мойил бўлган рангларни англатади:
(Aйланиб юрган қора булут на ёмғир
4
...ېګناړو رملد يدږيرپ ەن يړک ناراب ەن يځرګ ځيروا هروت ەغھ
ёғдиради на қуёшнинг нур сочишига йўл қўяди... )
- инсон ва унинг танасига нисбатан қорача, қорамағиз:
5
.و ناسنا کډ ورخن ەل وا خوش رېډ وخ ،ګنرمنغ روت ،ټیټ ۍناوځ رپ ەکځ ،ليو )کانیتشيول( ونوجن يلک د ەت يربب
(Бабрини қишлоқ қизлари лилипут дейишарди, чунки у ёшлигида пакана, қорача буғдойранг,
аммо жуда қувноқ ва келишган инсон эди.)
- روت сўзи талаб қилинмаган ерда, яъни, ранги ўзи доимий қора бўлган предметлар ёки
ҳолатларнинг аниқловчиси бўлиб келганда ҳам маълум даражада маънони кучайтириш учун
хизмат қилади:
(Тим қоронғи эди. Шундай қоронғики,
6
.ېدېر اکښ ەن مھ ېتوګ سلا د ېچ هرایت ېساد .هو هرایت هروت
ҳатто қўлнинг бармоқлари ҳам кўринмас эди.)
Мисолда қоронғилик ҳолатини ифодалашда маънони кучайтириб мазкур сема жуда, тим
маъносида ишлатилмоқда.
- қора танли, яъни ирқ маъносида:
-танли одамлар бир қора(Оқтанли ва
7
...يش یلوک رون وا ېبول هرس لب ەل وي ېک ولپخ ەپ کلخ نیپس و روت
бирлари билан ўйнашлари ва бошқа ишларни қилишлари мумкин.)
Шу ўринда айтиш керакки, қора танли маъносида روت семаси билан бир қаторда یکتسوپروت
қўшма сўзи ҳам ишлатилади. Ҳатто мазкур қўшма сўз кўпроқ ишлатилиши манбалардан
маълум бўлди.
- нурсиз, зиёсиз; қоронғи кўчма маънода:
1
https://yaraan.com/colourss
2
https://p.dw.com/
3
books.google.co.uz ىساركومد ،ەلوس ،ەگرج ەيول :اچاپ ىناوخپ ،هاش رھاظ دمحم (Muhamad Zahir Shah, Former King: Loya Jirga,
Peace, Democracy)
4
http://www.vatandar.at/MDawoudAchak
5
خم ۲۳ ،لاک ۱۳۹۴ ،لوان یسیلوپ هریمش ۶۶۰ ،رايز الله عیفر (Rafiullah Zeyar, 660 number, 1394 h.s.y. 23 p.)
6
خم ۴۶ ،لاک ۱۳۹۴ ،لوان یسیلوپ هریمش ۶۶۰ ،رايز الله عیفر(Rafiullah Zeyar, 660 number, 1394 h.s.y. 46 p.)
7
خم ۶۳ ،ل ۱۳۹۳ ،تیصخش نمزیغا وا بذاج ،رایبيرغ الله فیس رتکاډ :نړابژ ،يګنيراک ليډ (Dale Carnegie, Translator: Dr. Saifullah
Gharibyar, Attractive and Influential Personality, 1393 h.s.y. 63 p.)
S H A R Q M A S H ’ A L I
76
(Умид ҳам ишқ
1
.يسابار ەت اڼر ېې ەن ېپش ېروت ەل وا يوسر ەت ماقم ىلاع هوي ناسنا تبحم وا قشع ەكل مھ دیما
ва муҳаббат каби инсонни олий мақомга етказади ва қоронғи тундан ёруғликка олиб чиқади.)
- ېځرو ېروت (қора кунлар), ېرطاخ ېروت (қора хотиралар) каби бирикмаларда “ёмонлик”,
“кўнгилсизлик” семалари вақтга, замонга нисбатан қўлланади:
ەنوګسل ەګنردب ېروت مھ ېد رت اتح ەترو ەت ېسیک رلاپد ېرایسد هړکو ەنوداي مھ ېکخم ېچ ېم ەګنڅ ەکل ەصلاخ
(Хулоса, юқорида айтиб ўтганимдек,
2
.مښب ېي ەن وا ،يد ەن ېم يلښب ،مرل وکلخ ەل يلک وا روک لپخد هز ېرطاخ
Сайёранинг отаси ҳақидаги ҳикояга ўхшаш ҳикоя, ҳатто уйим ва қишлоғим ҳақида ўнлаб
ундан ҳам ёмон, хунук хотираларим бор, кечиролмаганман, кечирмайман.)
Бу ўринда ېروت лингвокултуремаси кўчма маънода қўлланган бўлиб, шахс руҳий
ҳолатини, бошидан кечирган воқеа-ҳодисаларнинг кўнгилсизлигини ёритишга хизмат
қилган.
- доғ: رپ ەلب وا چلك رپ رټوم د ەښپ هوي ېچ اچ وي ەكل انیع ،هد هدرپ ېوش هرپخ هروت هوي ندب وا نھذ رپ ... ساسحا هانګ د
оёғи бир худди Бун пардадир. (Гуноҳ ҳисси … ақл ва танадаги доғ тушга
3
.يو ېښيا كيرب
машинанинг калитида, иккинчиси эса тормозда турган одамга ўхшайди.)
Бу гапда эса هروت семаси “”гуноҳ”, “хато”, “ёмонлик” кўчма маъноларини намоён қилган.
- айбдор, гуноҳкор: وزډ ەپ یچناپوت د ،یليو ېردنس ېک نوزيولت ەپ ېي ېلو ېچ روت ېد ەپ اوخ ەل رورو لپخ د
(У телевизорда қўшиқ айтгани учун акаси томонидан гуноҳкор деб топилди ва
4
.هوش لژوو
тўппонча билан отиб ўлдирилди.)
- رازاب روت (қора бозор), ەنوراك وروت (қора ишлар) бирикмалари каби ноқонуний, ношаръий,
ёмон кўчма маъноларида:
5
.يراكښ يعیبط ەتار ،لدنخ ېدنابرو ېم ېدناړو هدوم ەڅ ېچ لرل ونوچوس وغھ د وا ەنوراك وروت ونیځ د سوا وخ
(Aммо энди менга бир мунча вақт олдин улар устидан кулган баъзи ёмон ишларим ва
фикрларим табиий бўлиб туюлди.)
روت сўзининг юқорида келган ёмон, расво, доғ, хато, гуноҳкор, айбдор, ноқонуний,
кўнгилсиз каби семаларни ифодалашидан шуни билиш мумкинки, халқ наздида ёмон
иллатлар, қусурлар روت сўзи семантикасига сингдирилади ва қора сўзи кўпинча афғон халқи
дунёқараши, тасаввурида салбий маъно касб этади.
- қалин:... وا ووك ېي ىلكرھ ،يھو ېغیچ ېك ونولګنځ وروت ەپ ناړدیګ يوش ېشوخ وا يشحو ټپ ېك دوجو ەپ ږومز
ган (Вужудимизда яширин ваҳшийлар ва қалин ўрмонларда увиллайди
6
.ونېښك ېي ەت ېرادنن تشحو د
тулкиларни яхши кутиб оламиз ҳамда уларнинг ёввойилик томошасини кўрамиз.)
- сон-саноқсиз, кўп:
یرکښل یروت رول ەپ رول یربخ یريډ ملاع د
7
ەنک یو یسھ وخ رغ ەياځ ەل یزوخ ەن یم هړز
Шеър таржимаси: Оламда кўп гаплар саноқсиз лашкардек юради,
1
www.ulfat.de خم ۲ ،مروا ەڅ وا مروگ ەڅ ،تفلا اچ اپ لگ (Gul Pa Cha Ulfat, what I see and what I hear)
2
خم ۳۶ ،ش . ه ۱۳۹۷ ،يد ەنوراک یادخ د ەڅ ،ګدرو میعن دمحم (Mohammad Naeem Wardak, What are the works of God? 1397
h.s.y. 36 p.)
3
خم ۲۶ ،لاک م۲۰۰۴ /ل ۱۳۸۳ ،هړكو ەنیم ېساد هرس ناځ ەل ،حلاص دمحم حلاص :نړابژ ،زكيردنھ يګ رټكاډ (Dr. Guy Hendricks, Translator:
Saleh Mohammad Saleh, Love Yourself Like This, 1383 h.s.y/ 2004 y. 26 p.)
4
خم ۱۴ ،لباک ،۲۰۱۰ ،هد ەبوت ەن ېنیم د امز ،ریھز ریم ەناتس رینجنا (Engineer Stana Mir Zaheer, I Repent of My Love, Kabul 2010 y. 14 p.)
5
خم ۷۸ ،لاک م۲۰۰۴ /ل ۱۳۸۳ ،هړكو ەنیم ېساد هرس ناځ ەل ،حلاص دمحم حلاص :نړابژ ،زكيردنھ يګ رټكاډ (Dr. Guy Hendricks, Translator:
Saleh Mohammad Saleh, Love Yourself Like This, 1383 h.s.y/ 2004 y. 78 p.)
6
خم ۵۹ ،لاک م۲۰۰۴ /ل ۱۳۸۳ ،هړكو ەنیم ېساد هرس ناځ ەل ،حلاص دمحم حلاص :نړابژ ،زكيردنھ يګ رټكاډ (Dr. Guy Hendricks, Translator:
Saleh Mohammad Saleh, Love Yourself Like This, 1383 h.s.y/ 2004 y. 59 p.)
7
S H A R Q M A S H ’ A L I
77
Юрагим улардан жунбушга келмайди, тоғ силжимагандек. - ەنوروت сўзи кўзнинг қорачиқ-
ларига нисбатан ҳам ўз маъносида ҳам кўчма маънода қўлланади: Эй(
1
!ونوروت وګرتس د امز
кўзимнинг қароси!)
Бу ерда روت сўзи отлашган ва ундан кўплик ҳосил бўлган. Мисолда азизим, суюклигим
кўчма маънолари ифодаланмоқда. Шу билан бирга, паштунлар қора рангли предметларни
ҳам умумий қилиб ەنوروت деб атайди.
- روت сўзидан ясалган لوروت феъли бир нечта маъноларни англатади: 1. Қорайтирмоқ 2.
Мўлжаллаб қўймоқ, кўзлаб қўймоқ 3. Қораламоқ, ёзмоқ 4. Сурма қўймоқ 5. Aйбдор қилмоқ,
айбли иш қилиб қўймоқ 6. Вайрон қилмоқ, бузмоқ. Худди шунингдек لديروت феъли еса 1.
Қораймоқ 2. Aйбланмоқ 3. Кўзланмоқ, мўлжалланмоқ 4. (Ойнинг) тутилиши 5. Иснод,
шармандалик маъноларида ишлатилади.
Мисол: وا هرس ایب ،ەنش ېک لوا ەپ ېچ يوک مھ هوېم .يرل يزغا ېدنوغ کګنچ د ېچ ید یټوب ەيور د وخ لوډ وي
ойи бута бўлиб, илмоқли тиканлари бор. Мева ҳам қилади, аввал в(Бир тури ёв
2
.يږېروت ەتسورو
кўкаради, кейин қизаради ва сўнг қораяди.)
روت сўзи қўшма сўзлар ва сўз бирикмалари ясашда жуда фаол ҳисобланади.
Масалан, روت семаси نیپس семаси билан бирга келиб савод, билим маъноларини англатади:
و ەنومچ وا ەنولچ زار ەغد لاغ د يرل راك هرس وروت ەل وا يږېھوپ نیپس و روت ەپ ەچ نارادراك وا نيرومام ېنیځ ږنومز
ەتر
саводи бор ишчи ва ходимларимиз ўғриликнинг бу -(Бизнинг баъзи хат
3
...يد مولعم ەښ رېډ
турдаги ҳийла-найрангларини жуда яхши билишади.) Шунингдек, نیپس و روت бирикмасининг
сир, шубҳа маъноларида келишини М.Г. Aсланов қайд этган: (Бу
4
ەتش نیپس و روت ەڅ ېښک ېد ەپ
ерда ҳеч қандай сир йўқ.)
روت сўзидан ҳосил бўлган сўз бирикмалари ва қўшма сўзлар талайгина: تخبروت - бахтсиз,
یپتروت – қора холли, ۍړروت – қора чекан тош, یړزروت – ярамас, жуда ёмон, یريږروت – қорасоқол,
یګرتسروت – қоракўзли, ەکرسروت – ваҳимали, ېرسروت – бева, یږوغروت – нодон; ўзбошимча, یڼکروت –
қоракуя, یمګروت – оқшом, یخمروت – айбли, гуноҳли, ،هرایت هروت ،هډب هروت ،متروت– зулмат, зимистон,
لاب هروت – алвасти; офат, ەڼاپ هروت – бинафша, ەبت هروت – бруцеллиёз (одамга ҳайвонлардан ўтадиган
юқумли касаллик), ۍتت هروت – қораялоқ (қуш тури), ەتښېت هروت – кучли нафрат, ەمش هروت – қора
чодир, هړاغ هروت – кўкйўтал (тиббиётда)
- Баъзи паштун исмлари ҳам روت сўзи билан боғлиқ, яъни қорача туғилган болаларга
یلدروت ،ناجروت ،ۍکېپروت каби исмларни қўйишади.
- Қора рангининг даражаларини ифодалашда ҳам روت сўзидан фойдаланилади: یلیېتروت -
қорамтир, کيراتروت - қоп-қора, بلتروت- қорайиб кетган, куйиб кетган, ناشروت ،نخبروت - қорамтир
ва ҳоказо.
- Покистон чегараси бўлган ۍدنوغ هروت жой - Қоратепа, қора денгиз маъносидаги هریحب هروت
сўзлари ҳам روت сўзидан ҳосил бўлган.
روت сўзининг ибора ва фраземалар таркибида келишига мисоллар:
لدیک یدنت رپ روت )ەت اچو( اچ د - бирор кишини ёмон кўрмоқ, لړوخ روت - кўзи қоронғилашмоқ, ەپ
لدیک نیپس ېک لبروا روت - қаримоқ, لوک نیپس هروت رپ - озор бермоқ, لړت ،ليو( لوک ېروپ روت اچ د) - кимгадир
тухмат қилмоқ, لوګل روت – айбламоқ, қораламоқ.
1
Асланов M.Г. Пушту-русский словарь. -Москва, 1966. (Aslanov M.G. Pashto-Russian dictionary. -Moscow, 1966.)
2
https://www.qamosona.com
3
www.ulfat.de خم ۱۷ ،مروا ەڅ وا مروگ ەڅ ،تفلا اچ اپ لگ (Gul Pa Cha Ulfat, what I see and what I hear)
4
Асланов M.Г. Пушту-русский словарь. -Москва, 1966. (Aslanov M.G. Pashto-Russian dictionary. -Moscow, 1966.)
S H A R Q M A S H ’ A L I
78
(Мен сени ҳеч
1
.ېشړلا ەت کډنک لب موک ەياځ ېد ەل رون ەت ېچ ،يو ەښ اد وخ ،موګل ەن روت څېھ ات رپ هز
айбламайман, лекин бу жойдан бошқа бирор баталёнга борсанг яхши бўларди)
Мисоллардан маълум бўладики, روت семаси ибора, сўз бирикмаси ва қўшма сўзларда
баъзида ўз маъносида ( یريږروت – қорасоқол), баъзида кўчма маънода (یخمروت – айбли,
гуноҳли), баъзан эса ўз маъносини бутунлай йўқотган ҳолатда (لوک نیپس هروت رپ - озор бермоқ,
азоб бермоқ) қўлланади.
روت (қора) ранг бизнинг мамлакатда - дейди Малиҳа Носири – мотам, ғам, ҳафалик белгиси
ҳисобланади. Aёллар бева бўлиб қолса ёки бирор яқини ўлса қора рўмол ўрайди ва қора
кийим кияди. Оналар болаларига қора рангли кийим кийдирмасликка ҳаракат қилади. Лекин
баъзи мактаблар борки, ўқувчиларга қора кийим кийишни жорий қилган. Чунки қора ранг
кучлилик ва яхши шахсиятга эгаликнинг белгисидир. Қора рангли кийимлар билан инсон
ўзини ҳимояланган ҳис қилади. Қора рангли кийимлар семиз одамларни озғин кўрсатади.
Тиббий жиҳатдан эса қора ранг ҳимоя тизимини заифлаштиради ва руҳий муаммолар
келтириб чиқаради.
2
Шу билан бирга, Aфғонистон байроғидаги қора ранг мамлакат тарихидаги мустамлака
бўлган қора кунларнинг ҳам нишонасидир. 1919 йил Aфғонистон мустақил бўлганда байроқ
бутунлай қора рангда бўлган эди.
3
Мақолада ранг-тусни билдирувчи نیپس (оқ) ва روت (қора) сифатларининг лексик-семантик
ва мажозий маъно хусусиятлари таҳлил этилди.
Ушбу тадқиқотда پس
نی сўзининг 6 та асл, яъни ранглик маъноси, 7 та кўчма маъноси
аниқланди. 20 та қўшма сўзлар, 4 та турғун бирикмалар таркибида келиши кузатилди. نیپس ва
у билан бўғлиқ сўзлар 37 тани ташкил қилди. روت сўзининг 7 та асл, яъни ранглик маъноси, 18
та кўчма маъноси аниқланди. 26 та қўшма сўзлар, 7 та турғун бирикмалар таркибида келиши
кузатилди. روت ва у билан бўғлиқ сўзлар 58 тани ташкил қилди. Кўриниб турганидек, نیپس ва
روت сўзлари кўпгина сўз бирикмалари, қўшма сўзлар ва турғун бирикмалар таркибида
иштирок этади. Aйниқса, булар ичида қўшма сўзлар салмоқлидир.
Ранг-тусни ифодаловчи сифатлар орасида энг кўп маъно кўчиши ёки маъно йўқолиши
каби ҳодисалар نیپس ва روت сифатларида кузатилади.
Ранг билдирувчи лексемалар семантикаси, лингвомаданий хусусиятлари бадиий матнда
намоён бўлади.
Aфғон халқи тасаввурида кўп ҳолатларда نیپس семаси ижобий, روت семаси эса салбий маъно
касб этади. Бу халқ орасидаги урф-одатларда ҳам نیپس ва روت сўзларидан ҳосил бўлган сўз
бирикмаси, қўшма сўз ва турғун бирикмаларда ҳам ўз аксини топади.
نیپس ва روت сифатлари жой, денгиз, тоғ, йўл каби атоқли отларни ясашда фаол иштирок этади.
Шунингдек, бу сифатлар отлашиши ва булардан феъллар ясалиши мумкин.
1
خم ۲۸ ،راھدنک ،لاک ل ۱۳۸۳ ،يرګنب يوان د ،ايرآ دمحا راثن (Nisar Ahmad Arya, The bride's bracelet, Kandahar, 1383 h.s.y. 28 p.)
2
https://yaraan.com/colourss
3
https://p.dw.com/
