“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
1
1/2019
(№
00039)
ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАР ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИК
КЎРСАТКИЧЛАРИНИНГ ЭКОНОМЕТРИК ТАҲЛИЛИ
Рашидов Мэлс Каримович,
ТДИУ мустақил тадқиқотчиси
Email:
Бақоев Ҳусан Нуриддинович,
Навоий давлат кончилик институти
“Иқтисодиёт ва менежмент” кафедраси мудири
Email:
baqoyev_husan@mail.ru
Аннотация:
Мазкур мақолада эркин иқтисодий зоналарнинг самарадорлик
кўрсаткичлари жорий ва базис йилга нисбатан эконометрик таҳлил қилинган. Бу
таҳлиллар орқали эркин иқтисодий зоналарнинг минтақадаги назарий ва иқтисодий
кўрсаткичларини солиштириш имконияти пайдо бўлади. Кўрсаткичларга асосан эркин
иқтисодий зоналар такомиллаштиришга доир хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
инвестиция, эркин иқтисодий зона, инвестиция сиғими, инвестиция
қайтими, инвестиция ҳажми, экстенцив омил, интенцив омил, агрегат индекслар.
Аннотация:
В данной статье эконометрический анализ эффективности
свободных экономических зон сопоставлен с текущим и базовым годами. Эти анализы
дают возможность сравнить теоретические и экономические показатели свободных
экономических зон в регионе. На основании показателей были разработаны выводы и
рекомендации по улучшению свободных экономических зон.
Ключевые слова:
инвестиции, свободная экономическая зона, инвестиционный
потенциал,
возврат
инвестиций,
объем
инвестиций,
экстенсивный
фактор,
агрегированные показатели.
Abstract:
In this article, econometric analysis of the efficiency of free economic zones has
been compared to current and baseline years. These analyzes provide an opportunity to compare
theoretical and economic indicators of the free economic zones in the region. Based on the
indicators, conclusions and recommendations on improving the free economic zones were
developed.
Keywords:
investment, free economic zone, investment potential, return on investment,
investment volume, extensive factor, aggregated indicators.
Кириш
Ўзбекистонда эркин иқтисодий зоналар ташкил этиш самарадорлиги
авваламбор, ташкил этишдан аниқ қўйилган мақсад, тўғри танланган имтиёзлар
тизимига боғлиқ. Агар қўйилган мақсадлар сони кўп бўлса ва аниқ белгиланмаган
бўлса, имтиёзларнинг асоссиз равишда иқтисодий фаолиятнинг ҳамма турларига
тарқалишига ва охир-оқибатда эркин иқтисодий зонанинг самара бермаслигига
сабабчи бўлади. Эркин иқтисодий зоналарни тўғри ташкил этишдан улар жойлашган
минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг қуйидаги жиҳатлари кўпроқ
манфаат кўради. Кўрадиган самаралар қуйидагилардан иборат:
аҳолининг бевосита ва билвосита иш билан таъминланиши;
хорижий валютадаги тушумларнинг ошиши;
миллий экспорт рақобатбардошлигининго шиши;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
2
1/2019
(№
00039)
хорижий инвестициянинг кўпайиши;
экспортга маҳсулот ишлаб чиқаришда маҳаллий ресурслар, хизмат ва
капиталга бўлган эҳтиёжларнинг ошиши;
ишчи кучининг замонавий бошқариш ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш
услублари бўйича ўқитилиши ва малакасини ошириш;
маҳаллий товарларни сотиш ҳажмини ўсиши учун реал имкониятлар
яратилиши;
банк, суғурта ва бошқа фаолият турлари ўсишининг рағбатлантирилиши.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Эркин иқтисодий зоналар ташкил қилиш, уларни ривожлантириш, минтақалар
иқтисодиётидаги ўрни мавзуларда кўплаб хорижий ва маҳаллий иқтисодчи олим ва
тадқиқотчиларимиз илмий изланишлар олиб боришган. Масалан, хориж
олимларидан R.J.McCalla ўзининг «Эркин иқтисодий зоналарнинг географик
жойлашуви ва уларда логистик хизматларни ташкил этиш»[5], таниқли немис олими
M.Guangwen
ҳам
ўзининг
«Эркин
иқтисодий
зоналар
назарияси
ва
амалиёти»[6]тўғрисида, рус тадқиқотчиси Я.С.Друзик «Эркин иқтисодий зоналар
фаолияти,унинг иқтисодиётдаги ўрни»[7] ҳақида ўз илмий ишларида келтириб
ўтишган. Маҳаллий иқтисодчи олимларимиздан Ҳ.Р.Ҳамроев ўзларининг «Зонал
сиёсат»[1] номли монографияларида ҳам эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятини
тўлиқроқ ёритишга ҳаракат қилганлар. Аммо, эркин иқтисодий зоналарнинг
эконометрик таҳлиллари юзасидан адабиётлар ва методологик асослар етарлича
эмаслиги тадқиқотларимиз давомида аниқланди.
Тадқиқот методологияси
Эркин иқтисодий зоналаримиз ҳозирги кунда ижобий сальдода ишлаяпти, деб,
айта олмаймиз. Чунки буни таҳлил қилинмаганлиги ва самарадорлиги
баҳоланмаганлигида деб, биламиз. Бунинг учун, “Навоий”, “Ангрен” ва “Жиззах”
эркин иқтисодий зоналарини мамлакатимиздаги дастлабки эркин иқтисодий зоналар
бўлганлиги учун танладик ва уларни кўп омилли индекслар усули ёрдамида
фаолиятлари самарадорлигини баҳолашса мақсадга мувофиқ бўлади. Иқтисодий
муносабатларни таркибий ўзгартириш ва диверсификациялаш шароитида
мамлакатимизда эркин иқтисодий зоналар фаолиятини илмий асосланган статистик
кўрсаткичлар тизими асосида чуқур таҳлил қилиш, ишлаб чиқариш самарадорлигини
оширишнинг
мавжуд
имкониятларини
белгилаш
ҳамда
ривожланиш
тенденцияларини прогнозлаш муҳим аҳамият касб этмоқда. Бу борада статистик
таҳлилни такомиллаштиришнинг устувор йўналишларини илмий-услубий таъминлаш
учун муҳим кўрсаткичларни тузиш ва прогнозлашнинг услубий масалаларини бу
соҳадаги халқаро талабларга мувофиқ олиб бориш зарур.
Эконометрик
моделлаштириш
иқтисодиёт,
математик
статистика
ва
социология билан чамбарчас боғланган. Бу боғланишлар иқтисодиётни прогнозлаш,
иқтисодий-ижтимоий ривожланиш билан боғлиқ. Статистик моделлар-миллий
иқтисодиёт ва алоҳида иқтисодиёт тармоқлари ривожланиши элементларини
тузилмалари, динамикаси, ўзаро алоқаларини кўриб чиқади.
Фикримизча, иқтисодий-статистик моделлаштиришнинг илмий мақсади
объектнинг адекват моделини тузиш ва прогноз хусусиятларини ишлаб чиқиш
ҳисобланади. Бундай модель ўзида икки кўринишдаги ахборотни ҳосил қилиши
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
3
1/2019
(№
00039)
мумкин: биринчи, объектни мавжуд ҳолати ҳақида, иккинчидан, унинг келгусидаги
ҳолати ҳақида.
Моделда мавжуд биринчи кўринишдаги маълумотлар адекват текширишдаги
статистик мезонлар асосида ҳисобга олинади, мавжуд иккинчи кўриниш-модел
қобилиятидан келиб чиқиб, объектни истиқболдаги ривожланиш тенденцияларини
ва қонуниятларини очиб беради.
Фикримизча, эконометрик модель қуйидаги асосий талабларни қондириши
керак:
- иқтисодий категорияларни ифодалаши: кўрсаткичлар тизими, жадваллар ёки
жадваллар тизими, гуруҳлашлар ёки гуруҳлашлар тизими, статистик тенгламалар ёки
тенгламалар тизими, графиклар;
- етарлича улкан сонлар базасида ишончли маълумотларни тузиш.
- иқтисодий ҳолатни реал ва ўзаро боғланган ҳолда акс эттириш, йўналиш ва
қонуниятларини белгилаш;
- билиш чегараларини кенгайтириш, яъни бошқа воситалардан олиш мумкин
бўлмаган бундай маълумотларни олишни таъминлаш ва ҳ.к.
Юқоридагиларга асосланиб, Ўзбекистондаги дастлабки ташкил этилган уч
(Навоий,Ангрен ва Жиззах)эркин иқтисодий зоналарини 2012–2016 йиллар яратилган
саноат маҳсулоти ҳажми, капитал қўйилмалар ва инвестиция қайтими маълумотлари
асосида омилли таҳлил индекси услубини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир.
Бу эса ўрганилаётган даврда эркин иқтисодий зоналарда мазкур
кўрсаткичларнинг иқтисодий-статистик таҳлилини кенгайтиради.
Кўпинча макроиқтисодий моделда омил белги сифатида капитал ва меҳнат
харажатлари, натижавий белги сифатида маҳсулот қийматидан фойдаланилади.
ЭИЗларда инвестиция қайтими кўрсаткичи
К
В
КВ
Бу ерда:
К
- инвестиция қайтими;
В
-яратилган саноат маҳсулоти;
КВ
- инвестиция ҳажми.
1-жадвал
2013-2016 йилларда Ўзбекистондаги эркин иқтисодий зоналар бўйича
яратилган саноат маҳсулоти ҳажми, инвестиция ва инвестиция қайтими ҳажми
(2013-йилдаги таққослама нархларда, млрд.сўм)
ЭИЗ
ЭИЗларда
инвестиция
қайтими
К
В
КВ
инвестиция
ҳажми
Яратилган саноат
маҳсулот
К
0
К
1
КВ
0
КВ
1
В
0
В
1
“Навоий” ЭИЗ
26,5
9,0
3,5
11,2
92,8
100,6
“Ангрен” ЭИЗ
2,8
1,8
4,3
13,2
12,1
24,0
“Жиззах” ЭИЗ
0,6
1,6
3,5
141,6
2,1
222,6
жами
9,5
2,1
11,3
166,0
107,0
347,2
Манба: Ўзбекистон Республикаси статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллифлар
томонидан ҳисобланган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
4
1/2019
(№
00039)
Иқтисодиёт тармоқлари бўйича олинган маълумотлар асосида эркин
иқтисодий зоналар индекслари ҳисобланади.
2-жадвал
2013-2016 йилларда Ўзбекистондаги эркин иқтисодий зоналардаги асосий
кўрсаткичлар индексларини ҳисоблаш
ЭИЗ
Индекслар
Инвестиция
қайтими
Инвестиция
ҳажми
Саноат маҳсулот ҳажми
“Навоий” ЭИЗ
0,34
3,19
1,08
“Ангрен” ЭИЗ
0,64
3,08
1,98
“Жиззах” ЭИЗ
2,60
40,45
105,35
жами
0,22
14,69
3,24
Манба: ЎзбекистонРеспубликаси Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллифлар
томонидан ҳисобланган.
Ушбу индекслар таҳлилидан кўринадики, мамлакатимиздаги эркин
иқтисодий зоналар бўйича яратилган саноат маҳсулоти, инвестиция ва инвестиция
қайтимида ўсиш юз берган. Агрегат индексларнинг иқтисодий мазмуни ва ҳисоблаш
услуби юқоридаги 1-жадвалда берилган.
Фаолияти ўрганилаётган эркин иқтисодий зоналар саноат маҳсулоти
ҳажмининг умумий индексини аниқлаймиз. Яъни:
;
0
0
1
1
xK
KB
xK
KB
I
B
бу ерда: КВ – ЭИЗ фаолиятида инвестициялар ҳажми;
К – ЭИЗ фаолиятида инвестиция қайтими.
марта
24
,
3
0
,
107
2
,
347
B
I
Жорий даврда базис даврга нисбатан эркин иқтисодий зоналардаги саноат
маҳсулот кўрсаткичи 3,24 мартага кўпайган.
Энди эркин иқтисодий зоналар фаолиятини ифодаловчи инвестиция
қайтимининг умумий индексини аниқлаймиз (интенсив омил):
829
,
0
6
,
418
2
,
347
0
1
1
1
xK
KB
xK
KB
I
k
ёки 82,9%.
Бу кўрсаткич мамлакат эркин иқтисодий зоналари бўйича инвестиция қайтими
ўртача 17,1 фоизга камайганлигини кўрсатади.
Мамлакатда эркин иқтисодий зоналардаги инвестиция ҳажмининг умумий
индексини аниқлаймиз (экстенсив омил):
марта
91
,
3
04
,
107
6
,
418
0
0
0
1
xK
KB
xK
KB
I
KB
Ўрганилаётган йилларда барча эркин иқтисодий зоналар бўйича инвестиция
ҳажми ўртача 3,91 мартага кўпайди.
Агрегат индекслар тузилиши бўйича улар орасидаги алоқаларни ифодалайди.
I
В
= I
КВ
х I
К
= 0,829 х 3,91=3,24 марта
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
5
1/2019
(№
00039)
Яъни, эркин иқтисодий зоналар саноат маҳсулот ҳажмининг умумий индекси
биринчи омил ҳисобига ўртача17,1фоизга камайган, иккинчи омил ҳисобига 3,91
мартага ошган, иккала омил ҳисобига3,24 мартага кўпайди.
1-босқич: Омиллар бўйича ҳодисалар ҳажмининг мутлақ ўзгаришини
ифодалаш.
Ҳар бир омил ўзгариши ҳисобига натижавий кўрсаткичларнинг мутлақ
ўзгариши индекслар тизимини қўллаш йўли билан аниқланади. Омиллар
индексларига мувофиқ мутлақ ўзгариш алоҳида омиллар бўйича маҳраж ва сурат
кўрсаткичлари орасидаги фарқ сифатида ҳисобланади.
Биз таҳлил қилаётган эркин иқтисодий зоналардаги саноат маҳсулоти
ҳажмининг умумий мутлақ ўсиши қуйидагича ҳисобланади:
В = КВ
1
хК
1
- КВ
0
хК
0
Уни омиллар бўйича қуйидагича ажратиш мумкин:
интенсив
:
В
К
=К
1
хКВ
1
- К
0
хКВ
1
экстенсив:
В
КВ
=КВ
1
хК
0
- КВ
0
хК
0
1-жадвалдаги маълумотлар бўйича “Навоий” эркин иқтисодий зонасидаги
маҳсулот ҳажми ҳисобот даврида базис даврига нисбатан 7,7 млрд. сўмга ошган
(100,6 – 92,8). Бу кўрсаткичга ҳар бир омилнинг таъсирини аниқлаймиз:
а) инвестиция ҳажмининг ўзгариши ҳисобига;
В
кв
= 9,0х11,2 – 26,5х11,2 = -195,2 млрд. сўм.
б) инвестиция қайтимининг ўзгариши ҳисобига (К
1
хКВ
1
-К
0
хКВ
1
) натижавий
кўрсаткичларни мутлақ пасайиши қуйидагича;
В= 26,5х11,2–26,5х3,5 = 202,97 млрд. сўм.
Шундай қилиб, “Навоий” ЭИЗнинг ялпи маҳсулот ҳажми:
В=
В
КВ
+
В
К
=-195,2+202,97=7,7 млрд. сўмга тенг бўлди.
Фикримизча, умумий индекслар асосида омиллар бўйича мутлақ ўсиш мос
равишда тармоқлар индексини вужудга келтиради.
Умумий индексларни ўзаро боғланган икки омилли тизимлари учун мутлақ
ўсиш қуйидагича ифодаланиши мумкин:
В =
КВ
1
хК
1
-
КВ
0
хК
0
В
1-жадвал маълумотлари асосида эркин иқтисодий зоналарнинг ўрганилаётган
ҳудудлар бўйича саноат маҳсулотининг умумий ўсиши ҳисобот даврида базис даврга
нисбатан омиллар ҳисобига 240,2 (347,2–107,0) млрд. сўмга тенг бўлган.
Дастлаб ҳар бир омилнинг таъсирини аниқлаб, сўнг уларнинг натижавий
омилга муносабатини кўрсатиш зарур.
Шундай қилиб, инвестиция қайтимининг камайиши ҳисобига барча эркин
иқтисодий зоналар бўйича саноат маҳсулоти умумий ҳажми –1225,2 млрд.сўмга
камайган, инвестиция ҳажмининг кўпайиши ҳисобига саноат маҳсулоттининг умумий
ҳажми 1465,4 млрд. сўмга ошган. Кўриниб турибдики, бундай усулда мутлақ ўсиш
(
В)нинг ҳисобланиши омиллар бўйича қуйидагига тенг:
В =
К +
КВ; 240,2= –
1225,2+1465,4
Юқоридагиларни умумлаштириб хулоса қилиш мумкинки, инвестиция
ҳажмининг ошиши сабабли 2016 йил 2013 йилга нисбатан саноат маҳсулотнинг
ҳажми кўпайиш йўналишига эга бўлди. Интенсив омил саноат маҳсулоти
динамикасига ижобий муносабатда бўлган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
6
1/2019
(№
00039)
Индивидуаллик асосида ўртача тортилган индекснинг ҳисоблаш услубини 3-
жадвал маълумотларида кўришимиз мумкин.
3-жадвал
Таҳлилдаги эркин иқтисодий зоналар саноат маҳсулоти ҳажми, капитал
қўйилмалар ва инвестиция қайтими индекслари (2013 йил 2016 йилга нисбатан)
ЭИЗ
Саноат маҳсулот ҳажми (2013
йил нархларида, млрд.сўм)
Инвестиция
қайтими
индекси(i
k
)
Инвестиция
ҳажми индекси
(i
кв
)
2013 йил
2016 йил
“Навоий” ЭИЗ
92,8
100,6
0,34
3,19
“Ангрен” ЭИЗ
12,1
24
0,64
3,08
“Жиззах” ЭИЗ
2,1
222,6
2,6
40,45
жами
107
347,2
0,22
14,69
Экстенсив кўрсаткичлар динамикасини аниқлаш мақсадида умумий ҳолда
ўртача инвестиция ҳажми ўртача тортилган арифметик индекс формуласида
ҳисобланади:
марта
91
,
3
107
:
87
,
418
.
.
0
0
0
0
K
KB
K
KB
i
I
KB
KB
Инвестиция ҳажми ҳисобот даврида базис даврга нисбатан ўртача 3,91 марта
ошган.
Мамлакат эркин иқтисодий зоналарида инвестиция ҳажмининг умумлашган
ҳолда бундай сезиларли кўпайиши Ангрен ва Жиззах эркин иқтисодий зоналарининг
капитал қўйилмаларининг юқори даражаси ҳисобига эришилган.
Интенсив кўрсаткичлар, яъни инвестиция қайтимини ўртача тортилган умумий
индекси ўртача гармоник индекслар формуласи бўйича ҳисобланади:
марта
74
,
7
82
,
44
15
,
347
1
1
1
1
KB
KB
i
K
KB
K
KB
I
Шундай қилиб, мамлакатдаги ЭИЗлар бўйича ўртача инвестиция қайтими
ҳисобот даврида базис даврига нисбатан 7,7 мартага ортган. Бу ошишга биринчи
навбатда “Ангрен” ЭИЗ ва “Жиззах” ЭИЗда инвестиция қайтимини сезиларли ошиши
сабаб бўлди. Ўртача тортилган индексларнинг якуний натижасида “Навоий” ЭИЗ
кўрсаткичларининг сезиларли силжишларини алоҳида кўрсатиш мумкин. Бунинг
натижасида саноат маҳсулотнинг улуши “Жиззах” ЭИЗда юқори бўлди.
2-босқич: Индексларда ўртача миқдорлардан фойдаланиш.
Ўртача
даражаларнинг динамик таҳлили ўзаро боғланган идексларни тузиш асосида олиб
борилади. Индекс барча омилларнинг ўзгариши ҳисобига интенсив кўрсаткичлар
ўртача даражаларининг ўзгаришини характерлайди. Ҳисобланган индекслар асосан
кўпайтувчига, қайсики ҳар бири бита кўрсаткич ўзгаришини кўрсатувчи ўртача
динамикани кўрсатадиган, унинг силжишини ифодалайдиган омилдир.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
7
1/2019
(№
00039)
4 - жадвал
ЭИЗларда саноат маҳсулот ҳажми ва капитал сиғими индекслари (интенсив
кўрсаткичлар, инвестиция сиғими кўрсаткичи асосида кўриб чиқилади)
ЭИЗ
2013йил
2016 йил
Саноат маҳсулот
млрд.сўм
Инвестиция
сиғими
Саноат
маҳсулот
млрд.сўм
Инвестиция
сиғими
В
0
КЕ
0
В
1
КЕ
1
Навоий ЭИЗ
92,8
0,04
100,6
0,11
Ангрен ЭИЗ
12,1
0,35
24
0,55
Жиззах ЭИЗ
2,1
1,66
222,6
0,64
жами
107
Х
347,2
х
Инвестиция сиғими инвестициялар ҳажмининг ялпи қўшилган қийматга
нисбати асосида аниқланади, яъни:инвестиция сиғими + инвестиция хажми/ ялпи
қўшилган қиймат.
454%.
ёки
54
,
4
0
,
107
27
,
11
:
2
,
347
99
,
165
:
0
0
0
1
1
1
B
xB
KE
B
хB
KE
I
КЕ
ПС
Шундай қилиб, ЭИЗлар бўйича ўртача инвестиция сиғими омилларининг
ўзгариши ҳисобига 4,54 баробар кўпайган.
Омилларнинг тузилмавий ўзгаришларини ҳисобга олмаган ҳолда ялпи
маҳсулотнинг улуши В/
В ўртача инвестиция сиғимининг ўзгаришини ифодалайди,
яъни:
0075
,
15
073
,
0
:
097
,
1
:
1
1
0
1
1
1
В
хВ
КЕ
В
хВ
КЕ
I
КЕ
ФС
Ҳар бир эркин иқтисодий зонанинг инвестиция сиғимининг пасайиши ҳисобига
ҳудудлар бўйича ўртача инвестиция сиғими 15,07 баробар ошган. Омилларнинг
тузилмавий ўзгариши қуйидагича аниқланди:
.
%
100
00
,
1
025
,
0
:
025
,
0
:
0
0
0
1
1
0
ёки
B
B
KE
B
B
KE
I
KE
CB
Шубҳасиз, ўртача инвестиция сиғими саноат маҳсулот салмоғини ошиши
ҳисобига қарийб ўзгармаган, ЭИЗларда инвестиция сиғимининг энг паст даражаси
“Ангрен” ЭИЗда кузатилди.
Юқорида ҳисобланган индекслар орасида қуйидагича боғланиш
мавжуд:
44
,
68
075
,
15
54
,
4
х
I
I
I
КЕ
CВ
КЕ
ФС
КЕ
ПC
Бу натижага асосан “Жиззах” ЭИЗ ҳисобидан эришилган.
Макроиқтисодий статистикада уч ва ундан ортиқ омиллар билан боғланган
натижавий кўрсаткичлардан кенг фойдаланилади. Шунинг учун бундай мураккаб
натижавий кўрсаткичлар динамикасини ўрганишда, ўзаро боғланган индекслар
тизимини тўғри тузиш муҳим аҳамиятга эга. Бу масала икки омил ўртасидаги ўзаро
боғланиш ўрганишдан мураккаб, шундай экан натижавий кўрсаткичлар ўзгаришига
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
8
1/2019
(№
00039)
таъсир қилувчи учта омилдан биттасининг ўзгаришини, иккитасини ўзгармас ҳолда
қолдириш зарур.
Ўзбекистондаги эркин иқтисодий зоналарда инвестиция динамикасининг
таҳлили асосида кўп омилли аддитив-мультипликатив индекслар тизимидан
фойдаланиш мумкин.
5-жадвал
2013-2016 йилларда Ўзбекистондаги дастлабки уч эркин иқтисодий
зоналар(Навоий,Ангрен,Жиззах)даги инвестиция ҳажмининг кўп омилли
индексларини ҳисоблаш тартиби
ЭИЗ
Инвестиция
сиғими
Бир банд кишига тўғри келган
саноат маҳсулот ҳажми(млн.
сўмҳисобида)
Банд бўлганлар
сони (киши)
а
0
а
1
b
0
b
1
c
0
c
1
“Навоий” ЭИЗ
0,04
0,11
167,217
158,353
555
635
“Ангрен” ЭИЗ
0,35
0,55
44,266
87,344
274
275
“Жиззах” ЭИЗ
1,66
0,64
64,024
201,977
33
1102
жами
Х
х
Х
х
862
2012
Манба: Ўзбекистон Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллифлар томонидан
ҳисобланган.
Инвестиция ҳажми бир кишига тўғри келган ялпи маҳсулот ҳажми билан
инвестиция сиғими каби ҳисобланган кўрсаткичларга тенг,яъни:
КВ=а.в.с.
Бундай боғланиш бу кўрсаткичларнинг индекслари орасидаги муносабатида
ҳам кўринади.
I
кв
= I
а
хI
в
хI
с
Ҳар бир омилнинг таъсири натижасида натижавий кўрсаткичларнинг
ўзгаришини аниқлаймиз:
марта
69
,
14
10
,
6
48
,
1
62
,
1
12
,
27178
7
,
165983
23
,
18323
12
,
27178
11300
23
,
18323
марта
69
,
14
11300
7
,
165983
0
1
1
1
1
1
0
0
1
0
1
1
0
0
0
0
0
1
0
0
0
1
1
1
x
x
x
x
c
b
a
c
b
a
x
c
b
a
c
b
a
x
c
b
a
c
b
a
I
c
b
a
c
b
a
I
КЕ
КЕ
Шундай қилиб, барча омиллар ҳисобига эркин иқтисодий зоналардаги
инвестиция ҳажми 14,69 марта ошган.
Юқоридагилардан шундай хулоса ясаш мумкинки, мамлакатдаги эркин
иқтисодий зоналар инвестиция ҳажми инвестиция сиғимининг ўзгариши ҳисобига 162
фоизга ошган, саноат маҳсулотнинг бир кишига тўғри келган меҳнат унумдорлиги 148
фоиз, эркин иқтисодий зоналарда банд бўлган ҳодимлар сони ҳисобига 6,10 марта
ошган ва учала омил ҳисобига эса 14,69 марта кўпайган.
Таҳлилда кейинги қадам Ўзбекистон Республикаси эркин иқтисодий зоналар
фаолиятида инвестиция ҳажмининг мутлақ қийматлардаги ўзгаришини ҳар бир омил
таъсирида аниқлашдир,яъни:
КВ
a
=
a
1
b
0
c
0
-
a
0
b
0
c
0
=18323,23–11300= 7023,23 млн. сўм;
КВ
b
=
a
1
b
1
c
0
-
a
1
b
0
c
0
=27178,12-18323,23=8854,88 млн. сўм;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
9
1/2019
(№
00039)
КВ
с
=
a
1
b
1
c
1
-
a
1
b
1
c
0
=165983,7-27178,12=138805,58 млн. сўм;
КВ=
КВ
a
+
КВ
в
+
КВ
с
= 7023,23+8854,88+138805,58=154683млн. сўм;
Хулоса
Хулоса қилиб айтганда юқоридаги таҳлил маълумотларидан кўринадики,
Республикадаги дастлабки ташкил этилган биз таҳлил қилган эркин иқтисодий
зоналарга киритилган инвестицияларнинг мутлақ ҳажми 2016 йил 2013 йилга
таққослаганда 138,8 млрд. сўмга ошган. Шу жумладан, эркин иқтисодий зоналар
инвестиция ҳажмида инвестиция сиғимини ўзгариши ҳисобига 7,023 млрд. сўмга
ошган, бир кишига тўғри келган саноат маҳсулотнинг ўзгариши ҳисобига 8,854 млрд.
сўмга кўпайган, бу эркин иқтисодий зоналар фаолиятида банд бўлганлар сонини
ўзгариши ҳисобига 154,683 млрд. сўмга ошган.
Фойдаланилган
адабиётлар
1.
Ҳамроев Ҳ.Р. Зонал сиёсат: Монография.- Тошкент: Фан,- 2008.
2.
Раҳматов Б.Б., Бақоев Ҳ.Н. Эркин иқтисодий зоналар ташкил этиш
йўналишлари. “Кончилик хабарномаси” 2009йил. 4-сон
3.
Рашидов М.К. Эркин иқтисодий ҳудудларнинг мазмун – моҳияти ва
ҳудудлар ривожланишига таъсири “Иқтисод ва молия” илмий – амалий журнал // -
Тошкент,2012. № 3. – Б.50 – 54.
4.
Рашидов М.К. “Эркин иқтисодий зоналар самарадорлигини баҳолаш
мезонлари”.“Иқтисод
ва
молия”
илмий
–
амалий
журнал
//
-
Тошкент,2012. № 12. – Б.44 – 48.
5.
McCalla R.J. The Geographical Spead of free zones Associated with Ports //
Geoforum 21(1) (1990)123-128.
6.
Guangwen M. The Theory and Practice of free economic zonec: A Case study of
Tianjin,People`s Republic of China // Doctoral Thesis,Ruprecht-KarlsUniversity of
Heidelberg,Germany,2003.
7.
Друзик Я.С. Свободные экономические зоны. М.:ФУАинформ,1999.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
10
1/2019
(№
00039)
1-илова
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
11
1/2019
(№
00039)
2-илова
3-илова
Эркин иқтисoдий зoнaлaрдaги aсoсий иқтисoдий кўрсaткичлaр
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
12
1/2019
(№
00039)
4-илова
Т/р
Кўрсaткичлaр
ЭИЗлaр
йиллар
2012
2013
2014
2015
2016
1
Сaнoaт
мaҳсулoти
(иш вa хизмaт-
лaр) ҳaжми
(млн. сўм)
“Нaвoий” ЭИЗ 69093,1
92805,5 134102,2
142723,3 133837,9
“Aнгрeн” ЭИЗ
5434
12129
186554
32920,6
31970,1
“Жиззaх” ЭИЗ
2112,8
29842,6
109062,7 296252,3
Жaми
74527
107047
350499
284707
462060
2
Aсoсий
кaпитaлгa
киритилгaн
инвeстициялaр
ҳaжми (млн.
сўм)
“Нaвoий” ЭИЗ 27360,5
3511,3
26901,9
11509,5
14846,9
“Aнгрeн” ЭИЗ
14429,2
4354,4
257564,3
40320
17618,2
“Жиззaх” ЭИЗ
3529,4
23113
74235,6
188459,2
Жaми
41790
11395
307579
126065
220924
3
Киритилгaн
хoрижий
инвeстициялaр
(минг AҚШ
дoллaр)
“Нaвoий” ЭИЗ 14813,7
3163
13760
4909,8
1744
“Aнгрeн” ЭИЗ
12853,3
63854,3
46070
3330,2
1657,4
“Жиззaх” ЭИЗ
5255
4989,2
17744,2
37210
Жaми
27667
72272
64819
25984
40611
