“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
1
2/2019
(№
00040)
ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ – ИҚТИСОДИЙ
САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА ЭКОЛОГИК БОШҚАРУВ ТИЗИМИНИНГ
ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ
Досчанов Тангирберген Досчанович,
УрДУ профессори
E-mail:
Досчанов Акбар Тангирбергенович,
Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг Хоразми вилоят
бошқармаси бўлим бошлиғи
Атаев Жасур Эркинович,
УрДУ таянч докторанти
E-mail:
Аннотация:
Ушбу мақолада тадбиркорлик фаолиятининг ижтимоий-иқтисодий
самарадорлигини оширишда экологик бошқарув тизимининг ўрни ва аҳамияти очиб
берилган. Бундан ташқари тадбиркорлик фаолиятида экологик омилларни ҳисобга олиб
бошқарув тизимини шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари ишлаб чиқилган. Таҳлил
натижаларига асосланган ҳолда экологик бошқарувни экологик таъсир ва табиий
ресурслардан фойдаланишни баҳолашнинг бир-бири билан узвий боғлиқ асосий қисмлари
ва босқичлари таклиф қилинган.
Аннотация:
В данной статье объясняется роль и значение систем экологического
управления
в
повышении
социально-экономической
эффективности
предпринимательской деятельности. Кроме того, иследована особенности системы
управления, основанной на факторах окружающей среды в предпринимательская
деятельность. На основе результатов анализа предлагается основные взаимосвязанные
этапы и структури экологических воздействие на окружающую среду и оценка
природопользования.
Annotation:
In this paper explained the role and importance of the environmental
management system in improving the socio-economic efficiency of entrepreneurial activity. In
addition, developed specific characteristics of creating management system in entrepreneurship
taking into account environmental factors.
Based on the results of the analysis, invited the main
mutually related stages of the ecological impacts and natural resources’ usage evaluation of
environmental management.
Калит сўзлар:
тадбиркорлик, кичик бизнес, атроф-муҳит, экологик бошқарув,
экологик экспертиза, экологик аудит, экологик этика, экологик меъёр, натурал экологик
зарарлар, иқтисодий-ижтимоий зарарлар, экологик стандартлар.
Кириш
Ҳозирги даврда бозор иқтисодиётининг асосий самарали омилларидан бири
бўлган тадбиркорлик фаолияти ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг юқори суръатлар
билан ўсишини таъминлашга хизмат қилмоқда. Хусусан, ривожланган ва
ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
фаолиятининг роли ва жамиятда ўрта синф табақаси фаоллиги ошиб бораётган бир
даврда ушбу устувор соҳанинг мамлакатимизда барқарор ижтимоий-иқтисодий
ўсишни таъминлашдаги асосий йўналишлардан бири сифатида қаралиши мазкур
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
2
2/2019
(№
00040)
соҳани янада ривожлантириш учун зарурий шарт-шароитларни яратиш лозимлигини
кўрсатади.
2017 йилга келиб мамлакатимизда жами рўйхатдан ўтган 300.2 минг иқтисодиёт
субъектларининг 242,4 мингтаси кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик (КБХТ)
соҳасига тўғри келади, яъни унинг улуши 80,7 фоизни ташкил қилмоқда. КБХТнинг
улуши 2010 йилдагига нисбатан яна 5,3 фоизга ошди. Натижада КБХТнинг мамлакат
ижтимоий-иқтисодий ривожланишини ифодаловчи макроиқтисодий кўрсаткичларни
шакллантиришдаги улуши ошиб бормоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси
Статистика Қўмитасининг тегишли йиллар бўйича маълумотлари таҳлилига асосан
КБХТнинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши 2017 йилга келиб 54,9 фоизни
ташкил қилиб 2010 йилга нисбатан 1,05 баробарга етди. Шу даврда КБХТнинг аҳолини
иш билан бандлигидаги улуши эса мос равишда 74,3 ва 78 фоизни ташкил қилиб, 1,05
га кўтарилди. Соҳанинг экспорт салоҳиятидаги улуши юқори бўлиб, мамлакат валюта
захираларининг ошишини таъминлашга хизмат қилмоқда. Мамлакат экспортида
КБХТнинг улуши 2010 йилдаги 13,7 фоиздан 2017 йилга келиб 27 фоизга етиши
экспортдаги ҳиссасини шу даврда деярли 2 баробарга ошганлигини кўрсатади.
Натижада 2017 йилда мамлакат аҳолиси умумий даромадларининг 68,8 фоизи
ёлланма ишчиларнинг даромадлари ва мустақил равишда банд бўлишдан олинган
даромадлардан ташкил топган. Шу даврда аҳолининг реал умумий даромадлари ҳам
2.9 баробар ўсди [11].
КБХТнинг мамлакат макроиқтисодий кўрсаткичларини шакллантиришдаги роли
ва улушининг ошиши мос равишда уларнинг табиий ресурслардан фойдланиш
даражаси ошиши ва экологик муҳитга таъсирининг кучайиши тадбиркорлик
фаолиятининг ижтимоий – иқтисодий самарадорлигини оширишда экологик
бошқарув тизимини такомиллаштиришни талаб қилмоқда. Чунки иқтисодиётнинг
бугунги ривожланиш даражасида экологик хавфсизликни таъминлаш масаласи
устувор йўналишлардан бири ҳисобланади.
Буни инобатга олган ҳолда мамлакатимизда экологик хавфсизликни таъминлаш
бўйича муҳим ҳуқуқий, ташкилий ва ижтимоий-иқтисодий чора-тадбирлар ишлаб
чиқилиб ҳамда амалга оширилиб келинмоқда. Жумладан, мустақиллик йилларида
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш
соҳасидаги муносабатларни бевосита тартибга солувчи 15 дан зиёд қонун, табиий
ресурсларнинг айрим турларидан фойдаланиш механизмлари ва шартлари,
шунингдек, давлат экологик экспертизасини амалга ошириш, турли тоифадаги
қўриқланадиган ҳудудларни ташкил қилиш ва уларда алоҳида фойдаланиш
режимини ўрнатиш тартиб-таомиллари ва бошқа масалаларни белгилаб берган 30
дан ортиқ норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилинган [10].
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Юқорида келтирилганлар ушбу соҳада илмий-тадқиқот ишларини экологик
талаблар билан уйғунлашган ҳолда олиб бориш лозимлигини ва бугунги кунда соҳа
ривожланишига ҳукумат даражасида алоҳида эътибор қаратилишини талаб қилади.
Давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёевнинг “Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом
ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак” номли асарида иқтисодий-ижтимоий тараққиётни таъминлашда экологик
муаммоларга алоҳида эътибор қаратиши лозимлиги келтириб ўтилган [1].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
3
2/2019
(№
00040)
XX асрнинг иккинчи ярмига келиб саноатнинг индустриал ривожланишида
табиий ресурслардан фойдаланишни кескин ошиши ва атроф-муҳитга турли
чиқиндиларнинг кўп ажратилиши жамиятнинг табиатга бўлган салбий таъсири
кучайишига олиб келди. Натижада, иқтисодий фаолиятни ташкил қилиш ҳамда
иқтисодиётни ривожлантиришда экологик омиллар, хусусан экотехнологик омиллар
таъсир даражасини баҳолаш асосий ўринга чиқди. Мамлакатимиз ҳамда МДҲ
давлатлари олимлари томонидан ушбу соҳада қатор илмий тадқиқот ишлари олиб
борилган бўлиб, хусусан, К.Г.Гофман, А.А.Гусев, Е.П.Ушаков, Т.Досчановларнинг
илмий тадқиқот ишларида атроф-муҳитни муҳофаза қилишда экотехнологик
омиллардан бўлган кам чиқимли ва чиқимсиз технологияларнинг ижтимоий-сифат
кўрсаткичларини таҳлил қилишнинг назарий моделлари ва усуллари келтирилган [9].
А.А.Гусев ривожланган бозор иқтисодиёти жараёнида атроф-муҳит сифатининг
ижтимоий кўрсаткичлари таҳлилида экологик талабларни экологик аудит ва экологик
суғурта билан боғлиқликда бажарилиши йўналишларини тадқиқ қилган [6].
Мамлакатимиз олимларидан А. Ишмухамедов, А. Набиев, Т. Досчановларнинг
илмий изланишларида Ўзбекистонда табиий-минерал ресурслар, ер ресурслари ва
агрохимикатлардан фойдаланиш ва баҳолашнинг иқтисодий ва экологик
кўрсаткичиларига асосан тадқиқ қилиш йўналишлари таҳлил қилинган [8].
Т.Досчанов, С.Салаев, А.Досчановлар илмий тадқиқот ишларида фирма иқтисодий
хавфсизлигини таъминлаш тизими тамойиллари ва кўрсаткичлари [7] ҳамда экологик
омилларнинг кичик бизнес иқтисодига таъсири ва уларни баҳолашнинг илмий-
услубий асослари таклиф қилинган [4]. Шунингдек, бугунги кунда Б.Н.Омонов илмий
тадқиқот ишларида ижтимоий-экологик сиёсатининг иқтисодий механизмларни [2],
К.М.Мисиров экологик муаммолар масалаларини [3], О.Х.Хамидов илмий
изланишларида экологик туризмни ривожлантиришни бошқариш инструментлари ва
уларни амалиётда қўллашни такомиллаштириш муаммолари [5] тадқиқ қилинган
бўлишига қарамасдан айнан тадбиркорлик фаолиятининг ижтимоий – иқтисодий
самарадорлигини оширишда экологик бошқарув тизимининг ўрни, аҳамияти ва
илмий-услубий ҳамда амалий масалалари соҳада янги йўналишлардан бири
саналади.
Тадқиқот методологияси
Ушбу тадқиқот ишини амалга оширишда экологик бошқарув, экологик
муаммолар ечимини аниқлаш, шунингдек тадбиркорлик фаолияти самарадорлигини
таъминлашда экологик омиллар ўрнини ўрганиш каби йўналишларда илмий
тадқиқот ишини олиб борган бир қатор олимларнинг ишлари назарий жиҳатдан
таҳлил қилинди. Тадқиқот методологияси сифатида илмий тадқиқотларнинг
диалектика назариясига таянган ҳолда анализ ва синтез усулларидан фойдаланилди.
Илмий-услубий жиҳатлари таҳлилида маҳсулотларни яратишдаги ижтимоий
харажатлар
ишлаб
чиқариш
ва
экологик
харажатларни
атроф-муҳитнинг
зарарланиши, натурал зарар, иқтисодий зарар ҳамда иқтисодий-экологик зарарлар
кетма-кетлигидаги ижтимоий-иқтисодий ҳисоблаш услубига таянган ҳолда ўрганилди
[4].
Таҳлил ва натижалар
Тадбиркорлик фаолиятининг ижтимоий – иқтисодий самарадорлигини
оширишда экологик бошқарув тизимининг ўрни ва аҳамияти ошаётган бир даврда,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
4
2/2019
(№
00040)
кам чиқимли ва экологик хавфсиз технологияларга асосланган инновацион
иқтисодиётни ривожлантириш ўзига хос аҳамият касб этади. Бу эса мамлакатимизда
инновацион тараққиётнинг муҳим йўналишини ифодалайдиган инновацион фаолият
кўрсатаётган кичик корхона ва микрофирмаларнинг улушини ошириш масаласини
келтириб чиқармоқда. Мамлакатимизда ушбу йўналишда амалга оширилаётган чора-
тадбирлар натижасида ижобий кўрсаткичлар таъминланмоқда (1-жадвал).
1-жадвал
Ўзбекистон Республикаси кичик корхона ва микрофирмаларининг инновацион
фаолияти натижалари динамикаси [11]
Ж
о
р
ий
қи
л
ин
га
н
ин
но
ва
ц
иял
ар
с
о
ни
Те
хн
о
л
о
гик,
м
ар
ке
тин
г
ва
та
шкил
ий
инн
о
ва
ц
и
я
-
л
ар
га
ха
р
ажатл
ар
(
м
л
р
д
сў
м
д
а)
иш
л
аб ч
иқ
ар
ил
га
н то
ва
р
,
иш
в
а хиз
м
атла
р
(
м
л
р
д
.
сў
м
)
Ҳ
ар
бир
инн
о
ва
ц
и
я
учу
н
са
р
фл
анган
ў
р
та
ча
ха
р
ажат (
м
л
р
д
с
ўм
)
Ҳ
ар
бир
ж
о
р
ий
қи
л
ин
-г
ан
ин
но
ва
ц
ияг
а
тў
ғри
ке
л
ад
ига
н то
ва
р
, иш
в
а
хи
зм
атла
р
(
м
л
р
д
. с
ўм
)
2014
808
351.4
1160.7
0.4
1.4
2015
884
354.8
1681.8
0.4
1.9
2016
818
211.4
1671.9
0.3
2.0
2017
1205
725.8
2320.3
0.6
1.9
2017 йилда 2014
йилга нисбатан
ўзгариш
1.5
2.1
2.0
1.4
1.3
Мамлакатимизда кейинги 3 йилда Статистика Қўмитаси маълумотларига кўра
уларнинг сони 1.5 баробарга ошди, яъни 2014 йилда 808 донадан 2017 йилга келиб
1205 гача етди. Натижада, уларда жами ишлаб чиқарилган товар ва кўрсатилган
хизматлар ҳажми 1160,7 млрд. сўмдан 2320,3 млрд. сўмга етиб ўсиш 2 баробарга тенг
бўлди. Умуман олганда ушбу даврда технологик, маркетинг ва ташкилий
инновацияларга қилинган харажатлар ҳам 2,1 баробарга ўсди. Эътиборга молик
томони шундаки, бу харажатларнинг 70 фоизга яқини корхоналарнинг ўз маблағлари
ҳисобига тўғри келса, чет эл инвестициялари улуши 20 фоиздан юқори бўлган ва
қолган қисми тижорат банклари бошқа молиявий манбалар ҳисобига тўғри келади.
Бироқ,
кичик
бизнес
субъектларининг
инновацион
фаолият
билан
шуғулланаётганларни улуши атиги 0,6 фоизни ташкил қилиши ва бу кўрсаткич
ривожланаётган мамлакатлардаги даражадан жуда пастлиги ҳисобга олинса, ҳали бу
соҳада инновацион салоҳиятдан давр талаби даражасида фойдаланилмаётганлигини
кўрсатади [11].
Кичик корхона ва микрофирмаларнинг мазкур йўналиш бўйича фаолиятини
нисбий кўрсаткичлар асосида таҳлил қилиб ўтадиган бўлсак, битта инновацияни
яратиш учун сарфланган ўртача харажат миқдори 2014 йилда 0.4 млрд. сўмни ташкил
қилгани ҳолда ҳар битта жорий қилинган инновацияга тўғри келадиган товар иш ва
хизматлар ҳажми 1.4 млрд. сўмни ташкил қилган. Ушбу кўрсаткичлар динамикасидан
кўринадики, дастлабки даврда битта инновацияга сарфланган ўртача харажат деярли
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
5
2/2019
(№
00040)
ўзгаришсиз қолгани ҳолда битта инновацияга тўғри келадиган ишлаб чиқарилган
товар, иш ва хизматлар ҳажми ошиши кузатилади. 2016 йил кўрсаткичларига алоҳида
эътибор қаратиб ўтиш жоиз топилди чунки ушбу йилда ҳар бир инновацияга қилинган
харажат суммаси 0.3 млрд. сўмни ташкил қилиб, олдинги йилга нисабатан 25 фоизга
камайган, бироқ ишлаб чиқарилган товар иш ва хизматлар ҳажмида эса 5.3 фоизга
ўсиши таъминланган. 2017 йилда эса тескари ҳолатни кўриш мумкин, яъни
харажатлари миқдори 2 баробарга ошган бўлишига қарамасдан, товар иш ва
хизматлар ҳажми 5 фоизга камайган. Умуман олганда ушбу даврда битта
инновацияга ўртача харажатлар ҳажми 1.4 баробарга, битта инновацияга тўғри
келадиган ишлаб чиқилган товар, иш ва хизматлар ҳажмини 1.3 баробарга ўсиши
таъминланган [11].
Бозор иқтисодиётининг кўп сонли субъектларидан бўлган, мамлакат иқтисодий,
ижтимоий ривожланиши ва фаровонлик кўрсаткичларида салмоқли улушга эга бўлган
КБХТ иқтисодий-ижтимоий тараққиётнинг устувор йўналишига, муҳим ва долзарб
иқтисодий-ижтимоий муаммоларни ҳал қилишнинг қулай ва мақбул воситасига
айланди.
Бундай катта миқдордаги КБХТ субъектлари ва уларнинг катта ҳажмдаги ишлаб
чиқараётган товарлари ва кўрсатаётган хизматлари уларнинг самарали фаолиятлари
учун кўп турли ва кўп ҳажмдаги табиий ресурслар сарфларини тақозо қилмоқда. Бу
ресурсларни қайта ишлаш, кам чиқимли ва чиқимсиз ишлайдиган замонавий
инновацион технологиялар ва улар сарф харажатлари ошиши зарурлигини кўрсатади.
Ишлаб чиқариш фаолиятида атроф-муҳитни муҳофаза қиладиган, чиқимсиз
ишлайдиган технологиялар улушини нисбатан ҳали жуда камлиги эътиборга олинса,
ҳозирги даврда ресурсларнинг тўлиқ қайта ишланмаганлиги сабабли, атроф-муҳит
маълум даражада ҳар-хил қаттиқ, суюқ ва газсимон шаклдаги зарарли ва заҳарли
чиқиндилар чиқариб ифлослантирилиши, жумладан улар ҳажмининг 2010 йилги 1.9
миллион тоннадан 2017 йили 4.1 миллион тоннага ошганлиги бу соҳада ҳалигича
етарли экологик талаб даражасига эришилмаганлигини кўрсатади [11].
Кўп сонли КБХТ субъектлари ҳам табиий ресурслардан фойдаланувчилар
эканлиги, улардаги ишлаб чиқариш фаолиятида қўлланилаётган технологияларда кам
чиқимли технологиялар улуши нисбатан камлиги атроф-муҳит зарарланишига сабаб
бўлмоқда.
Тўғри, бундай технология қўлланилиши ва улар чиқарадиган зарарли
чиқиндилар учун қатор санитар гигиеник меъёрлар ва лимитлар белгиланган
бўлсада, улар учун қатъий ўрнатилган санитар ва гигиеник меъёрларга тўлиқ амал
қилинмаслиги, улар томонидан турли хил жарималар тўланишига қарамасдан бу
экотехнологияларни қўлланиши иқтисодий-ижтимоий асосланмаганлиги улар
улушининг ошмаслигига ва атроф-муҳитнинг зарарланишини кескин қисқармаслигига
сабаб бўлмоқда.
Бундай технологиялар, қатор чекловлар билан қўлланилганлиги сабабли улар
томонидан яратилган товарлар ва кўрсатилган хизматлар қиймати уларни фақат
ишлаб чиқариш меъзони орқали баҳоланади. Шу сабабли уларни ишлаб чиқариш
жараёнидаги барча харажатларида атроф-муҳит ва унинг ер, ҳаво, сув каби
компонентлари, энг муҳими инсон соғлиги ва саломатлиги бўлган салбий экологик ва
ижтимоий оқибатларини эътиборга олиш услуби жорий қилинмаган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
6
2/2019
(№
00040)
Ишлаб чиқариш харажатлари экологик ва социал харажатлар билан
тўлдирилиши ва бу харажатлар биргаликда иқтисодий-ижтимоий харажатлар
элементлари билан қўшилиб иқтисодий-экологик меъзонлар асосида баҳоланиши
лозим бўлади. Бугунги кунда дунё мамлакатларида экологик тангликнинг авж олиши
ҳамда экологик ва социал харажатлар улушини ошиб бориши ишлаб чиқариш
харажатларини ҳисоблаш жараёнини мураккаблаштирмоқда, буни инобатга олган
ҳолда илмий тадқиқот ишларида ишлаб чиқариш харажатларини ҳисоблашнинг
принципиал алгоритми таклиф қилинган [4].
Бу методик услубга кўра аввало атроф-муҳим компонентларининг ифлосланиши
кўрсаткичлари, кейин уларнинг натурал кўрсаткичлари, бу натурал кўрсаткичлар
асосий ишлаб чиқаришни иқтисодий зарарлари ва якунида эса бу иқтисодий
зарарлар экологик ва ижтимоий зарарлар билан тўлғизилиб улар асосида атроф-
муҳитнинг зарарланиши камайтирилади ёки бартараф қилишга йўналтирилган янги
экотехнологияларни қўлланишини асослашнинг комплекс чора-тадбирлари ишлаб
чиқилади.
Умумлаштириб айтганда, тадбиркорлик фаолиятини иқтисодий-ижтимоий
самарадорлигини таъминлаш асоси бўлган иқтисодий экологик таркиби билан
тўлдириб бошқариладиган экологик бошқарув тизими бўлиши лозим.
Тадбиркорлик фаолиятида экологик омилларни ҳисобга олиб бошқарув
тизимини шакллантириш ўзига хос хусусиятларга эга бўлади ва улар асосан
қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин:
-
соҳада товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатишда корхоналарнинг
ҳозирги даврда табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф-муҳитни муҳофаза
қилишда миллий ва халқаро стандартларга қатъий риоя қилган ҳолда иқтисодий-
ижтимоий самарадорликни таъминлаши;
-
корпоратив манфаатдорликни устувор қўйган ҳолда ресурслардан самарали
фойдаланиш ва атроф-муҳитни ҳимоя қилишга қўйилган миллий стандартларга
қатъий риоя қилиниши, шунингдек миллий меъёрларнинг халқаро талабларга
уйғунлашганлиги ҳамда маҳсулот ва товарлар яратишда асосан ишлаб чиқариш
харажатларига таяниб, унинг экологик ва ижтимоий жиҳатларини талаб даражасида
ҳисобга олиниши;
-
ишлаб чиқарилган маҳсулот ва товарлар сифати ҳамда рақобатбардошлигини
оширишга хизмат қиладиган, экологик талаб ва меъёрларни бажариш бўйича
қилинадиган экологик ва ижтимоий харажатлар самардорлигини асослашни
таъминлайдиган замонавий технологиялар қўлланилиши бўйича тўсиқларни
бартараф қилиниши;
-
тадбиркорлик фаолиятида, авваламбор юқоридаги иқтисодий-экологик ва
унинг оқибатида ижтимоий-иқтисодий зарарларни эътиборга олиб ҳисоблаш
усулларини илмий асосланган тизимли ёндашувларнинг яратилиши;
-
тадбиркорлик фаолиятида экологик омилларни ҳисобга олишнинг муҳим
иқтисодий-ижтимоий жиҳати яна шундаки, бу фаолият натижасида унинг атроф
муҳитга салбий таъсирлари катта бўлган ва нисбатан арзон бўлган технологиялар
ўрнига кам чиқиндили ёки чиқиндисиз ишлайдиган атроф-муҳитни муҳофаза
қиладиган жамият ва табиат нуқтаи назаридан иқтисодий-ижтимоий самарали бўлган
инновацион технологияларни кенг қўллашни асослаш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
7
2/2019
(№
00040)
-
тадбиркорлик фаолиятининг истиқболли йўналишларини асослаш, улар
маҳсулотларига бўлган талаб ва таклифни ўрганиш учун зарур бўлган экологик, ишлаб
чиқариш, санитар-гигиеник, ижтимоий-иқтисодий ва бошқа қатор тизимли
кўрсаткичларга оид ассиметрик маълумотлар бир-бири билан фанлараро боғлиқ
дастлабки прогноз тадқиқотларга асосланган бўлиши лозим. Бундай прогноз
тадқиқотлари нафақат ишлаб чиқариш кўрсаткичлари билан балки тўлиқ иқтисодий,
экологик, ижтимоий ва бошқа зарур кўрсаткичлар тизимидан иборат бўлиши ва
шулар асосида бу режа тахминлар ва ҳисоб-китобларни амалга ошириш
ишончлилигини таъминлаш мумкин бўлади.
Ҳозирги даврда тадбиркорликнинг миллий иқтисодиёт ва унинг етакчи
тармоқларидаги устунлиги, ҳиссаси ошиб бориши ва бу соҳага турли инновацион
ишланмаларни жадал суръатлар билан кириб келиши ҳам ҳисобга олинадиган бўлса,
бу фаолиятни экологик бошқарувини шакллантириш ва такомиллаштириш КБХТнинг
ўта долзарб илмий назарий ва амалий масалаларидан ҳисобланади ва бу
масалаларни чуқур тадқиқ қилиш зарурлигини кўрсатади. Айниқса, асосли ва ўринли
илмий ёндашувлар соҳада экологик бошқарув тадқиқотларининг объектини аниқ
белгилаш, экологик омилларни кўрсаткичлар тизими орқали кичик бизнес
субъектлари иқтисодига таъсири ва уларни баҳолаш имконини беради.
Фикримизча, экологик бошқарув, экологик таъсир ва баҳолашнинг бир-бири
билан узвий боғлиқ қуйидаги асосий босқичларидан ташкил топади:
-
иқтисодий-экологик самарадорлиги аниқ кам чиқимли ва чиқимсиз
технологияларни жорий қилиш ва экологик талабларга риоя қилинмасдан олиб
борилган иқтисодий фаолият натижасида атроф-муҳит ва унинг компонентларига
зарарларини аниқлаш;
-
зарарланишнинг натурал турларини аниқлаш;
-
натурал зарарлар бўйича бевосита иқтисодий харажатларни аниқлаш;
-
ижтимоий соҳалар бўйича иқтисодий-ижтимоий зарарларни ҳисоблаш;
-
тадбиркорлик фаолиятини экологик омилларни ҳисобга олган ҳолда
бошқаришда “натурал”, “иқтисодий” ва “иқтисодий-ижтимоий” зарарларни баҳолаш
кетма-кетлиги асосида аниқлаш;
-
тадбиркорлик фаолиятининг атроф-муҳитга, жамиятга экологик таъсирини,
экологик экспертиза, экологик аудит, экологик этика, экологик менежмент,
маҳсулотларни маркировкалаш ва сертификациялашдан, ижтимоий соҳага оид
маълумотлар ва жами иқтисодий экологик кўрсаткичлар тизимидан иборат экологик
бошқарув тизими орқали мувофиқлаштириш.
Албатта, ҳозирги даврда кўпчилик тадқиқотчилар томонидан КБХТни миллий
иқтисодиётнинг муҳим ишлаб чиқариш субъектлари сифатида қаралиши ва уларнинг
маъқуллашига кўра бу фаолият натижаси ишлаб чиқарилган маҳсулот ва товарлар
қийматида барча ресурслар харажати ифодаланган деб ҳисобланади. Лекин,
тадбиркорлик
фаолиятининг
маҳсулот
ишлаб
чиқаришда
улушини
ошиб
бораётганлиги, улар сони ва миқдорининг ўсаётганлиги, айниқса уларнинг табиий
ресурслардан фойдаланишдаги ҳиссаси ҳам шунга мос равишда кўтарилаётганлиги бу
ресурслардан фойдаланиш жараёнида атроф-муҳитга чиқарилаётган чиқиндилар
ҳажми ошаётганлиги, айниқса улардаги хусусий корпаратив манфаатларнинг
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
8
2/2019
(№
00040)
устуворлиги натижасида юзага келадиган оқибатлар, асосан зарарлар ҳали етарли
даражада ҳисобга олинган деб айтиб бўлмайди.
Хулоса ва таклифлар
Демак, ҳозирги даврга келиб барқарор ва экологик хавфсиз ривожланиш
стратегиясида тадбиркорлик фаолияти асосий иқтисодий-ижтимоий омил экан ушбу
фаолият инновацион ривожланишининг иқтисодий самарадорлиги албатта унинг
экологик ҳамда ижтимоий самара ва оқибатларини тўлиқ ҳисоблаш асосида
баҳоланишининг илмий-методик усуллари зарурлигини кўрсатади. Бундай асосли
таҳлил ва баҳолаш муаммоларини ўзаро чамбарчас боғлиқликда тизимли ёндашув
асосида бошқарувини ташкил қилиш долзарблигидан келиб чиқади.
Тадбиркорлик фаолиятининг атроф-муҳитни катта зарарлантирадиган айрим
иқтисодий соҳалари – саноат, транспорт ва бошқалар каби чуқур ўрганилмаганлиги,
улардаги атроф-муҳитни зарарлантириш манбалари, таркиби ҳамда экологик меъёр
ва стандартлар тўлиқ шаклланмаганлиги, симметрик маълумотлар йиғиш тизими кенг
йўлга қўйилмаганлиги бу соҳада ҳам қатор экологик муаммолар ва уларнинг салбий
оқибатларини иқтисодий-ижтимоий баҳолаш муҳимлигини билдиради.
Тадбиркорлик фаолияти бошқарувини фақат
оқибат-натижасини соҳа
инновацион
фаоллигини
ошириш
билан
боғлиқликда
ўрганиш
яъни
тадбиркорликнинг иқтисодий-ижтимоий самарасини унинг иқтисодий, экологик
оқибатларини ҳам ҳисоблаш орқали бу соҳанинг мукаммал иқтисодий-экологик
бошқарувини амалга ошириш мумкин бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Т.:
Ўзбекистон, 2017, 19-б.
2.
Омонов Б. Ўзбекистоннинг Оролбўйи минтақасидаги ижтимоий-экологик
сиёсати: PhD дис. автореф. – Самарқанд.: СамДУ, 2018. – 18 б.
3.
Мисиров К.М. Глобаллашув шароитда замонавий таҳдидлар ва экологик
муаммолар. “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали.
2017 йил № 3, май-июнь.
4.
Досчанов Т. Досчанов А. Экологик омилларнинг кичик бизнес иқтисодига
таъсири ва уларни баҳолашнинг илмий-услубий асослари. Республика илмий-амалий
анжуман материаллари тўплами. “Мустақиллик йилларида Ўзбекистон ижтимоий-
иқтисодий ривожланишининг устувор йўналишлари: муаммо, таҳлил ва истиқболлар”
мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани мақолалар тўплами 2-жилд 2016
йил 26 ноябрь Урганч.
5.
Хомидов О.Х. Ўзбекистонда экологик туризмни ривожлантиришни бошқариш
инструментлари ва уларни амалиётда қўллашни такомиллаштириш йўналишлари.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. 2015 йил № 2,
март-апрель.
6.
Гусев А.А. Охрана окружающей среды в рыночной экономике. Экономика и
математические методы, 2014, том 50, № 3, с. 38–44
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
9
2/2019
(№
00040)
7.
Досчанов Т., Салаев С., Досчанов А. Фирма иқтисодий хавфсизлигини
таъминлаш тизими тамойиллари ва кўрсаткичлари. “Хоразм Маъмун академияси
ахборотномаси” №1, 2009 йил.
8.
Досчанов Т., Ишмухамедов А, Набиев А. Социально-экономические
проблемы охраны окружающей среды. Ташкент, Фан, 1980.
9.
Т. Досчанов, К.Г.Гофман, А.А Гусев, Е.П.Ушаков. Методы и модели управления
качеством природной среды. М.: Экономика, 1977.
http://uza.uz/oz/documents/ekologiya-va-atrof-mu-itni-mu-ofaza-ilish-so-asida-
11.
(Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси расмий сайти).
