S H A R Q M A S H ’ A L I
108
ЎЗБЕК
ЛИБОСЛАРИ
НОМЛАРИ
ҲИНДИЙ
ТАРЖИМАДА
ХОДЖАЕВА
НИЛУФАР
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақола
таржимашуносликнинг
долзарб
масалаларидан
бири
бўлган
миллий
хос
сўзларни
таржима
қилиш
муаммосига
бағишланган
.
Мазкур
муаммони
ўзбек
адабиёти
дурдоналарининг
ҳиндча
таржималари
мисолида
таҳлил
қилиб
,
хусусан
,
ўзбек
миллий
либос
номларининг
ҳиндий
тилга
тар
-
жимаси
ўрганилган
.
Мақолада
таржима
жараёнида
қўлланган
усулларга
алоҳида
эътибор
қаратилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
миллий
хос
сўзлар
,
таржима
,
либос
,
миллийлик
,
реалия
,
транслитерация
,
анало
-
гия
,
эквивалент
.
Аннотация
.
Настоящая
статья
посвящена
одной
из
актуальных
проблем
переводоведения
–
проблеме
перевода
реалий
.
Данная
статья
исследует
проблему
на
материале
переводов
жемчужин
узбекской
лите
-
ратуры
на
хинди
,
в
частности
подробно
рассмотрен
перевод
наименований
узбекской
национальной
одежды
,
дана
оценка
мастерству
переводчика
.
В
статье
особое
внимание
уделено
методам
перевода
реалий
.
Опорные
слова
и
выражения
:
реалия
,
перевод
,
одежда
,
национальный
колорит
,
транслитерация
,
анало
-
гия
,
эквивалент
.
Abstract:
This paper is devoted to the translation problems of realias. Paper analyses Hindi translation of the
masterpieces of Uzbek literature. In particular, it is translation of the Uzbek national garments’ denomination and
estimated the translator’s skill. Special attention paid to the translation methods.
Keywords and expressions:
realia, translation, garment, national singularity, transliteration, analogy, equivalent.
Бадиий
асарларни
бир
тилдан
иккинчи
тилга
ўгиришнинг
ўзига
яраша
мураккаблик
-
лари
мавжуд
бўлиб
,
улардан
бири
миллий
хос
сўзларни
таржима
қилиш
масаласидир
.
Миллий
хос
сўзларни
бадиий
таржимада
адекват
талқин
этиш
таржима
амалиётининг
ўта
мураккаб
ва
шу
билан
бирга
,
жуда
масъулиятли
масалаларидан
ҳисобланади
.
Ўзбек
адабиёти
намуналарини
Шарқ
тил
-
ларига
таржима
қилиш
анъанаси
кенг
кўламда
амалга
оширилмаган
.
Бироқ
таржима
амалиё
-
тида
ўзбек
маданиятини
ўзида
акс
эттирган
саноқли
асарлар
Шарқ
тилларига
,
хусусан
,
ҳин
-
дий
тилига
О
.
Ёқубовнинг
“
Улуғбек
хазинаси
”
ва
П
.
Қодировнинг
“
Юлдузли
тунлар
”
роман
-
лари
таржима
қилингани
аниқланди
.
Ўзбек
асарларининг
ҳиндий
тилидаги
таржимасида
,
авваламбор
,
ўзбек
миллати
-
нинг
миллий
-
маданий
хусусиятларини
ифо
-
да
этувчи
омиллардан
либос
номларининг
таржимаси
яққол
кўзга
ташланади
.
Таржимашунос
олим
Қудрат
Мусаев
таъ
-
кидлашича
: “
Хос
сўзларни
она
тилига
ўгириш
-
да
,
аввало
,
уларнинг
муайян
контекстларда
ўтаб
келаётган
ахборий
ва
услубий
вазифала
-
рини
аниқлаш
,
сўнгра
таржима
тилида
уларга
ҳар
жиҳатдан
мос
,
айни
пайтда
шу
тил
меъёри
ва
маданияти
даражасидаги
лисоний
воситалар
танлаш
зарурати
туғилади
”
1
.
1
Мусаев
Қ
.
Таржима
назарияси
асослари
. –
Т
.:
Фан
, 2008.
92-
б
.
“
Улуғбек
хазинаси
”
романида
берилган
тақя
,
дастор
,
салла
,
бўрк
,
нимча
,
чакмон
,
тўн
,
пўстин
,
маҳси
,
кавуш
каби
либос
номла
-
рини
ўзбекчадан
ҳиндийга
таржима
қилини
-
шида
қуйидагиларни
кузатиш
мумкин
.
“
Али
Қушчи
қора
духоба
тақясининг
ус
-
тидан
мударра
дасторини
ўради
,
эгнига
енг
-
сиз
кимхоб
нимчаси
ни
,
унинг
устидан
оқ
чакмонини
кийди
-
да
,
тик
зиналардан
юқори
-
га
чиқа
бошлади
”
2
.
आली
क़ु ी
ने
मख़मल
क
काली
टोपी
के
ऊपर
मुद रस वाला
अमामा
बांधा
,
ज़र
क
वाःकट
पहनी
और
कंध
पर
ऊंट
के
ऊन
से
बना
सफ़ेद
चकमान
डाल
दया।
3
.
Жумладаги
тақя
сўзи
ҳиндий
тилига
टोपी
[to‘pi]
тарзида
таржима
қилинган
.
Ўзбек
тили
-
да
“
тақя
сидирға
матодан
тайёрланган
гулсиз
дўппи
”
4
бўлиб
,
бош
кийимнинг
бир
турини
2
Ёқубов
О
.
Улуғбек
хазинаси
. –
Т
.:
Ғ
.
Ғулом
номида
-
ги
адабиёт
ва
санъат
нашриёти
, 1994. 5-
б
.
3
उलूग़
बेक
क
धरोहर
(
अनुवादक
–
सुधीर
कुमार
माथुर
),
रादगा
ु
ूकाशन
,
ताशक़ द
१९८३
प
.
६
4
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 2-
жилд
. /
Акобиров
С
.
Ф
.,
Алиқулов
Т
.
А
.,
Маъруфов
З
.
М
.
ва
Маъруфов
М
.
таҳрири
остида
. –
М
.:
Рус
тили
, 1981. 148-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
109
англатади
.
Ҳиндча
таржимадаги
टोपी
1
[to‘pi]
сўзи
эса
дўппи
маъноси
билан
бирга
бош
ки
-
йим
,
шапка
,
қалпоқ
ва
ҳоказо
маъноларни
ифо
-
далайди
.
Ўзбекчада
тақя
сўзининг
миллий
ҳамда
тарихий
бўёғи
мавжуд
бўлиб
,
ҳиндий
-
даги
таржимада
эса
टोपी
[to‘pi]
сўзининг
қўлла
-
нилиши
ўзбек
милий
ва
тарихий
колоритини
тўлиқ
етказиб
бера
олмаган
.
Дастор
бош
кийими
ҳиндий
тилга
अमामा
[amama]
тарзида
ўгирилган
бўлиб
,
ўзбек
ти
-
лида
дастор
2
салла
сўзига
тенг
.
अमामा
3
[amama] a
рабча
сўз
бўлиб
,
ҳиндий
ва
ўзбек
тилларига
ўзлашган
.
Амома
сўзи
ҳар
икки
тилда
ҳам
салла
деган
маънони
билдиради
.
Миллий
тушунчаларни
ифода
этадиган
хос
сўзларнинг
айримлари
аслиятга
мансуб
бўл
-
ган
тилдан
ташқари
,
яна
қатор
халқларда
ҳам
учраши
,
шунингдек
,
таржима
қилинган
тилнинг
ҳам
таркибий
қисми
ҳисобланиши
мумкин
.
Бундай
сўзлар
ҳудуд
,
турмуш
-
ша
-
роит
жиҳатларидан
бир
-
бирига
яқин
,
дои
-
мий
муносабат
ва
мулоқотда
бўлиб
туради
-
ган
халқларда
кўпроқ
учрайди
.
Ҳиндий
ти
-
лида
पगड़
[pagri]
сўзи
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
салла
сўзининг
айнан
таржимасидир
.
Бироқ
таржимон
पगड़
[pagri]
сўзини
танламай
,
арабчадан
ўзлашган
अमामा
[amama]
сўзини
танлашда
динлараро
яқинлик
ва
ўхшашлик
-
ни
ҳисобга
олган
.
Миллий
бош
кийимлардан
бўрк
4
сўзи
ҳиндчага
कनटोपी
5
[kantopi]
шак
-
лида
таржима
қилинган
бўлиб
,
ўзбек
тилида
“
бўрк
–
қишки
қалпоқ
,
телпак
”
6
маъносини
англатади
.
कनटोपी
[kantopi]
сўзи
“
қулоқли
қалпоқ
”
маъносини
англатишини
ҳисобга
1
Хинди
-
русский
словарь
.
В
двух
томах
, 1-
том
. /
Барху
-
даров
А
.
С
.,
Бескровный
В
.
М
.
и
под
ред
.
В
.
М
.
Бескров
-
ный
. –
М
.:
Советская
энциклопедия
, 1972. –
С
. 654.
2
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 1-
жилд
. /
Акобиров
С
.
Ф
.,
Алиқулов
Т
.
А
.,
Маъруфов
З
.
М
.
ва
Маъруфов
М
.
таҳрири
остида
. –
М
.:
Рус
тили
, 1981. 214-
б
.
3
Хинди
-
русский
словарь
.
В
двух
томах
, 1-
том
. /
Бар
-
хударов
А
.
С
.,
Бескровный
В
.
М
.
и
под
.
ред
.
В
.
М
.
Бес
-
кровный
. –
М
.:
Советская
энциклопедия
, 1972. –
С
. 124.
4
Ёқубов
О
.
Улуғбек
хазинаси
. –
Т
.:
Ғ
.
Ғулом
номи
-
даги
адабиёт
ва
санъат
нашриёти
, 1994. 192-
б
.
5
उलूग़
बेक
क
धरोहर
(
अनुवादक
–
सुधीर
कुमार
माथुर
),
रादगा
ु
ूकाशन
,
ताशक़ द
१९८३
प
. 222
6
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 1-
жилд
. /
Акобиров
С
.
Ф
.,
Алиқулов
Т
.
А
.,
Маъруфов
З
.
М
.
ва
М
.
Маъру
-
фов
таҳрири
остида
. –
М
.:
Рус
тили
, 1981. 164-
б
.
олсак
,
бўрк
сўзига
муқобил
ҳисобланади
.
Юқорида
келтирилган
бош
кийимлари
ном
-
лари
таржимаси
асосан
муқобил
вариант
воситасида
таржима
қилинган
.
Либослар
номи
таржимаси
таҳлили
жараё
-
нида
транслитерация
усулидан
фойдаланилга
-
ни
кузатилди
.
Мисол
учун
,
чакмон
сўзи
ҳин
-
дий
тилига
ऊंट
के
उन
से
बना
चकमान
[unt ke un
se bana chakman],
яъни
“
туя
жунидан
тўқилган
чакмон
”
тарзида
таржима
қилинган
. “
Чакмон
–
одатда
,
жун
матодан
тикиладиган
эркакча
узун
тўн
”
7
.
Таржимада
चकमान
[chakman]
сўзи
транслитерация
қилиниб
,
матн
ичида
ҳам
,
матн
остида
ҳам
изоҳ
берилган
.
चकमान
–
मदाना
ऊनी
या
सूती
चोग़ा
[chakman-mardana uni
ya suti cho‘g‘a],
яъни
пахта
ёки
жун
матодан
тикилган
тўн
.
चोग़ा
[cho‘g‘a]
сўзи
ҳиндий
тилига
туркий
тиллардан
ўзлашган
бўлиб
,
“
туя
терисидан
тайёрланган
халат
”
8
маъно
-
сини
билдиради
.
Матн
остида
чакмон
сўзи
-
нинг
изоҳи
берилган
.
Пиримқул
Қодировнинг
“
Юлдузли
тунлар
”
романи
таржимасида
ҳам
“
чакмон
”
9
сўзи
учраган
бўлиб
,
мазкур
таржи
-
мада
“
чакмон
”
сўзига
қуйидагича
изоҳ
берган
:
चकमान
–
मोटे
ऊन
का
बना
चोग़ा
10
[chakman-
mo‘te un ka bana cho‘g‘a],
яъни
чакмон
–
туя
терисидан
тайёрланган
,
қалин
тўн
.
Бу
изоҳ
ҳам
ўринлидир
.
Таржимада
пўстин
ва
бўрк
сўзларига
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
бир
қанча
ўринларда
сувсар
пўстин
–
खाल
के
कोट
[kha-
lo‘n ke ko‘t],
яъни
мўйнали
пальто
,
олтин
ранг
сувсар
бўрк
–
लोमड़
क
पूंछ
से
सजीं
ःतेपी
कनटोपी
[lo‘mri ki puncho‘n se saz stepi kan-
to‘pi]
тулки
мўйнаси
билан
безатилган
қу
-
лоқли
қалпоқ
тарзида
таржима
қилинган
.
“
Пўстин
мўйнали
ошланган
теридан
тикил
-
ган
узун
иссиқ
устки
қишлик
кийим
”
11
.
कोट
[kot]
инглиз
тилидан
ўзлашган
сўз
бўлиб
,
7
Ўша
манба
. 350-
б
.
8
Хинди
-
русский
словарь
.
В
двух
томах
. 1-
том
. /
Бар
-
хударов
А
.
С
.,
Бескровный
В
.
М
.
и
под
ред
.
В
.
М
.
Бес
-
кровный
. –
М
.:
Советская
энциклопедия
, 1972. –
С
. 550.
9
Қодиров
П
.
Юлдузли
тунлар
. –
Т
.:
Шарқ
, 2009. 11-
б
.
10
बाबूर
(
अनुवादक
–
सुधीर
कुमार
माथुर
),
रादगा
ु
ूकाशन
,
माःको
१९८८
.
१४
.
प
11
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 1-
жилд
. /
Акобиров
С
.
Ф
.,
Алиқулов
Т
.
А
.,
Маъруфов
З
.
М
.
ва
М
.
Маъру
-
фов
таҳрири
остида
. –
М
.:
Рус
тили
, 1981. 610-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
110
“
пальто
”
деган
маънони
билдиради
.
खाल
के
कोट
[khal ke kot]
калка
усулида
таржима
қилинган
бўлиб
,
айнан
пўстин
сўзини
изоҳлай
олса
-
да
,
бу
ерда
услуб
бузилганлигига
гувоҳ
бўлиши
-
миз
мумкин
.
Ҳиндий
тилига
форс
тилидан
ўзлашган
पोःतीन
[po‘stin]
сўзи
мавжуд
бўлиб
,
у
айнан
пўстин
сўзига
мосдир
деб
ўйлаймиз
.
Чунки
асарда
XV–XVI
асрларда
бўлиб
ўтган
воқеа
-
ҳодисалар
тасвирланган
.
Ҳиндий
тилига
эса
инглизча
сўзларнинг
ўзлашиши
Х
I
Х
аср
-
нинг
2-
ярмида
инглизлар
бостириб
келгандан
сўнг
ўзлашган
.
“
Тарихий
мавзудаги
асарлар
таржи
-
масида
ўша
замонга
мос
келмайдиган
сўз
-
ларни
ишлатишдан
эҳтиёт
бўлиш
керак
.
Замонавий
,
ҳатто
,
кейинги
даврда
пайдо
бўлган
сўз
ва
тушунчаларни
қўллаш
ҳам
тарихий
ҳақиқатнинг
бузилишига
сабаб
бўлади
.
Шу
билан
бирга
,
асарнинг
ўт
-
мишга
дахлдорлигини
билдириб
юриш
учун
муайян
даражада
архаик
сўзлардан
ҳам
фойдаланиш
жоиз
”
1
.
Мирзо
Улуғбек
юрагида
кўтарилган
алам
-
ли
туғённи
ичига
ютиб
,
Муҳаммад
Хисравнинг
уст
-
бошига
разм
солди
.
Хожа
эгнига
эскироқ
қора
чакмон
,
оёғида
қизил
чармдан
э
скироқ
маҳси
,
бошида
одми
салла
эди
(123).
उलूग़
बेक
ने
अपने
सहयाऽी
के
कमड़
पर
नजर
डाली
:
पुराना
काला
चकमान
,
सादा
अमामा
,
पैर
म
फटे
हएु
बालायी
जूते
।
(147)
Ушбу
жумладаги
“
маҳси
”
сўзи
बालायी
जूते
[balayi jute]
тарзида
таржима
қилинган
.
Сўзма
-
сўз
таржимаси
қўнжи
узун
оёқ
кийим
.
Таржи
-
мон
бу
ерда
эквивалентликка
эришишга
ҳара
-
кат
қилган
.
Аммо
китобхон
учун
маҳси
шун
-
чаки
оддий
қўнжи
узун
оёқ
кийим
тарзида
ифодаланган
. “
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луға
-
ти
”
да
маҳси
2
–
узун
қўнжли
,
пошнасиз
,
таг
чарми
юмшоқ
ковуш
ёки
калиш
билан
кийила
-
диган
миллий
оёқ
кийим
деб
изоҳланган
.
Де
-
мак
,
маҳси
миллий
хос
сўз
ҳисобланади
.
Аммо
таржимада
миллийлик
акс
эттирилмаган
.
1
Очилов
Е
.
Архаизм
ва
таржима
. //
Шарқ
таржимашунос
-
лиги
:
Тарихи
,
ҳозирги
куни
ва
келажаги
.
Илмий
мақо
-
лалар
тўплами
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2014. 39-45-
б
.
2
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 1-
жилд
. /
Акобиров
С
.
Ф
.,
Алиқулов
Т
.
А
.,
Маъруфов
З
.
М
.
ва
М
.
Маъру
-
фов
таҳрири
остида
. –
М
.:
Рус
тили
, 1981. 458-
б
.
Баъзи
ўринларда
эса
“
маҳси
”
сўзи
матн
остида
қуйидагича
изоҳ
бериб
таржима
қи
-
линган
.
महसी
–
मुलायम
चमड़े
के
मोज़ेदार
जूते।
сўзма
-
сўз
таржимаси
юмшоқ
чармли
қўнжи
узун
оёқ
кийим
.
Бу
изоҳ
маҳси
сўзига
аниқ
-
лик
киритиб
ўтган
.
Бир
қанча
ўринларда
кавуш
сўзини
बालायी
जूते
[balayi jute],
яъни
“
қўнжи
узун
оёқ
кийим
”
тарзида
ифодаланганлигининг
гувоҳи
бўлдик
. “
Кавуш
чармдан
ва
одатда
маҳси
билан
кийиладиган
оёқ
кийимдир
”.
3
Бундан
ташқари
,
кавуш
нинг
қўнжи
ҳам
узун
бўлмайди
.
Демак
,
बालायी
जूते
[balayi jute]
ка
-
вуш
сўзини
ифодалай
олмаган
деб
ҳисоблай
-
миз
.
Таржимага
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
таржимон
“
маҳси
”
сўзини
ҳам
“
кавуш
”
сўзи
-
ни
ҳам
बालायी
जूते
[balayi jute]
тарзида
тар
-
жима
қилганига
гувоҳ
бўлдик
.
Кавуш
сўзини
транслитерация
усули
билан
матн
остида
चमड़े
से
बना
हआ
ु
देशी
जूता
[chamre se bna hua
deshi juta]
тарзида
бериш
ҳам
мумкин
эди
,
деб
ўйлаймиз
.
Таржимон
асарнинг
яна
бир
қанча
жойла
-
рида
келтирилган
жанда
,
кулоҳ
,
ридо
,
салла
,
зарбоф
тўн
каби
либос
номларини
тушириб
қолдирган
.
Бу
сўзларнинг
айримлари
ҳиндий
тилида
мавжуд
бўлиб
,
таржимон
ушбу
сўз
-
ларнинг
муқобилини
топиши
,
қолганларини
транслитерация
усули
орқали
таржима
қи
-
лиши
мумкин
эди
.
Чунки
,
бу
сўзлар
тарихий
-
миллий
сўзлар
ҳисобланиб
,
тарихий
асарлар
таржимасида
бундай
сўзларнинг
акс
этиши
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Юқоридаги
мисолларни
ўгиришда
му
-
таржим
:
таржима
тилида
эквивалентини
бе
-
риш
,
таржима
тилида
муқобил
вариант
билан
ифодалаш
ва
транслитерация
усулла
-
ридан
фойдаланганлигининг
гувоҳи
бўлдик
.
3
Ўша
манба
. 357-
б
.
