S H A R Q M A S H ’ A L I
114
Умуман айтганда, енгил саноат маҳсулотларининг кўпгина турларини аҳоли жон бошига
ишлаб чиқариш бўйича Ўзбекистон иттифоқдош республикалар орасида энг кейинги ўрин-
лардан бирини эгалларди. Чунончи, 1970 йилда иттифоқда аҳоли жон бошига ўрта ҳисобда
25,5 квадрат метрдан ип-газлама ишлаб чиқарилгани ҳолда, Ўзбекистонда атиги 14,4 квадрат
метрдан ишлаб чиқарилган, 1971 йилда эса иттифоқ бўйича 25,8 ва Ўзбекистонда 13,4 квад-
рат метр ип-газлама чиқарилиб, ўртадаги фарқ янада катта бўлган эди.
ҲОФИЗ ТАНИШ АЛ-БУХОРИЙНИНГ “АБДУЛЛАНОМА”
АСАРИДА МОВАРОУННАҲР ТАВСИФИ
АЛИМОВА РАХИМА
Тарих фанлари номзоди, доцент, ТДШУ
Аннотация. Мазкур мақола XVI асрда яшаб фаолият юритган тарихчи Ҳофиз Таниш ал-
Бухорийнинг Марказий Осиё ва Хуросоннинг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётига оид
маълумотларга бой бўлган “Абдулланома” (“Шарафномайи шоҳий”) асарида Мовароуннаҳр
тавсифига оид маълумотлар таҳлилига бағишланган. Мовароуннаҳрнинг тарихий географик жойла-
шиши, унинг машҳур шаҳарлари, Абдуллахон томонидан Мовароуннаҳрда қурдирилган кўплаб
масжид, мадраса, хонақоҳ ва бошқа қурилишлар тўғрисидаги маълумотлар ўрганилади.
Таянч сўз ва иборалар: Мовароуннаҳр, Бухоро, Самарқанд, Балх, иқлим, Абу Бакр Саъд, Сумитон,
вақф, мадраса, масжид, хонақоҳ, зироатчилик, маош.
Аннотация. Данная статья посвящена анализу описания Моваруннахра в произведении «Абдулла-
нома» («Царь чести») историка XVI века Хафиза Таниша аль-Бухари, богатом сведениями о полити-
ческой, социально-экономической и культурная жизнь Средней Азии и Хорасана. Будут изучены сведения
об историко-географическом положении Мовароуннахра, его знаменитых городах, множестве мечетей,
медресе, ханаках и других постройках, построенных Абдуллой в Мовароуннахре.
Опорные слова и выражения: Мовароуннахр, Бухара, Самарканд, Балх, климат, Абу Бакр Саад, Сумитон,
основание, медресе, мечеть, ханака, сельское хозяйство, зарплата.
Abstract. This article is devoted to the analysis of the description of Movarounnahr in the work
"Abdullanoma" ("King of Honor") by the 16th century historian Hafiz Tanish al-Bukhari, which is rich in
information about the political, socio-economic and cultural life of Central Asia and Khorasan. Information about
the historical and geographical location of Movarounnahr, its famous cities, many mosques, madrasas, khanakahs
and other buildings built by Abdullah in Movarounnahr will be studied.
Keywords and expressions: Movarounnahr, Bukhara, Samarkand, Balkh, climate, Abu Bakr Sa'd,
Sumiton, foundation, madrasa, mosque, khanaqah, agriculture, salary.
Ўрта Осиёда XVI аср охирларида яратилган муҳим тарихий географик асарлардан бири
Ҳофиз Таниш Бухорийнинг “Абдулланома” (“Шарафномайи шоҳий”) асаридир. Бу асар
Бухоро хони Абдуллахон II нинг тарихи бўлганлигидан “Абдулланома” номи билан ҳам
машҳурдир. Уни бухоролик шоир, тарихчи ва ўлкашунос Ҳофиз Таниш Бухорий 1584-1591
йиллар оралиғида ёзган
1
. Ҳофиз Таниш Бухорийнинг “Абдулланома” (“Шарафномайи
1
Ҳ.Ҳасанов. Сайёҳ олимлар. – Тошкент. Ўзбекистон. 1981. – Б. 210-212. [H.Hasanov. Sayyoh olimlar. Toshkent.
O‘zbekiston. 1981. – B. 210-212].[ H.Hasanov. Tourist scientists. – Tashkent. Uzbekistan. 1981. - P. 210-212]
S H A R Q M A S H ’ A L I
115
шоҳий”) асари Ўрта Осиё халқларининг XVI асрдаги сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маданий
ҳаётини ўрганишда муҳим манба ҳисобланади. Асар далилий ашёларга бойлиги, тарихий воқеа
– ҳодисаларнинг атрофлича ёритилганлиги билан бошқа асарлардан ажралиб туради. Ҳофиз
Таниш Бухорий асардаги кўп воқеаларнинг ўзи гувоҳи бўлган, айримларини шоҳиди бўлган
кишилардан эшитиб ёзганлиги учун ҳам бу асар жуда қимматли манба саналади.
Муаллиф асарда Мовароуннаҳрнинг ижтимоий-иқтисодий, маданий муносабатларига
оид, ўлканинг географияси ва топографиясига доир қимматли маълумотларни ёзиб қолдир-
ган. Хусусан, унда Мовароуннаҳрнинг нозу неъматларга ниҳоятда бойлиги, ҳудудий жиҳат-
дан жуда кенглиги, у фақатгина икки дарё Амударё ва Сирдарё оралиғидаги ҳудуд эмас,
балки жуда катта ерларни эгаллаганлигини эътироф қилади. Асарда бу хусусда қуйидаги
маълумотларни учратамиз: “Фазлу заковат эгалари, ақлу фаросат аҳлининг фикр ва хотирла-
ридан махфий қолмасинки, Мовароуннаҳр хос ва авом орасида нозу неъматлари ва кенглиги
билан машҳурдир”
1
. Мовароуннаҳрнинг катта қисми бешинчи иқлимда эканлигига урғу
берилиб, чегараларини қуйидагича белгилайди. “Унинг узунлиги ғарбда Хоразмдан, яъни
Жазоир ал-холидатдан тўқсон беш даражадан то Кошғар ва Хўтан вилоятигачадир. (Унинг)
эни тўртинчи иқлим охири ва бешинчи иқлимнинг бошланиши (ҳисобланган) Амудан то
бешинчи иқлим охири бўлган Фарғона томонларгача ва илгари олтинчи иқлимга қарашли
бўлган Кошғар ва Олмалиқ
2
қачадир.”
3
“Иқлим” сўзи юнонча “климат” сўзидан олинган бў-
либ, “ер юзасининг қуёш нурларига нисбатан қиялиги” деган маънога эга. Дунё етти қисмга
бўлинган ва ҳар бири “климат” деб аталган
4
. Муаллиф географик кенгликлар хусусида аниқ
билимга эга бўлган. Мовароуннаҳрнинг тўрт томон чегаралари аниқ кўрсатилган, шаҳарлар-
нинг қайси иқлимда жойлашганлигини ҳам эътибордан қочирмаган. “Бунга қараганда, Мова-
роуннаҳрнинг сатҳи ва масофаси тахминан энига юз, узунасига икки юз қирқ фарсахдир.
Баъзилар Мовароуннаҳр мамлакати икки сув Жайҳун ва Сайҳун орасига жойлашган, деб
айтадилар. Унинг ҳудудларини шундай баён қилганлар: унинг шарқий чегараси жанубга
мойил томондан Понжоб мавзеи ва Бадахшон тоғларидир. Унинг шимолга туташган тарафи
Кошғар вилояти ва Хўтандан то Мўғулистон чегараларигача. Уйғур замини ҳам унга дохил-
дир. Мовароуннаҳрнинг ғарбий чегарасида Хоразм жойлашган. Уни баъзилар Мовароун-
наҳрга, баъзилар (эса) Журжонга қарашли, деб ҳисоблайдилар. (Мовароуннаҳрнинг) ғарбдан
шимолга туташган тарафида Дашти Қипчоқ, ўзбек мамлакати ва Туркистон (жойлашган).
(Унинг) жанубга муътасил томони Хоразм, Хуросон ва Хазар денгизи
5
ўртасига жойлашган
чўлдир. Мовароуннаҳрнинг шимолий чегараси олтинчи иқлимдир. Унда жами турклар
1
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома (“Шарафномайи шоҳий”). Биринчи китоб. – Тошкент. “Шарқ”, 1999. – Б.
4. [Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdullanoma (“Sharafnomayi shohiy”) Birinchi kitob.. – Toshkent. “Sharq”, 1999. – B. 4.].
[
Hafiz Tanish al-Bukhari.
Abdullanoma (“Sharafnomayi shahiy”).
The first book.
- Tashkent, “Sharq”, 1999.
- P. 4
].
2
. Кошғар ва Олмалиқ Шарқий Туркистон (Синь-Цзянь)нинг қадимий шаҳарларидан: Кулжага яқин жойлашган.
[Koshg’ar va Olmaliq Sharqiy Turkiston (Sin-Jian) ning qadimy shaharlaridan: Kuljhaga yaqin joylashgan]. [Kashgar
and Almalyk are from the ancient cities of East Turkestan (Sin-Jian): close to Kulja.]
3
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий...Биринчи китоб. – Б. 151. Hofiz Tanish al-Buxoriy ...Birinchi kitib.- B.151. [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book.- P.151]
4
Ҳ.Ҳасанов. Сайёҳ олимлар. – Тошкент. Ўзбекистон. 1981. – Б. 84. [H.Hasanov. Sayyoh olimlar. Toshkent.
«O'zbekiston», 1981. – B. 84]. [ H.Hasanov. Tourist scientists. Tashkent. «Uzbekistan», 1981. - P. 84.]
5
Каспий денгизининг қадимги номларидан. У ўрта асрларда Хоразм, Дарбанд, Гилон, Боку, Хуросон, Абускун
денгизи номи билан ҳам юритилган.[ Kaspiy dengizining qadimgi nomlaridan. U oʻrta asrlarda Xorazm, Darband,
Gilon, Boku, Xuroson, Abuskun dengizi nomi bilan ham yuritilgan.][ From the ancient names of the Caspian Sea. In
the Middle Ages it was also called Khorezm, Darband, Gilon, Baku, Khorasan, Abuskun Sea].
S H A R Q M A S H ’ A L I
116
мамлакати (бўлган) Олмалиқ ва Боласағун
1
бор. Мовароуннаҳрнинг жануб тарафи Амударё
бўлиб, (у) Мовароуннаҳр билан Хуросон ўлкалари ўртасидадир. Мовароуннаҳр аталиши ҳам
шундандир
2
.
Ҳақиқатда ҳам ҳатто XVII аср тарихчиси Маҳмуд ибн Вали “Бахр ал-асрар фи манакиб
ал-ахйар” асарида Мавороуннаҳрни Жайҳун билан Сайҳун ўртасида жойлашганлигини
эътироф қилади. Асарда Мовароуннаҳрга Термиз, Қабадиён, Вахш, Чоғониён, Насаф, Кеш,
Самарқанд, Бухоро, Фарғона кирган, Бадахшоннинг катта қисми, Тошкент, Сайрам ва
Туркистон унга кирмайди, дейилган
3
.
Ҳофиз Таниш Бухорий Мовароуннаҳрнинг обод мамлакат эканлиги, ҳавоси тоза, суви
ширинлигини қуйидагича таърифлайди: “Унинг тарафлари нозу неъмат хусусида мамлакат-
ларнинг энг ободидир. (У) очиқлик жиҳатдан энг каттадир. Ундаги хоҳ шаҳар бўлсин, хоҳ
қишлоқ бўлсин, хоҳ текислик, хоҳ ўтлоқ бўлсин, ободонликда унга тенг (мамлакат) йўқ.
Ҳавоси – ҳаволарнинг энг соғломи, суви сувларнинг энг ширини ва энг енгили; суви барча
тоғ ва атрофларида баробар шириндир. (Унинг) тупроғи – тупроқларнинг энг хушбўйи”
4
.
Асарда Мовароуннаҳрнинг Бухоро, Самарқанд, Хўжанд каби машҳур шаҳарлари ҳақида
маълумот берилган. Унинг аҳолиси “диндор, илмлик, тақводор, жувонмард ва шижоат-
лидир”
5
деб эътироф қилинган.
“Абдулланома”да Мовароуннаҳрнинг табиий булоқлари ҳақида қуйидагиларни ўқиш
мумкин: “у ерда бир тоғда ғор бор; ғордан бир булоқ қайнаб оқиб туради. (Булоқ суви) қишда
шу қадар иссиқ бўладики, унга тушган киши ҳароратига бардош беролмайди. Ёзда шу қадар
совуқ бўладики, (ҳатто) музлаб қолади”
6
.
Туркистон билан Мовароуннаҳр ўртасидаги тоғда бир хил қора тош борлиги ва кўмирга
ўхшаб ёниши, унинг кулидан матоларни оқартиришда фойдаланишларини қуйидагича маъ-
лум қилади: “уни эшакларга ортиб шаҳарларга келтирадилар. Халқ уни сотиб олади. Агар
(уни) ёндирилганда, кули оқ бўлади. Уни кийим ва саллани оқартиришда ишқор ўрнида
ишлатадилар”
7
. Демак, ўрта асрларда Мовароуннаҳр тоғлари кимёвий хоссаларга эга бўлган
1
Қадимги Еттисув вилоятининг маркази; тарихда Гобалиқ, баъзан Қўзбалиқ, Қўзулуш деб ҳам аталади. Унинг
харобалари Қирғизистон Тўқмоқ шаҳрининг ғарби-жанубида шаҳардан 12 км масофада жойлашган. [Qadimgi
Yettisuv viloyatining markazi; tarixda Gobaliq, natija Qo'zg'olon, Qo'zg'alish deb ham ataladi. Uning vayronalari orqali
To'qmoq shaharning yordami-janubida shahardan 12 km masofada joylashgan.]. [The center of the Old Seven Seas; in
history it is also called Gobalik, sometimes Kozbalik, Kozulush. Its ruins are located 12 km southwest of the Kyrgyz
city of Tokmak, 12 km from the city.]
2
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 151-152. [Hofiz Tanish al-Buxoriy. Birinchi kitob. – B. 151-152.].
[
Hafiz Tanish al-Bukhari. The first book. - P. 151-152
].
3
Махмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных (География). Введение, перевод,
примечания, указатели Б.А.Ахмедова. – Ташкент. “Фан”, 1977. – С. 76. [Mahmud ibn Wali. More tayn otnositelno
doblestey blagorodnyx (Geography). Introduction, translation, primechaniya, ukazateli B.A.Axmedova. - Tashkent.
“Fan”, 1977. – С. 76 . [ Maxmud ibn Vali. Ko'proq tayn otnositelno doblestey blagorodnyx (Geografiya). Vedenie,
perevod, primechaniya, ukazateli B.A.Axmedova. – Tashkent. “Fan”, 1977. – P. 76..]
4
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 152.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 152.] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 152.]
11 Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 152.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 152.] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 152.]
6
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 152.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 152.] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 152.]
7
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 152.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 152.] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 152.]
S H A R Q M A S H ’ A L I
117
маъданлари билан ҳам машҳур бўлган. Улар одамларни боққан, уларнинг ҳожатини
чиқарган.
Муаллиф тарихга назар ташлаб, Мовароуннаҳр халқи ҳамма вақт ҳокимлик ва
донишмандлик билан танилиб, шавкат ва мардоналик билан тавсифланганлиги, халифалик
замонида ва Сомонийлар давлати ҳукмронлиги даврида Мовароуннаҳр, айниқса унинг
пойтахти Бухоро, бениҳоят обод бўлганлиги хусусида хабар берган
1
.
“Абдулланома” асарини ёзишда муаллиф ўзидан аввал ёзилган тарихий асарлардан унумли
фойдаланган. Хусусан, Хулокухон, Абақахон даврида яшаган давлат арбоби ва атоқли тарихчи
Олоуддин Отамалик ибн Муҳаммад Жувайний (623/1226-684/1285) қаламига мансуб “Тарихи
Жаҳонкушай” китобидаги Бухоронинг фазилати ҳақидаги маълумотлардан қуйидагиларни баён
қилади: “Бухоро машриқ шаҳарларидан бўлиб, қуббат ул-исломдир: у томонда (яъни
Мовароуннаҳрда) мадинат ул-ислом (Мадина) ўрнида (бўлиб) фуқароси фақихлар ва олимлар
нури билан безалиб, унинг атрофи маънилар маъшуқалари билан зийнатланган. Бухоро
қадимдан ҳар асрда ҳар қандай дин олимлари аҳллари тўпланадиган жой бўлиб келган. “Бухоро”
сўзи – “бухор” сўзидан келиб чиққан бўлиб, ўтпарастлар тилида “илм макони” демакдир”
2
.
Бухоро шаҳрининг номи аслида Лумижкат бўлганлиги эътироф қилинган”
3
.
Муаллиф Бухорони тавсифлар экан “қадимдан суви ширин, ҳавоси латиф, атрофи кенг,
(нозу) неъмат, моллари кўп бўлиши билан зийнатланиб, ҳозиргача уламо тоифасининг
тўпланган жойи, фасоҳат, балоғат ва ширин сўзларнинг манбаи бўлиб келган”, деб ёзади
4
.
Сомонийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида унинг атрофи қарийб 144 фарсанг бўлганлиги,
(унда) боғ, экинзор ва обод қишлоқлари бўлганлиги ва ҳозир ҳам у вилоят обод ва
маъмурлиги эътироф қилинган
5
. Бухоро шаҳрининг XX асрдаги эгаллаган ҳудуди XVI асрда
шаклланган
6
. Абдуллахон замонида Мовароуннаҳрнинг ободонлиги кундан кунга ортиб,
унинг номига мос кўп олий бинолар масжидлар, работ ва кўприклар ҳамда ҳовузлар бино
қилинган
7
. Унинг даврида хусусан, Бухоронинг ташқи қалъасида, шаҳарнинг ғарб томонида
Хиёбон кўчасида Хон ҳаммоми, 1566-1567 йилларда “тақилари баланд, гумбазлари юқори ва
икки қаватли, (кўп) ҳужралардан иборат бўлган олий мадраса қуришни буюрди”
8
. Мадраса
қуриб битказилгач, Мавлоно Поянда Муҳаммад, қози Содир, мавлоно Мулла Амирлар
мадрасага мударрис қилиб тайинландилар
9
.
1
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 152.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 152] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 152]
2
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 152-153.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 152-
153] [Hafiz Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 152-153]
3
Наршахий. Тарихи Бухоро. – Т., 1966. [Narshaxiy. Tarixi Buxoro. – T., 1966]. [Narshaxiy. History of Bukhara. – T., 1966].
4
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 153.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 153] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 153].
5
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 153.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 153] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 153].
6
Веймарн Б.В. Искусство Средней Азии. – М-Л.: “Искусство”, 1940. – С. 104-105.[ Veymarn B.V. Iskusstvo
Sredney Azii. – -L.: “Iskusstvo”, 1940. – S. 104-105.] [Weimarn B.V. Art of Central Asia. – M-L .: “Art”, 1940. - P.
104-105.]
7
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 154.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 154] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 154].
8
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 180.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 180] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 180].
9
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 180.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 180] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 180].
S H A R Q M A S H ’ A L I
118
Тарихдан маълумки, ўрта асрларда ҳукмдор ёки бошқа шахслар томонидан кўчар ва
кўчмас мулклар (экин ерлари, тегирмонлар, ариқлар ва бошқа суғориш иншоотлари,
карвонсарой, устахоналар) диний муассасалар, масжидлар, мадрасалар, шифохоналар ва
бошқа шу каби жойлар учун хайрия қилинган. Вақф қилинган кўчар ва кўчмас мулклар
вақфнома деб аталган ҳужжат билан қонунийлаштирилган. Вақфномаларда вақфнинг таъсис
этилиши сабаблари баён этилган, вақфдан келадиган даромад кимларга ва қанчадан
тақсимланиши, вақф ери ким учун ёки қайси муассаса фойдасига жорий этилаётгани, вақф
ери чегаралари, унинг қайси ерлар билан чегарадош эканлиги қайд этилади. Айнан
“Абдулланома” асарининг муҳим жиҳатларидан бири шундаки, унда олимлар, зоҳидлар,
тақводорлар ва диёнатлиларнинг маошлари учун экинзорлар, обод жойлар вақф қилинган-
лиги диққатни тортади
1
.
Ҳофиз Таниш Ал-Бухорий Мовароуннаҳрнинг умумий таснифидан ташқари алоҳида
олинган шаҳарлар – Бухоро, Самарқанд, Балх каби шаҳарлар тарихига, у ерда амалга оширил-
ган ободонлаштириш ишларига, қурилишларга ҳам алоҳида эътибор қаратган
2
. Хусусан,
Абдуллахоннинг тахтга келиши билан Бухоро обод қилинган, азиз-авлиёлар тўпланадиган
жойга айлантирилган
3
. Асарда бу мақтов қуйидагича келтирилган: “...қуббат ул-ислом
Бухоро, (Тангри) уни офат ва балолардан сақласин, аъло ҳазратнинг келиши билан дин
уламоларининг тўпланадиган жойига, яқин арбобларнинг матлаига, авлиё ва покиза (киши)-
ларнинг қибласига, улуғ ва марҳаматлиларнинг Каъбасига, тақво аҳилларининг маркази,
обид ва зоҳидларнинг омонлик жойига ҳамда ақтоб ва авлодларнинг масканига айланди”
4
.
Маҳмуд ибн Вали асарда Бухоро аҳолисини ислом арконларига қатъий амал қилиши,
художўй, шариат ва тариқатда ҳалол эканлиги, у ерда кўплаб мадраса, хонақоҳ, масжид,
зиёратгоҳлар мавжудлиги, ҳукмдорларининг ҳаққонийлиги эътироф қилган
5
.
Маҳмуд ибн Вали “Баҳрул асрор” асарида “Бухоро Мовароуннаҳр шаҳарларидан ва унинг
пойтахти. Кўплаб олимлар Бухорони бешинчи иқлимда деб ҳисоблашади, Бухоро худонинг
назари тушган азиз жой, уни қуббат ул-ислом” дейдилар”, деб ёзади
6
. Бундан ташқари асарда
“Бухоро шундай шаҳарки, ер юзида ундан яхшироқ жой йўқ”
7
деб эътироф қилинади.
Мовароуннаҳрнинг катта шаҳарларидан яна бири Самарқанд бўлиб, Ҳофиз Таниш
Бухорий у ҳақида ўзидан аввалги тарихчилар қолдирган маълумотларни бериб ўтиб, унинг
1
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 155.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 155] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 155].
2
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 179, 255,314-316 йй., Иккинчи китоб, – Тошкент, “Шарқ”,
2000. – B. 138-139, 179. [Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob.– B. 179, 255,314-316., Ikkinchi kitob, Toshkent,
‘Sharq’, 2000. B. 138-139, 179]. [ Hafiz Tanish al-Bukhari ... The first book. – P. 179, 255,314-316; The second book.
– Tashkent, ‘Sharq’, 2000. - Pp.138-139, 179.].
3
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 179.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 179] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 179].
4
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 179. [ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 179]. [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - B. 179].
5
Маҳмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных (География). Введение, перевод,
примечания, указатели Б.А.Ахмедова. – Ташкент. “Фан”, 1977. – С. 76. [ Mahmud ibn Vali. More tayn otnositelno
doblestey blagorodnyx (Geografiya). Vvedenie, perevod, primechaniya, ukazateli B.A.Axmedova. – Tashkent. “Fan”,
1977. – S. 76.]. [Mahmud ibn Vali. A sea of secrets regarding the valor of the noble (Geography). Introduction,
translation, notes, indexes by B.A. Akhmedov. - Tashkent. Fan, 1977. - P. 76.].
6
Маҳмуд ибн Вали. Ўша асар. – С. 22. [Mahmud ibn Vali. O'sha asar. – S. 22] [Mahmud ibn Vali. That work. - P. 22].
7
Маҳмуд ибн Вали. Ўша асар. – С. 22. [Mahmud ibn Vali. O'sha asar. – S. 22] [Mahmud ibn Vali. That work. - P. 22]
S H A R Q M A S H ’ A L I
119
девори, дарвозаси, “Самарқанд” сўзининг келиб чиқиши, мазмуни, Самарқанднинг бир неча
сулолалар даврида пойтахт бўлиб келганлиги хусусида маълумотлар қолдирган
1
. “Самарқанд
шаҳри оламдаги обод шаҳарлар орасида, миллатлар орасида ислом миллатидандир. (Доимо)
замон султонлари ва ислом уламоларининг макони бўлиб, унинг обиҳаёт чашмасидан юзага
келган зилол сувлари (жаннатдаги) Кавсар ва Тасним(булоқлари)дан хабар берарди”, деб
ёзади муаллиф
2
. Самарқанд шаҳри Чингизхон томонидан хароб қилинганлиги, Амир Темур
1371-72 йилларда ҳозирги Самарқандни қурганлиги, 1586-87 йилларда Абдуллахон буйруғи
билан унинг маъмурлиги ниҳоятда ортганлиги
3
, бузилиб вайрон бўла бошлаган иморат-
ларини қайта қурганлиги ва таъмирлаганлиги, “Садр ул-аном жаноб Кулбобо кўкалдош уни
тузатиш ва қуришда тиришқоқлик” кўрсатаётганлиги баён қилинган
4
.
Маҳмуд ибн Вали Самарқандни Мовароуннаҳрнинг машҳур шаҳарларидан эканлиги,
тўртинчи иқлимда жойлашганлигини, аммо Мовароуннаҳр каби бешинчи иқлимда эканли-
гини маълум қилган
5
. Шаҳар атрофи ўтзор бўлиб, Канигил номи билан машҳур. Бу шаҳарда
бошоқли экинлар ва мевалар етиштирилади. Мевалардан узум, гилос, олманинг турли
навлари етиштирилади. Самарқандда қоғоз, яшил мармар, қурилиш учун ишлатиладиган
дарахтлар, белила ва олмалар етиштирилади
6
.
Абдуллахон даврида Мовароуннаҳр шаҳарлари иқтисодий ва маданий юксалишда кўзга
кўринган шаҳарларга айланади. Унинг бундай юксалишида Абдуллахоннинг ҳиссаси жуда
катта. У жуда кўп қурилиш ишларига раҳнамолик қилади, унинг фармони билан мадраса,
масжид, хонақоҳ ва кўплаб иморатлар қад ростлаган. Азиз авлиёларга ҳурмат кўрсатиб,
уларнинг мозорларида қурилишлар амалга оширган. Хусусан, шайх Абубакр Саъднинг
мозорига мадраса, масжид ва хонақоҳ қурдирган
7
. Имом Абубакр Саъд Сомонийлар даврида
ўтган нуфузли руҳоний 970 йилда вафот этган. Бухоронинг ғарбий томонида, шаҳардан 5-6
км масофада жойлашган Сумитон қишлоғида дафн этилган. Ҳофиз Таниш Бухорий бу
қурилиш хусусида шундай дейди: “...имом Абубакр Саъднинг нурлари файзлик мозори
хонақоҳ, масжид, мадраса сингари олий бинолар қуриб (унинг) атрофини ажиб ва зебо боғу
бўстонлар билан безаш хаёлини кўнгил саҳифасига ёзган эди. Шунинг учун (ҳам) тарих
тўққиз юз олмиш олтида (1558-59) тажрибали муҳандислар, синчиклаб текширувчи файла-
суфлар вақт толеини аниқлаб бино вақтини белгиладилар. Доно меъморлар ва забардаст
бинокорлар яхши бахт толеида ва (шу) қутли замонда жаннатга ўхшаган олий биноларни
қурдилар”
8
. Бинолар ўн йил ичида қуриб битказилган. Уларнинг ўртасига ҳовуз қурдирил-
ган. Моҳир усталар биноларнинг баланд пештоқлари, кенг равоқларига олтин ва ҳал билан
1
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 314-315. [ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 314-
315.]. [Hafiz Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 314-315.].
2
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 315.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 315]. [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 315].
3
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – B. 316.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 316] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 316].
4
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 316. [ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 316] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 316].
5
Маҳмуд ибн Вали. Ўша асар. – С. 53. [Mahmud ibn Vali. O'sha asar. – S. 53] [Mahmud ibn Vali. That work. - P. 53].
6
Маҳмуд ибн Вали. Ўша асар. – С. 54. [Mahmud ibn Vali. O'sha asar. – S. 54] [Mahmud ibn Vali. That work. - P. 54]
7
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 156-158. [ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 156-
158.] [ Hafiz Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 156-158.]
8
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 157.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 157] [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 157].
S H A R Q M A S H ’ A L I
120
нақшлар солган
1
. Абдуллахоннинг мамлакатда олиб борган қурилиш ишларини В.В.Бартольд
ҳам қайд этиб ўтган. Хусусан, Абдуллахоннинг мамлакатда кўплаб кўприклар, карвон-сарой,
қудуқлар ва бошқа қурилишларни олиб борганлиги эътироф қилинган
2
.
Абдуллахон томонидан Мовароуннаҳрнинг машҳур шаҳарларида, жумладан Бухоро ва
Самарқанддан ташқари Балхда ҳам хонақоҳ, масжид, мадрасалар қурдирганлигини Ҳофиз
Таниш Бухорий “Абдулланома” асарида ёзиб қолдирган
3
. Маҳмуд ибн Вали Балхни Хуросон-
нинг аҳли яшайдиган вилоятларидан бири, у тўртинчи иқлимда жойлашган, деб таъкидлайди,
4
.
Ҳофиз Таниш Бухорий деҳқончилик қилишнинг шарофати хусусида ҳам фикр билдирган:
“...саодатдастгоҳ, вилоятпаноҳ ҳоқон ҳазрат шу қадар зўр даража ва улуғ мартабалари, мол,
ҳол ва тобеларининг кўплиги билан деҳқончилик касбида иззат, шарофат борлигига биноан
зироатни кўпайтирдилар. Дарахт ўтқазиш ва иморат солиш ишларини тартиб билан олиб
борарди, ундан олган чексиз манфаат, ҳисобсиз фойдаларни неча ҳисса қилиб ожизалар,
заифлар, мискинлар ва солиҳ бандаларга сарф этади”
5
.
Юқоридагилардан хулоса шулки, Ҳофиз Таниш ал-Бухорийнинг “Абдулланома” асари
XVI аср тарихнавислик мактабининг дурдоналаридан бири ҳисобланиб, Мовароуннаҳр ва
унинг шаҳарлари тавсифи, географияси, Абдуллахоннинг шаҳарларда амалга оширган қури-
лиш ишлари, бунёдкорликлари, унинг даврида зироатчиликнинг хусусиятларини ўрганишда
муҳим манбалардан бири ҳисобланади. Бундан ташқари “Абдулланома” асари нодир тарихий
манба ҳам бӯлиб, Шайбонийлар даври сиёсий тарихини ӯрганишда ҳам муҳим илмий
аҳамиятга эгадир.
УЛУҒБЕК МИРЗОНИНГ ЧИҒАТОЙ ХОНЛАРИГА МУНОСАБАТИ
ФАЙЗИЕВ ХУРШИД
Тарих фанлари номзоди, Темурийлар тарихи давлат музейи
Аннотация. Мазкур мақолада XV асрнинг биринчи ярмида Темурийлар билан чиғатой хонлари
ўртасидаги сиёсий-ҳарбий муносабатлар, хусусан, Шоҳрух Мирзо ва Улуғбек Мирзонинг чиғатой
улуси ҳукмдорлари Муҳаммадхон, Шер Муҳаммад, Нақши Жаҳон, Вайсхон билан олиб борган ҳарбий,
сиёсий ва дипломатик алоқалари каби масалалар ўрганилган.
Таянч сўз ва иборалар: Темурийлар, Чиғатой улуси, Шоҳрух Мирзо, Улуғбек Мирзо,
Муҳаммадхон, Шер Муҳаммад, Вайсхон, Худойдод, Дуғлот, Абдураззоқ Самарқандий, Мовароуннаҳр,
Мўғулистон.
1
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий... Биринчи китоб. – Б. 157..[ Hofiz Tanish al-Buxoriy... Birinchi kitob. – B. 157]. [Hafiz
Tanish al-Bukhari ... The first book. - P. 157]
2
В.В.Бартольд. Абдулла б.Искандер // Сочинения. Том II. Часть 2. – М.: 1964. – С. 487-488. [V.V.Bartold.
Abdulla b.Iskander // Socheniya. Tom II. Chast 2. – M., 1964. – S. 487-488.] [ V.V. Bartold. Abdullah B. Iskander //
Works. Volume II. Part 2. - M .: 1964. - Pp. 487-488.]
3
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Иккинчи китоб. – Б. 150. [ Hofiz Tanish al-Buxoriy. Ikkinchi kitob. – B. 150.] [Hafiz
Tanish al-Bukhari. The second book.–P. 150.].
4
Маҳмуд ибн Вали. Ўша асар. – С. 22-25.[ Mahmud ibn Vali. O'sha asar. – S. 22-25.] [Mahmud ibn Vali. That work. - P. 22-25.]
5
Ҳофиз Таниш aл-Бухорий...Иккинчи китоб. – Б. 177-178.[ Hofiz Tanish al-Buxoriy...Ikkinchi kitob. – B. 177-178.]
[Hafiz Tanish al-Bukhari ... The second book. - P. 177-178.]
