S H A R Q M A S H ’ A L I
13
ТАСАВВУФ
ҚОМУСИ
ВОҲИДОВ
АВАЗБЕК
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Илмий
ахборотда
суриялик
олим
Муҳаммад
Юсуф
Хатторнинг
“
Тасаввуф
қомуси
”
номли
йирик
асарининг
тасаввуф
илми
тадқиқотлари
учун
муҳим
манба
эканлиги
ҳақида
сўз
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қомус
,
тасаввуф
,
тасаввуф
термини
,
сўфийлик
асослари
,
шариат
,
тариқат
,
маърифат
,
ҳақиқат
,
мазҳаб
,
муҳаддис
,
манба
.
Аннотация
.
В
научном
сообщении
речь
идет
о
большом
произведении
сирийского
ученого
Мухаммада
Юсуфа
Хаттара
“
Энциклопедия
суфизма
”,
который
может
стать
важным
источ
-
ником
для
исследований
науки
суфизма
.
Опорные
слова
и
выражения
:
энциклопедия
,
суфизм
,
термин
суфизм
,
основы
суфизма
,
ша
-
риат
,
тарикат
,
марифат
,
хакикат
,
мазхаб
,
мухаддис
,
источник
.
Summary.
The scientific report deals with the great work of the Syrian scientist Muhammad Yusuf Khattar
“Encyclopedia of Sufism” which can become an important source for the study of the science of Sufism.
Keywords and expressions:
encyclopedia, Sufism, Sufism, the fundamentals of Sufism, Sharia,
Tarikat, Marifat, Khakikat, Mazhab, Muhaddis, the source.
“
Қуръон
ва
Сунна
асосидаги
тариқат
”
ёки
“
Тасаввуф
қомуси
”
номли
мазкур
йирик
асар
-
нинг
муаллифи
бутун
Ислом
оламида
машҳур
ва
эҳтиром
кўрсатиладиган
Аҳлу
Сунна
вал
Жамоа
,
Араб
оламида
энг
мўътабар
ва
1000
йиллик
тарихга
эга
ал
-
Азҳар
университети
-
нинг
битирувчиси
,
шариат
фанлари
доктори
,
замондошимиз
,
суриялик
олим
Муҳаммад
Юсуф
Хаттордир
1
.
Рус
тилига
Р
.
Адыгамов
томонидан
ўгирилган
бу
асарда
сўфийликнинг
пайдо
бўлиши
,
унинг
асослари
,
терминлари
,
тушунча
ва
ҳолатлари
тизимли
равишда
шарҳ
-
ланади
ва
ҳозирги
кунда
нафақат
жаҳонда
,
балки
ислом
оламида
ҳам
тушунарсиздек
кўринаётган
,
ундан
ҳам
ҳайратланарлиси
,
ҳат
-
то
диний
таълим
жараёнида
ҳам
қатор
савол
-
ларга
сабаб
бўлаётган
масалалар
изчиллик
билан
изоҳланади
.
Мазкур
қомус
муаллиф
-
нинг
ватанида
икки
марта
нашр
этилган
.
Ай
-
тиш
мумкинки
,
мазкур
жанрга
хос
қатор
қомуслардан
фарқли
равишда
бу
асар
сўфий
-
ликнинг
моҳиятини
осон
тушунишга
салмоқ
-
ли
ёрдам
бера
олади
,
зеро
тариқат
ва
ҳақи
-
қатнинг
барча
асосларини
содда
ва
тушунарли
тарзда
Қуръони
Карим
ва
Пайғамбаримиз
(
САВ
)
Суннатларидан
ишончли
далиллар
келтириб
баён
қилади
.
1
Мухаммад
Юсуф
Хаттар
.
Энциклопедия
суфизма
. -
М
.:
Изд
-
во
Ансар
, 2005.
Перевод
с
арабского
Р
.
Адыгамова
. – 480
с
.
Муҳаммад
Юсуф
Хаттор
асарнинг
кириш
қисмида
тасаввуфни
ишончли
ва
мустаҳкам
асосга
эга
буюк
билим
ва
таълимот
,
абадий
фаровонликка
элтувчи
йўл
,
кўпгина
касаллик
-
ларга
малҳам
унвонлари
билан
таърифлайди
2
.
Тасаввуф
соф
исломий
ҳаёт
ойнаси
сифатида
инсон
руҳини
поклайди
.
Маълумки
,
тасаввуф
-
нинг
мақсади
инсонни
барча
салбий
хусусият
-
лардан
тозалаш
ва
унинг
руҳини
барча
ижо
-
бий
сифатлар
билан
зийнатлашдир
.
Бу
йўл
Пайғамбар
(
САВ
)
га
эргашишга
чақириб
,
ўз
олдига
қуйидаги
мақсадларни
қўяди
:
1)
инсон
руҳини
тозалаш
ва
уни
тафтиш
қилиш
;
2)
Оллоҳ
розилигига
интилиш
;
3)
фақирлик
ва
ниёзмандликка
қаноат
қилиш
;
4)
эътиқод
эгасининг
қалбида
муҳаббат
ва
раҳмдилликни
тарбиялаш
;
5)
Пайғамбар
(
САВ
)
даъват
қилган
барча
зебо
сифатлар
билан
инсон
шахсини
зийнатлаш
.
Сўфийлик
қомуси
икки
йирик
қисмдан
ибо
-
рат
бўлиб
,
биринчи
қисм
тасаввуфнинг
зоҳи
-
рий
жиҳатларини
,
иккинчи
қисми
эса
кўпроқ
ички
олам
билан
боғлиқ
масалаларни
ёритади
.
Муҳаммад
Юсуф
Хаттор
асари
сўфийлик
(
тасаввуф
)
асослари
,
тасаввуф
терминининг
келиб
чиқиши
,
сўфийлик
ва
унинг
пайдо
бўлиши
,
тасаввуфнинг
аҳамияти
каби
маса
-
лаларнинг
ёритилишидан
бошланади
.
2
Кўрсатилган
асар
. –
Б
.5.
S H A R Q M A S H ’ A L I
14
Пайғамбаримиз
(
САВ
)
саҳобалар
,
тобеъин
-
лар
ва
тобеъинут
тобеъинлар
орқали
бизга
қол
-
дириб
кетган
Илоҳий
илмни
ўрганишда
олим
-
лар
турли
йўналишларда
изланиш
олиб
борган
-
лар
.
Бир
гуруҳ
олимлар
ҳадисларни
мукаммал
ўрганиб
,
муҳаддислик
мақомига
,
бошқаси
эса
араб
тилининг
морфологияси
,
синтаксиси
ва
стилистикасини
тадқиқ
этиб
,
дастурдонлар
да
-
ражасига
,
учинчи
гуруҳ
олимлар
Қуръони
Карим
оятлари
тафсирига
ўзларини
бағишлаб
,
муфассирлар
мақомига
эришганлар
.
Асарда
илоҳий
илмнинг
яна
бир
йўналиши
,
яъни
исло
-
мий
ҳуқуқ
ва
тарбия
масалалари
ҳам
олиму
уламолар
диққатини
ўзига
тортиб
,
айнан
тар
-
бия
масалаларига
сўфийлар
кўпроқ
эътибор
берганликлари
мисолида
тасаввуфнинг
келиб
чиқиши
манбалари
кўрсатилади
.
Муаллиф
сў
-
фий
термининг
келиб
чиқиши
ҳақидаги
фикр
-
ларни
ҳам
тизимлаштириб
олимлар
орасида
қуйидаги
нуқтаи
назарлар
мавжудлигини
қайд
этади
,
яъни
сўфий
термини
:
·
араб
тилидаги
сафо
“
тозаланмоқ
,
пок
-
ланмоқ
”
феълидан
ясалган
;
·
араб
тилидаги
суф
“
жун
”
сўзидан
ясалган
;
·
араб
тилидаги
сафф
“
саф
,
қатор
”
сўзидан
ясалган
;
·
араб
тилидаги
суффа
“
усти
ёпиқ
супа
”
сўзидан
яаслган
;
·
араб
тилидаги
сифат
“
сифат
,
хислат
”
сўзидан
ясалган
;
·
араб
тилидаги
сафват
“
танланма
,
тер
-
ма
”
сўзидан
ясалган
;
·
тасаввуф
сўзини
ташкил
этувчи
ҳарфлар
-
дан
бошланувчи
сўзлар
мазмуни
жамланган
:
та
–
тавба
,
сод
–
сафо
“
поклик
”,
вов
–
ви
-
лоят
“
Оллоҳга
яқинлик
”,
фа
–
фано
“
Оллоҳ
-
га
сингиб
кетиш
”;
·
жоҳилия
даврида
Оллоҳни
таниб
Каъбага
кў
-
чиб
ўтган
суфат
қабиласининг
номидан
олинган
.
Муҳаммад
Юсуф
Хаттор
сўфийларнинг
асосий
интилишлари
Илоҳий
илмнинг
авлод
-
дан
авлодларга
ўтишида
унинг
асослари
,
маз
-
муни
ва
шаклига
путур
етишининг
олдини
олиб
боришдан
иборат
бўлганини
ишонарли
манбалардан
далиллар
келтириб
шарҳлайди
.
Абу
Ҳошим
(
вафоти
150
ҳ
.
й
.)
биринчи
бўлиб
ўзини
сўфий
деб
атагани
,
Зуннун
ал
-
Мисрий
-
нинг
(
вафоти
334
ҳ
.
й
.)
сўфийлик
эътиқодини
биринчи
бўлиб
баён
этгани
ва
ал
-
Жунайд
ал
-
Бағдодийнинг
(
вафоти
334
ҳ
.
й
.)
сўфийлик
эъти
-
қодини
биринчи
бўлиб
тизимга
солгани
ва
оммалаштиргани
ҳақидаги
маълумотлар
асоси
-
да
сўфийликнинг
II
ҳижрий
асрдан
бошлаб
шакллангани
ва
кенг
ёйилгани
кўрсатилади
.
Тасаввуфнинг
асосини
инсон
руҳини
поклаш
,
уни
барча
салбий
нарсалардан
тозалаш
ва
ижо
-
бий
хислатлар
билан
безаш
ташкил
этишига
мисоллар
келтирилади
.
Бу
илмнинг
аҳамияти
ҳақида
муаллиф
томонидан
Қуръони
Карим
,
Пайғамбаримиз
(
САВ
)
Суннатлари
ва
ислом
оламида
мўътабар
ҳисобланувчи
имомларнинг
эътирофларидан
иқтибослар
келтирилади
.
Та
-
саввуф
ҳақидаги
таърифлар
таҳлили
натижаси
-
да
унга
икки
мингга
яқин
таъриф
берилгани
ва
уларнинг
ҳар
бири
тасаввуфнинг
моҳиятини
очиб
бериши
қайд
этилади
.
Сўфийлик
ақидасининг
асосини
тавҳид
–
Оллоҳнинг
ягоналигига
ва
унинг
мукаммалли
-
гига
ишонч
ташкил
этади
.
Сўфийнинг
ахлоқий
меъёрлари
эса
қуйидагиларни
қамраб
олади
:
камтарлик
,
мавжудотлардан
келувчи
зарарга
сабр
-
тоқат
,
бошқаларни
ўзидан
устун
қўйиш
,
ёмонликни
кечириш
ва
унга
яхшилик
билан
жавоб
қайтариш
,
хушмуомалалик
ва
очиқ
чеҳралик
,
ўз
мулкини
саховат
ила
сарфлаш
,
муҳаббат
ва
ҳамфикрлилик
,
Оллоҳ
йўлида
жаҳд
ва
рашк
қилиш
.
Асарда
тавҳид
ва
мазкур
меъёрларга
мўътабар
нуқтаи
назарларга
таяниб
содда
ва
аниқ
таърифлар
берилади
.
Кейинги
бўлимда
тавассул
–
Оллоҳга
яқин
-
лашиш
восита
ва
йўлларидан
фойдаланиш
ҳа
-
қидаги
фикрлар
жамланган
.
Тавассулнинг
истиғоса
ва
истиғона
терминлари
билан
маъно
-
дош
эканлиги
,
уларнинг
маъноси
эса
банда
мадад
сўраб
фақат
Оллоҳга
мурожаат
қилиши
шартлиги
ва
бунда
унинг
тегишли
имконият
-
ларга
эга
бўлган
бирор
бир
бандаси
восита
вазифасини
ўташи
мумкинлигидан
иборатлиги
-
ни
Қуръони
Карим
,
Ҳадислар
ва
саҳобаларнинг
сўзларидан
мисоллар
билан
тушунтирилади
.
Оллоҳга
мурожаат
воситаси
сифатида
мутаваф
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
15
фо
авлиёлар
ҳам
иштирок
этиш
мумкинлиги
юқоридаги
тарзда
далилланади
.
Асарнинг
биринчи
қисми
давомида
муаллиф
қатор
тасаввуф
терминлари
,
яъни
мадад
,
назра
,
мавлид
,
табаррук
,
хадра
,
сиёда
,
қиём
,
зикр
,
тасбиҳ
каби
терминлар
ва
улар
билан
боғлиқ
тадбирлар
изоҳи
билан
бир
қаторда
доира
(
дуфф
),
қўшиқ
айтиш
ва
тинглаш
,
мусиқа
ва
шеърхонлик
,
Қуръони
Карим
тиловати
билан
боғлиқ
нуқтаи
назарлар
тавсифини
беради
.
Сўфийлик
Қомуси
китобининг
иккинчи
қис
-
ми
жамоавий
зикр
масалалари
билан
бош
-
ланади
.
Жамоавий
зикрга
чақирувчи
ҳадислар
,
уламолар
фикри
навбат
билан
келтирилади
.
Оллоҳ
йўлидаги
муҳаббат
–
муқаддас
алоқа
(
Робита
аш
-
шарифа
)
номли
бўлимда
ишқи
ҳақиқий
ва
ишқи
мажозий
ҳақида
фикр
юритилади
.
Қасам
,
унинг
аҳамияти
,
жоизлиги
ва
турлари
ҳақидаги
фикрлар
ҳам
Қуръони
Карим
ва
Пайғамбаримиз
(
САВ
)
Суннатларидан
далил
-
лар
орқали
шарҳланади
.
Иккинчи
қисм
даво
-
мида
муршид
(
устоз
)
ва
унга
қўйиладиган
талаблар
,
муршиднинг
сифатлари
тавсифидан
сўнг
,
суҳба
(
руҳий
яқинлик
),
вирд
ва
унинг
турлари
,
каромат
ва
истидрож
,
шатҳ
,
ваҳда
-
тул
вужуд
,
ал
-
иттиҳод
(
бирлашиш
),
ал
-
ҳулул
(
сингиб
кетиш
)
терминлари
изоҳланади
.
Тасаввуфда
ўзининг
алоҳида
ўрни
билан
аж
-
ралиб
турувчи
олим
Муҳиддин
ибн
Арабий
шах
-
сияти
ва
унинг
асарлари
борасидаги
нуқтаи
назарлар
таҳлилига
ҳам
қомусда
махсус
бўлимлар
ажратил
-
ган
.
Муаллиф
олимга
бўлган
ишончсизликлар
боиси
ва
унинг
ақидаларини
яхши
ёритиб
беради
.
Ал
-
мужоҳада
(
жаҳд
,
сайъ
-
ҳаракат
)
термини
таърифи
,
унинг
даражалари
,
йўллари
изоҳидан
сўнг
тасаввуфда
муҳим
аҳамиятга
эга
тариқат
ва
ҳақиқат
тушунчаларига
ўтилади
.
Олимлар
ва
мутасаввифларнинг
тариқат
ва
ҳақиқат
ҳақидаги
фикрлари
шарҳи
асосида
бу
икки
тушунчанинг
таърифлари
келтирилади
.
Тари
-
қат
ва
ҳақиқатнинг
асоси
Қуръони
Карим
ва
ва
Пайғамбаримиз
(
САВ
)
Суннатларига
сўзсиз
таяниш
экани
,
тариқатларнинг
кўплиги
улар
-
нинг
мақсадлари
ҳар
хиллиги
билан
эмас
,
балки
ҳақиқатга
етишиш
усуллар
ва
восита
-
ларининг
фарқланиш
билан
изоҳланиши
те
-
гишли
оят
ва
ҳадислар
билан
далилланади
.
Кейинги
бобларда
Сунна
ва
бидъа
(
янгилик
)
орасидаги
тафовутлар
,
бидъанинг
моҳияти
,
тур
-
лари
ҳақида
муфассал
маълумот
берилади
.
Бид
-
ъанинг
маъқулланган
ва
рад
этилган
турларидан
тортиб
,
вожиб
,
мандуб
,
мубоҳ
,
макруҳ
ва
ҳаром
турларигача
тегишли
мисоллар
асосида
таъриф
-
ланади
.
Бидъанинг
саҳобалар
томонидан
кири
-
тилган
турлари
,
масалан
,
намоздан
кейин
қўлни
дуога
кўтариш
,
Пайғамбаримиз
(
САВ
)
га
салавот
айтиш
,
мақбараларга
масжидлар
қуриш
каби
бидъаларнинг
асоси
таҳлил
қилинади
.
Муаллиф
асар
давомида
мазҳаблар
ҳақида
маълумот
бериб
,
уларнинг
вужудга
келиш
сабаб
-
лари
,
мазҳабларга
тарафдорлар
ва
қаршиларнинг
фикрларини
шарҳлайди
.
Мазҳаблар
орасидаги
умумий
ва
тафовутли
жиҳатларни
қайд
этади
.
Асар
якунида
олиму
уламолар
ва
зоҳидлар
-
га
муносабат
ахлоқлари
,
мусулмон
аёлнинг
ҳижоби
,
намоз
,
жума
намози
,
таровиҳ
намози
,
витр
намози
,
азондан
кейинги
салавот
,
таъзия
-
дор
хонадондаги
одоблар
,
вафот
этган
кишига
муносабатларга
таърифлар
билан
бир
қаторда
таъвил
(
тушунтириш
,
тафсирлаш
)
ва
мажоз
(
кўчма
маъно
)
терминлари
ҳам
изоҳланади
.
Юқорида
асар
ҳақидаги
маълумотларни
им
-
кон
қадар
тўлиқ
қамраб
олишга
ҳаракат
қилин
-
ди
.
Аммо
асар
ҳақидаги
маълумотлар
жамлан
-
маси
фақат
йўл
кўрсатувчи
мақомга
эга
бўлади
,
холос
.
Асарни
бевосита
ўқиб
,
унинг
мазмун
-
моҳияти
билан
танишган
киши
янада
кўпроқ
хусусиятларни
илғаши
мумкин
.
Шу
ўринда
алоҳида
таъкидлаш
лозимки
,
Муҳаммад
Юсуф
Хатторнинг
“
Тасаввуф
Қомуси
”
асари
50
га
яқин
мўътабар
муҳаддисларнинг
,
ислом
ола
-
мида
эътироф
этилган
ва
тан
олинган
200
дан
ортиқ
олиму
уламоларнинг
асарларига
таянган
ҳолда
яратилгани
билан
ҳам
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Асар
нафақат
тасаввуф
масалаларига
қизи
-
қувчи
ҳар
бир
киши
ундан
етарли
маълумот
ола
билиши
,
балки
илмий
тадқиқотчиларнинг
тасаввуфга
турли
ёндашувлар
,
шариат
,
тариқат
,
ҳақиқат
,
маърифатга
фарқли
нуқтаи
назарларни
ўзаро
қиёслаш
имкониятига
эга
бўлишлари
билан
ҳам
алоҳида
қадрлидир
.
