S H A R Q M A S H ’ A L I
56
носабатга
киришиш
орқали
англатадиган
турли
маъноларини
акс
эттирадиган
луғатларни
туз
-
иш
сўзларнинг
лексик
-
семантик
вариантлари
,
шу
билан
бирга
,
улар
билан
боғлиқ
бўлган
функционал
эквивалентларни
ўрганишда
катта
аҳамиятга
эга
бўлади
.
Феъллар
,
хусусан
,
префиксли
ва
қўшма
феълларнинг
ясалишида
катта
рол
ўйновчи
содда
феъллар
сонининг
камлиги
,
кўпчилик
феълларнинг
катта
валентлик
қобилиятига
эга
эканлиги
,
бошқа
гап
бўлаклари
таъсири
остида
турли
контекстларда
феъл
маъносининг
ўзга
-
риши
форс
тилидаги
феъл
туркумига
оид
сўз
-
ларнинг
кўпмаъноли
бўлишининг
асосий
омил
-
ларидан
ҳисобланади
.
Буни
биз
ندﺎﺘﻓ
ا
[oft
ā
dan],
ﻦ
ﺘﻓر
[raftan],
ن
ﺪﻣآ
[
ā
madan],
ن
ﺪﯿﺸﮐ
[k
е
š
idan]
каби
феълларнинг
турли
лексик
-
семантик
вариантла
-
ри
мисолида
кўрсатиб
беришга
ҳаракат
қилдик
.
ПАШТУ
ТИЛИДАГИ
ЎЗЛАШМАЛАР
,
УЛАРНИНГ
КИРИБ
КЕЛИШ
САБАБЛАРИ
ВА
ОМИЛЛАРИ
МАМАТКУЛОВ
ОЙБЕК
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
пашту
тилидаги
ўзлашмалар
,
уларнинг
кириб
келиш
сабаблари
ва
омиллари
ўрганилган
.
Пашту
тилида
мавжуд
бўлган
сермаҳсул
ёки
каммаҳсул
араб
,
форс
,
турк
,
инглиз
,
рус
,
франсуз
тилидан
кириб
келган
ўзлашмалар
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
арабча
ўзлашмалар
,
инглизча
ўзлашмалар
,
форсча
ўзлашмалар
,
франсуз
-
ча
ўзлашмалар
,
италянча
ўзлашмалар
.
Аннотация
.
В
статье
автор
рассматривает
причины
возникновения
факторов
заимствованных
слов
в
языке
пашто
.
Анализируются
заимствования
с
арабского
,
персидского
,
турецкого
,
русского
и
французского
языков
.
Опорные
слова
и
выражения
:
арабские
заимствования
,
английские
заимствования
,
персидские
заимствования
,
французские
заимствования
,
итальянские
заимствования
.
Summary.
In various times, languages in Afghanistan had social, political and economic influences from
foreign countries and this caused quite a lot linguistic changes. In Pashto lexis was enriched with European
loanwords. To research quantity and quality changes in dictionary wealth of Pashto language, to classify English
loanwords in Pashto, to scrutiny adaptation of English loanwords are actuality of the research.
Keywords and expressions:
Arabic loanwords, English loanwords, Turkish loanwords, French
loanwords, Persian loanwords, Italian loanwords.
Тил
ижтимоий
ҳодиса
ҳисобланади
.
Давр
-
лар
ўтиши
билан
мамлакатнинг
ички
ва
ташқи
ҳолатларига
боғлиқ
равишда
тилда
ўзга
-
ришлар
юз
беради
,
яъни
янги
сўз
ўзлашиши
ёки
қайсидир
сўз
эскириб
муомаладан
чиқиб
кетиши
мумкин
.
Пашту
тилидаги
европа
тилларидан
ўзлаш
-
малар
орасида
каттагина
миқдорда
байнал
-
милал
сўзлар
учрайди
.
Бу
сўзларнинг
ҳар
бири
битта
тилдан
ўзлашиб
,
кўп
тилларга
тарқалади
.
Шу
тариқа
сиёсат
,
санъат
,
илм
-
фанга
оид
халқаро
терминология
яратилади
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
57
Пашту
тилида
мавжуд
бўлган
Е
вропа
тил
-
ларидан
ўзлашмалар
ичида
француз
тилидаги
сўзларни
ҳам
учратиш
мумкин
.
Масалан
,
ﻮ
ﻧ
ﺎ
ﯿﭘ
[pi
ā
no] (
пиано
) -
пианино
,
ﺖﯿﻟ
ﺎﺑ
[b
ā
let] (
баллет
) –
балет
,
ﻢﯾ
ژ
ر
[rejim] (regime) -
режим
,
ن
ا
رﻮﺘﺳر
[restor
ā
n] (
рестаурант
)
ресторан
,
айниқса
физи
-
кага
оид
атамалар
:
م
ﻮ
ا
[at
ō
m] (
атом
) –
атом
,
نو
ﺮ
ﺗﻮ
ﯿﻧ
[nyutron] (
неутрон
) –
нетрон
,
نو
ﺮ
ﺘ
ﮑﻟا
[elektron] (
эле
c
трон
) –
электрон
,
ل
ﻮ
ﮑﯿﻟ
ﺎ
ﻣ
[m
ā
le-
kul] (
моле
c
уле
) –
малекула
.
Шунингдек
,
نﻮ
ﻟ
ﺎ
ﯾ
و
[wiy
ā
lon] (
виолин
) –
скрипка
,
اﺮﭘآ
[
ā
per
ā
] (
опе
-
ра
) –
опера
,
ﻮ
ﯾ
ډ
ﻮ
ﺳ
[studiyo] (
студио
) –
студия
каби
сўзлар
италян
тилидан
,
نﻮﻓ
اﺮﮑﯿﻣ
[mikr
ā
-
fon] (microphon) –
микрофон
,
ﻢﯾ
زﻮ
ﻣ
[muem]
(museum) –
музей
,
رﻮﺘ
ﻟ
ﻮ
ﮐ
[kultur] (
култур
) –
маданият
сўзлари
немис
тилидан
ўзлашган
ҳисобланади
1
.
Л
екин
мазкур
ўзлашмалар
асо
-
сан
бошқа
тиллар
(
инглиз
,
рус
,
дарий
)
орқали
пашту
тилига
кириб
келган
.
Х
I
Х
асрнинг
биринчи
ярмидан
бошлаб
Россия
ўз
миссиясини
Афғонистонга
жўната
бошлаган
.
Бу
икки
давлат
ўртасида
ХХ
аср
охирларигача
дипломатик
муносабатлар
давом
этди
.
Аммо
1979-1989
йилларда
Совет
Афғо
-
нистон
ҳудудига
киргандан
сўнг
,
унгача
бўлган
пайтида
,
айниқса
,
окупация
вақтида
пашту
тилига
русча
сўзлар
кириб
келиши
табиий
ҳол
.
Масалан
,
ر
ا
وﺎ
ﻤ
ﺳ
[sam
ā
v
ā
r] –
самовар
,
س
ﻮ
ﻨ
ﺘ
ﭘ
[pat-
nus] –
патнис
,
ﮫﮑﻨﯾ
ﺎ
ﭼ
[chayneka] –
чойнак
,
زﻮ
ﺨ
ﻠﮐ
[kalxoz] –
колхоз
каби
ўзлашмалар
рус
тилидан
кириб
келган
.
Шуни
ҳам
айтиб
ўтиш
керакки
,
кўпгина
инглизча
сўзлар
рус
тили
орқали
кириб
келган
.
Мисол
учун
,
ﺖﯿﻠﮑ
ﺳ
ا
[iskelet] –
скелет
,
رﻮ
ﻠﮑ
ﺑ
[bakalaw
ə
r] –
бакалавр
,
ﮫﮐ
رﺎ
ﻣ
[m
ā
rka] –
марка
ва
бошқалар
.
Е
вропа
тилларини
ичида
инглизча
ўзлаш
-
малар
етакчи
ўринни
эгаллайди
.
Л
екин
,
Е
вропача
ўзлашмалардан
ташқари
,
пашту
тилининг
лексик
таркибида
бошқа
тилларидан
масалан
,
араб
,
форс
,
туркий
тиллардан
ҳам
ўзлашмалар
мавжуд
.
Пашту
тилида
араб
тилидан
ўзлашган
сўзлар
умумий
ўзлашмаларнинг
кўп
миқдорини
ташкил
1
Mannonov A.M., Quronbekov A. Pushtu tili leksiko-
logiyasi. -Toshkent, 2012.
қилади
.
Дин
,
фалсафа
,
мантиқ
,
илм
ва
ижтимоий
ҳаётнинг
турли
соҳаларидаги
тушунчалар
арабий
ўзлашмалар
билан
ифодаланади
.
Ислом
пайдо
бўлганидан
кейин
араб
тили
барча
шарқ
мам
-
лакатларида
тарқалди
.
Ислом
дини
паштунлар
орасида
,
асосан
,
Х
I
аср
бошларида
Маҳмуд
Ғазнавий
ҳукмронлиги
даврида
ёйилган
.
Манба
-
ларда
айтилишича
,
ҳозирги
паштунлар
яшайди
-
ган
ҳудудларни
бўйсиндиришда
Ғазнавий
қаттиқ
қаршиликларга
учраган
.
Аммо
1008
йилда
у
ерларни
ҳам
босиб
олган
.
Ислом
динини
паш
-
тунлар
айнан
шу
даврда
қабул
қилгани
тахмин
қилинади
2
.
Л
екин
арабча
ўзлашмалар
пашту
тилига
,
асосан
,
форс
тили
орқали
ўзлашган
.
Б
.
З
.
Холидовнинг
ҳисоб
-
китобига
кўра
, I
Х
-
Х
IV
асрлардаги
аксар
афғон
шоирларининг
бизгача
етиб
келган
асарларида
арабий
ўзлаш
-
малар
оз
миқдорда
эди
:
умумий
лексик
қатлам
-
ни
7 %
ини
ташкил
қилар
эди
.
Фақат
бир
нечта
ўқимишли
шоир
ва
ёзувчиларнинг
асарларида
арабий
ўзлашмалар
10 %
дан
17 %
гача
ташкил
қилар
эди
3
.
Пашту
тилига
арабий
ўзлашмаларнинг
ки
-
риб
келиши
Х
IV
асрда
кучайди
ва
Х
I
Х
асрнинг
охиригача
давом
этди
.
Баъзи
бир
муаллифлар
-
нинг
асарларида
арабий
ўзлашмалар
20-30%
гача
баъзида
50%
гача
кўпаяди
4
.
Араб
тили
сўзлари
пашту
тили
таркибида
шунчалик
мустаҳкам
жой
олганки
,
паштулаш
-
тириш
сиёсати
ҳам
арабий
ўзлашмаларини
си
-
қиб
чиқара
олмаган
.
Паштуча
газета
,
журнал
-
лар
ёки
китоблар
кўздан
кечирилса
арабча
ўзлашмалар
жуда
кўп
учрайди
.
Араб
тилидан
ўзлашган
сўзлардан
баъзи
мисолларни
кўри
-
шимиз
мумкин
:
مﻼ
ﺳ
ا
–
ﻦﯾ
د
[isl
ā
m-din] -
ислом
-
дин
,
ل
ﻮﺳر
[rasul]
пайғамбар
,
ﻢﻠﻋ
[ilm] –
фан
/
илм
,
ﻢﻠﻌﻣ
[mual-
lim] –
муаллим
,
ﮫ
ﻄ
ﺳﻮﺘ
ﻣ
ﺐ
ﺘ
ﮑﻣ
[maktabi mutavas-
sita] –
ўрта
мактаб
,
ﻊ
ﻤﺟ
ﻞ
ﺻ
ﺎ
ﺣ
[h
ā
sili jam] –
уму
-
мий
ҳисоб
,
ﺮﻔ
ﺻ
[sifr] –
нол
,
ﺮﺴﮐ
[kasr] –
каср
,
ی
دﺎ
ﻋ
[
ā
di] –
оддий
,
ﻊ
ﺑ
ﺮﻣ
[murabba] –
квадрат
,
ﻢ
ﺳ
ا
2
en.wikipedia.org/wiki/Mahmud_of_Ghazni
3
Халидов
Б
.
З
.
Арабские
заимствования
в
современ
-
ном
литературном
яз
ы
ке
пушту
:
Дисс
...
канд
.
филол
.
наук
. -
Ташкент
, 1952. -
С
.199.
4
Mannonov A., Quronbekov A. Pashtu tili leksikolo-
giyasi. -Toshkent, 2012. - B.121.
S H A R Q M A S H ’ A L I
58
[ism] –
исм
/
от
,
ﮫﻠﻤﺟ
[jumla] –
гап
,
ﻊ
ﻤﺟ
[
жамаъ
] –
кўплик
,
ﺚ
ﻧ
ﻮ
ﻣ
[
муаннас
] –
аёл
жинси
,
ﺮﮐ
ﺬ
ﻣ
[
музаккар
] –
эркак
жинси
,
تا
د
ا
[ad
ā
t] –
ёрдамчи
сўзлар
,
юкламалар
ﺮﻌﺷ
[
шеър
] –
шеър
.
Пашту
тилида
дарий
тилидан
ўзлашган
тер
-
минлар
жуда
кўп
.
Афғонистондаги
дарий
ва
пашту
тилларини
давлат
тиллари
эканлигини
ҳисобга
оладиган
бўлсак
,
икки
тилнинг
бир
бирига
таъсири
янада
кучли
бўлиши
турган
гап
.
1747
йилда
Аҳмадшоҳ
Дурроний
бошчилигида
мустақил
Афғон
давлати
ташкил
топган
.
Бу
вақтда
афғон
халқининг
аксарияти
форсий
тилда
гаплашган
,
фақат
шоҳ
саройи
ва
унинг
атрофида
пашту
тили
ҳукм
сурган
.
Ўша
даврлардан
бошлаб
форсий
тил
(
ХХ
асрнинг
50-
йилларидан
Афғонистон
ҳудудидаги
форсий
тил
дарий
тили
деб
атала
бошлади
)
мамлакатдаги
амалда
кўп
фойдаланилган
тил
ҳисобланади
.
Паштунлар
ва
форсийзабонлар
асрлар
давомида
ёнма
-
ён
,
елка
-
ма
елка
яшаганлар
ва
алоқа
қилганлар
.
Айниқса
ҳозирги
кунда
форсийзабонлар
(
дарийзабонлар
)
орасида
яшаётган
паштунлар
форсча
ўзлаш
-
малардан
кўп
фойдаланишади
.
Қ
уйидаги
сўзлар
-
ни
мисол
тариқасида
келтириш
мумкин
:
د
ﺰﻧ
[nazd] -
яқин
,
ﺮﻧ
[nar] –
эркак
,
ﺪﻣا
رد
[dar
ā
mad] –
даромад
,
رﺎ
ﮐ
رود
ﺰﻣ
[mazduk
ā
r] –
иш
-
чи
/
мардикор
,
ﺪ
ﺑ
[bad] –
ёмон
,
ب
ﻮ
ﺧ
[xub]
яхши
,
ﻢﮐ
[kam] –
кам
,
ا
ﻮ
ھ
و
با
[
ā
buhaw
ā
] –
иқлим
,
روز
[zuwar] -
забар
,
ﺮ
ﯦ
ز
[zer] -
зер
,
ﯿﭘ
[pesh] –
пеш
.
Пашту
тилида
туркий
сўзларни
ҳам
учра
-
тиш
мумкин
.
Б
.
З
.
Холидовнинг
айтишича
,
турк
миллатига
мансуб
офитсерлар
афғон
ар
-
миясида
дарс
бериш
жараёнида
афғон
тилига
туркий
сўзлар
ўзлашган
1
.
س
ﻮ
ﻟ
و
[ulus] –
халқ
,
غ
ﺮﯿ
ﺑ
[bayrag‘] –
байроқ
,
چ
ﺎ
ﮐ
[k
ā
ch] –
кўчманчи
,
ل
ﻮ
ﺸﯿﻟا
[alishaw
ə
l]
алиштирмоқ
ёки
لﺪﯿﺸﯿﻟا
[ali-
shed
ə
l] –
алмаштирмоқ
(
ﺶ
ﯿﻟا
[alish] – ‘
айир
-
бошлаш
’
сўзидан
олинган
),
ل
و
اﺮﻗ
[qar
ā
wul] –
қоровул
сўзлари
шулар
жумласидандир
.
Айтиб
ўтилганидек
,
пашту
тилига
ўзлашган
Е
вропа
сўзларининг
аксарият
қисмини
инглиз
-
ча
сўзлар
ташкил
қилади
.
Ўзлашмаларнинг
тилга
кириб
келиши
ҳар
даврда
ўзига
хос
1
Халидов
Б
.
З
.
Арабские
заимствования
в
современ
-
ном
литературном
яз
ы
ке
пушту
:
Дисс
.…
канд
.
филол
.
наук
. -
Ташкент
, 1952. -
С
.197.
бўлган
.
Инглизча
ўзлашмаларнинг
пашту
тили
-
га
кириб
келишининг
дастлабки
даврларида
оғзаки
нутқ
,
оғзаки
алоқа
муҳим
ўрин
тутган
бўлса
,
кейинчалик
ёзма
манбалар
ва
оммавий
ахборот
воситалари
тили
,
айниқса
,
таржима
ва
матбуот
муҳим
рол
ўйнаган
.
Бир
тилдан
иккинчисига
бирорта
сўз
ўзла
-
шаётганда
шу
каби
сўзнинг
кундалик
ҳаётда
кўп
ишлатилиши
,
ўзлашаётган
тилда
унинг
эквиваленти
бўлмаслиги
ўзлашманинг
тилда
чуқурроқ
сингишига
сабаб
бўлади
.
Бу
ҳолатлар
учун
,
одатда
,
ўзга
тилдан
қабул
қилинаётган
нарса
,
предмет
,
ҳодиса
ва
тушун
-
чалар
билан
уларнинг
номлари
ўзлашади
.
Бун
-
дай
пайтларда
қабул
қилувчи
тил
жуда
тежам
-
кор
бўлишга
интилади
,
бинобарин
,
кириб
кела
-
ётган
янгиликларни
иложи
борича
ўзлаштира
-
ди
.
У
нга
изоҳ
берилмайди
,
мазкур
янги
предмет
,
ҳодиса
ёки
тушунча
ўз
ҳолича
қабул
қилинади
.
Инглизча
сўзларни
пашту
тили
лексикасига
кириб
келишининг
бир
неча
сабабларини
кўр
-
сатиш
мумкин
.
Биринчидан
,
Афғонистон
географик
жиҳат
-
дан
Буюк
Британия
ва
Россия
манфаатлари
тўқ
-
нашган
минтақада
жойлашган
.
Инглизлар
Аф
-
ғонистонга
ўз
таъсирини
ўтказиш
мақсадида
ХИХ
асрнинг
биринчи
ярмида
уларни
ҳар
со
-
ҳада
ўрганишни
бошлаган
.
У
шбу
ишга
кўплаб
олимлар
жалб
этилган
.
Аввал
,
пашту
тилида
ёзиш
ва
ўқиш
,
ундан
сўнг
эса
паштун
халқи
фолклорини
тадқиқ
этиш
бошланган
.
Буларнинг
натижаси
ўлароқ
афғонлар
ва
инглизлар
ўртаси
-
да
уч
маротаба
(1838-1842, 1878-1880, 1919
йй
. )
уруш
бўлиб
ўтди
.
Иккинчи
инглиз
-
афғон
уру
-
шида
Афғонистон
инглизларнинг
таъсир
доира
-
сига
тушиб
қолди
.
Бу
ҳолат
учинчи
инглиз
-
афғон
урушигача
давом
этди
.
Шубҳасиз
,
юқори
-
даги
ҳолатлар
Афғонистонда
ўз
изини
қолдир
-
ган
.
Шу
жумладан
,
инглизча
сўзлар
ҳам
пашту
тилига
ўзлашган
.
Иккинчидан
,
Афғонистоннинг
Британия
мустамлакаси
бўлган
Ҳиндистон
билан
қўшни
-
лиги
,
яъни
,
ўзлашмалар
пашту
тилига
тўғри
-
дан
-
тўғри
эмас
,
балки
ҳинд
тили
орқали
кириб
келган
.
Қ
олаверса
,
Афғонистон
Британия
Ҳин
-
дистони
билан
қадимдан
сиёсий
ва
иқтисодий
муносабатларда
бўлган
ва
инглизлар
босими
S H A R Q M A S H ’ A L I
59
остида
1893
йилда
Дюранд
чизиғи
белгиланди
.
Бу
чизиқ
Афғонистон
билан
Ҳиндистонни
че
-
гара
чизиғи
эди
.
Бу
чизиқ
туфайли
аксарият
паштунлар
Ҳиндистон
(
ҳозирги
Покистон
)
ҳу
-
дудида
қолиб
кетди
.
Шу
сабабли
бу
ҳудуддаги
паштунларга
инглизларнинг
таъсири
янада
ку
-
чайди
ва
бу
пашту
тили
лексикасига
ҳам
таъсир
қилмай
қолмади
.
Ҳозирги
кунда
ҳам
пашту
тилининг
шар
-
қий
(
Пешовар
)
лаҳжасида
инглизча
сўзлар
Афғонистон
ҳудудидаги
пашту
тилидаги
инг
-
лизча
сўзлардан
кўра
кўпроқ
учрайди
.
Масалан
Покистондаги
паштунлар
ه
د
ﮫﻤ
ﺳ
،ﮫ
[
š
ha / sama
da] (
яхши
,
бўпти
,
тўғри
)
сўзларининг
ўрнига
аксарият
ҳолларда
оғзаки
нутқда
“
ок
”, “right”
сўзларидан
кенг
фойдаланадилар
.
Л
аҳжалардаги
фарқ
ўзлашмалардан
фойда
-
ланиш
даражасида
ҳам
кўзга
ташланади
.
Бунга
мисол
қилиб
Пешовар
шевасида
инглизча
ўз
-
лашмалар
бошқа
шеваларга
қараганда
кўпроқ
учрашини
кўрсатиш
мумкин
.
Пешовар
шеваси
Адабий
тил
ﺖﻨﯿﻣ
[mint]
ﮫﻘﯿﻗ
د
[daqiqa]
ﭙ
ﮐ
نﺎﺘ
[kapt
ā
n]
ﺲﯿ
ﺋ
ر
[rais]
ﮏﯿ
ﺳ
ﻼﮐ
[kl
ā
ssik]
ﯽ
ﻧ
ﻮ
ﻏﺮﻟ
[larg‘unay]
ی
ژ
ﻮ
ﻟﻼ
ﻓ
[fil
ā
lodji]
ﺑ
ژ
ﭙ
ﮫﻨھ
ﻮ
[djbpoh
ǝ
na]
У
шбу
ҳолатни
қуйдаги
сабаблар
билан
изоҳлаймиз
:
-
Покистонда
инглиз
тилига
давлат
тили
мақоми
берилганлиги
.
-
Дунё
бўйлаб
тарқалиб
кетган
паштун
му
-
ҳожирларининг
аксарияти
Пешовар
шевасида
сўзлашиши
ва
шу
шевада
ижод
қилиши
.
-
К
ўплаб
Е
вропа
ва
инглиз
тилидаги
бадиий
ва
илмий
асарларнинг
ушбу
шевада
таржима
қилинганлиги
.
Пашту
тилига
инглизча
ўзлашмаларнинг
кириб
келишининг
яна
бир
энг
муҳим
сабаби
,
2001
йилдан
бери
Афғонистон
ҳудудида
НАТО
қўшинларининг
сақланишидир
. 1979-1989
йил
-
ларда
Афғонистон
давлат
тузуми
ва
ижтимоий
-
сиёсий
ҳаётида
рўй
берган
ўзгаришлар
нати
-
жасида
пашту
тилининг
луғат
таркибига
рус
тилидан
янги
сўзлар
ўзлашган
бўлса
,
ҳозирги
кунда
,
яъни
2001
йилдан
буён
,
Афғонистонга
Хавфсизликни
Сақлаш
кучлари
киритилгандан
сўнг
пашту
тилига
инглиз
тилидан
ўзлашган
ўзлашмалар
сони
кун
сайин
ошиб
бормоқда
.
Булардан
ташқари
,
ҳозирги
кунда
дунёда
рўй
бераётган
техник
тараққиёт
ва
глобалла
-
шув
жараёни
жаҳон
тилларига
ўз
таъсирини
ўтказмоқда
,
уларнинг
луғат
таркибига
янги
сўз
-
ларнинг
кириб
келишида
муҳим
рол
ўйна
-
моқда
.
Жумладан
,
ҳозирги
кунда
Афғонистон
-
даги
ижтимоий
-
сиёсий
ва
маданий
соҳада
юз
бераётган
жараёнларнинг
таъсири
Афғонистон
халқлари
тиллари
,
хусусан
,
Афғонистоннинг
давлат
тилидан
биринчиси
бўлган
пашту
тили
луғат
таркибида
яққол
кўзга
ташланмоқда
.
Инг
-
лиз
тилидан
пашту
тилига
кирган
сўзлар
турли
соҳалардаги
атамаларда
ўз
аксини
топмоқда
,
бу
ҳолат
айниқса
матбуотда
берилаётган
мақола
ва
хабарларда
кўплаб
учрайди
.
Пашту
тилига
К
ир
-
ган
инглизча
ўзлашмалар
жуда
сермаҳсул
бў
-
либ
,
қуйида
матбуот
материалларида
учраган
ўзлашмалардан
мисол
келтириш
мумкин
:
ﮫﭘ
ﮫﻧ
ﻮ
ﻤﯿ
ل
ﺎ
ﭙ
ﯿﻧ
و
ا
ﺪﻨھ
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
د
ﮫ
ﺑ
ﯥ
ﮐ
ﮫ
ﺑﻮ
ﻟ
ﮫﻏ
د
ﮫﭘ
ي
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑﻮ
ﻟ
ﯥ
ﮐ
پ
و
ﺮ
ﻮ
ﯾ
1
.
Мазкур
ўйинда
Афғонистон
,
Ҳиндистон
ва
Непал
жамоалари
бир
гуруҳда
ўйнашади
.
ﺮھ
ﮫﭘ
ﺣ
ﻲ
ﻠﻣ
د
ق
اﺮﻋ
د
ﯥ
ﻠ
ﺌ
ﺴﻣ
ﮫﻏ
د
ﯥ
ﮐ
ﺖﻟ
ﺎ
ي
ﻮ
ﮐ
اﺪﯿﭘ
س
ﺎ
ﻤ
ﺗ
هﺮ
ﺳ
ﻢﯿﻠ
ﺑ
اﺮﭘ
ﮫﻟ
ب
ﻮﺘ
ﻨﻤﮐا
و
2
.
Ҳар
қандай
ҳолатда
ҳам
ушбу
масала
Ироқ
миллий
ҳукумати
муаммосига
алоқадор
.
Инглизча
ўзлашмаларнинг
пашту
тилига
кириб
келишини
икки
босқичга
бўлиб
ўрганиш
мумкин
:
1.
ХИХ
аср
ўрталаридан
бошлаб
2001
йил
-
гача
бўлган
давр
;
2. 2001
йилдан
ҳозиргача
бўлган
давр
.
Биринчи
босқичда
жуда
кўп
инглизча
сўз
-
лар
ўзлашган
.
Ўша
ўзлашмаларнинг
баъзилари
истеъмолдан
чиқиб
кетишга
улгурган
ёки
кам
ишлатилади
,
чунки
паштулаштириш
жараёни
-
да
тилнинг
ички
имкониятдан
келиб
чиққан
ҳолда
,
соф
паштуча
сўзлар
яратилган
.
Масалан
,
ﻦﯿ
ﺘ
ﻧ
ﺎ
ﮐ
[k
ā
ntin] –
емакхона
сўзининг
ўрнига
ﯽ
ﻧ
ړ
ﻮ
ﺧ
[
х
w
ар
ə
нзай
],
ﺮ
ﮑﯾا
[
ек
ṭ
ар
] –
актёъ
сўзи
-
нинг
ўрнига
ی
ړ
ﺎ
ﻐ
ﺑﻮ
ﻟ
[lobg‘
ā
lay],
ﻢﯾ
ﯿ
ﺘﺳ
[
ste
ḓ
iyum]
–
стадион
сўзининг
ўрнига
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﻐ
ﺑﻮ
ﻟ
[lobg‘
ā
lay],
1
١
٧
ل
ﺎ
ﺒ
ﻮﻓ
د
ﻮ
ﮑﻧ
و
ﺮﻟ
ﺮﻤﻋ
ﯿ
ﮫ
ﺨ
ﻮ
ﻠﮐ
ي
ﯾﺮﯾا
د
ﯥ
ﮐ
ﺪﻨھ
ﮫﭘ
ﻟ
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ﻲ
ﯾ
ﺎ
ﯿ
ﺳ
آ
.
٢
٠
١
٠
ل
م
٣
2
ﮫﻧ
ﻮ
ﻮ
ﭘ
ﯥ
ﮑﯾﺮﻣا
د
ﯥ
ﮐ
ق
اﺮﻋ
ﮫﭘ
..
٠
١١
٢
ﺮﺒ
ﺘ
ﮐا
م
٢
۴
S H A R Q M A S H ’ A L I
60
ﺲﯿﻣ
[mis] –
хоним
сўзининг
ўрнига
ﯥ
ﻠﻏا
[ag‘le]
сўзларини
ҳозирги
кун
омммавий
ахборот
воситаларида
ишлатилади
.
Иккинчи
босқич
, 2001
йилдан
то
ҳозиргача
бўлган
давр
.
Бунда
кириб
келаётган
янги
сўз
-
лар
билан
билан
бир
вақтда
паштулаштириш
жараёнинг
ҳам
давом
этиши
кузатилмоқда
.
Ай
-
ниқса
,
янги
сўзларни
техника
,
кашфиёт
ва
илм
-
фан
соҳасида
кўриш
мумкин
.
Буларга
ل
دﻮ
ﻣ
[model] –
моделер
,
ﺖﻨﻤﻧ
رﻮﺗ
[torn
ə
ment] –
мусо
-
бақа
,
ﺲﻠﭘ
ﻞ
ﻮ
[g
ū
g
ǝ
l plas] –
гугл
плюс
,
ﺒ
ﯦ
و
ﺖﯾ
ﺎ
ﺴ
[webs
ā
yt] –
вебсайт
,
ﺖﻨﻤﮐ
– [kament] –
фикр
билдириш
(
асосан
ижтимоий
тармоқларда
)
каби
сўзлар
мисол
бўла
олади
.
Бу
ҳолатни
қуйидагича
изоҳлаш
мумкин
:
- 2001
йилда
Афғонистон
ҳудудига
БМТ
нинг
ҳарбий
кучлари
кириши
билан
матбуотда
инглизча
ўзлашмалар
сони
кўпайди
;
-
Фан
техника
соҳасидаги
кўплаб
кашфиёт
-
лар
билан
боғлиқ
терминлар
тезлик
билан
кириб
кела
бошлади
;
-
Мамлакатдаги
сиёсий
-
ижтимоий
аҳвол
паштун
халқининг
ижтимоий
муносабатларга
интегратсиясини
кучайтириб
юборди
ва
бунинг
натижасида
инглиз
тилини
ўрганиш
,
инглизча
терминлардан
оғзаки
ва
ёзма
нутқда
фойдаланиш
кучайди
.
Хулоса
ўрнида
шуни
қайд
этиш
мумкинки
,
пашту
тилига
бошқа
тиллардан
кириб
келган
сўзлар
ичида
арабча
ўзлашмалар
кўп
миқдорни
ташкил
қилади
.
Тадқиқ
қилинган
ўзлашмалар
-
нинг
25-30%
и
араб
тилидан
кириб
келган
.
Ҳозирги
кунда
дунёда
рўй
бераётган
техник
тараққиёт
ва
глобаллашув
жараёни
пашту
ти
-
лига
ўз
таъсирини
ўтказмоқда
,
унинг
луғат
тар
-
кибига
янги
сўзларнинг
кириб
келишида
муҳим
рол
ўйнамоқда
.
МУҲАММАД
РАҲИМ
ИЛҲОМНИНГ
ز
رﻮ
ﺘﺳد
ﺑ
ی
ر
د
نﺎ
DASTUR-E ZAB
Â
N-
Е
DARI
КИТОБИ
:
АСОСИЙ
ТУШУНЧАЛАР
ВА
ТАҲЛИЛ
ЎКТАМОВА
ҲИЛОЛА
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотатсия
.
Мақолада
афғон
тилшуноси
М
.
Р
.
Илҳомнинг
дарий
тили
грамматикасига
оид
асари
ўрганилган
.
Муаллифнинг
дарий
тили
грамматик
қурилиши
ҳақидаги
назарий
қарашлари
ва
ёндашувлари
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
грамматика
,
фонетика
,
морфология
,
синтаксис
,
фонема
,
сўз
туркумлари
,
гап
,
гап
бўлаклари
.
Аннотация
.
В
статье
изложен
анализ
книги
афганского
грамматиста
М
.
Р
.
Ильхама
,
посвященная
грамматике
языка
дари
.
Рассматриваются
теоретические
взгляды
автора
книги
на
грамматический
строй
языка
дари
.
Опорные
слова
и
выражения
:
грамматика
,
фонетика
,
морфология
,
синтаксис
,
фонема
,
части
речи
,
предложение
,
члены
предложения
.
Abstract.
In the article the grammar book by afghan linguist M.R. Ilhom is studied, which is written about the
grammar of the Dari language. The thoughts and approach of author about structure of grammar are analyzed.
Keywords and expressions:
grammar,
phonetics, morphology, syntax, parts of speech, sentence, member of sentence.
1965
йили
Афғонистон
Республикаси
К
онс
-
титуциясида
дарий
тилига
расмий
тил
мақоми
-
нинг
берилиши
бу
тилни
илмий
ишлар
объекти
-
га
айлантирди
.
Ўша
вақтгача
дунё
эроншунос
-
лигида
дарий
тили
f
â
rsi-y
е
k
а
buli
,
f
â
rsi-y
е
dari
терминлари
орқали
ифодаланган
.
Мақола
ана
шу
даврда
янгилик
ҳисобланган
,
дарий
тилини
назарий
жиҳатдан
ёритиб
берган
грамматик
асар
-
нинг
таҳлилига
бағишланган
.
У
шбу
китобни
таҳ
-
лил
қилишдан
мақсад
дарий
тили
грамматика
-
