“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
108
2/2020
(№
00046)
МАРКЕТИНГ ТАДҚИҚОТЛАРИДА КЛАСТЕР ТАХЛИЛ
УСУЛИДАН ФОЙДАЛАНИШ
Юнусов Баходир Марисович,
“Узбекозиқовқатхолдинг”компаниясининг маркетинг
департаменти бошлиғи
Аннотация
:
Мақолада мева
-
сабзавот
шарбатлари бозорида маркетинг
тадқиқотларини ўтказишда кластер тахлил усулидан фойдаланишнинг илмий назарий
жихатлари ўрганилган. Мақсадли бозор Ўзбекистон мева
-
сабзавот шарбатлари
экспортини ривожлантириш учун кластер таҳлил усулидан фойдаланиш асосида
сегментланган.
Калит сўзлар
:
маркетинг, кластер, сегмент, мева
-
сабзавот шарбатлари, озиқ
-
овқат саноати, экспор, импорт, ташқи савдо.
Abstract:
The article studies the scientific and theoretical aspects of using cluster analysis in
marketing research on the market of fruit and vegetable juices. The target market is segmented
based on the use of cluster analysis for the development of export of fruit and vegetable juices in
Uzbekistan.
Keywords:
marketing, cluster, segment, fruit and vegetable juices, food industry, export,
import, foreign trade.
Кириш
Мева
-
сабзавот шарбатлари глобал бозори 2024 йилга келиб 173 миллиард AҚШ
долларини
ташкил
қилиб,
3,17
фоизга
ўсиши
прогноз
қилинмоқда.
1
Истеъмолчиларнинг соғлом турмуш тарзини таъминлашга бўлган талаби ошиши жаҳон
мева ва сабзавот шарбатлари бозорининг ўсишига
асосий омил бўлмоқда.
Республика
озиқ
-
овқат
саноатини
бошқариш
самарали
тизимини
шакллантириш, тармоқ корхоналарини модернизация қилиш, техник ва технологик
қайта
жиҳозлаш учун инвестицияларни кенг жалб этиш, мева
-
сабзавот ва бошқа
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш ҳажмларини ошириш, ички ҳамда
ташқи бозорларда рақобатдош бўлган сифатли маҳаллий озиқ
-
овқат маҳсулотлари
турларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш мақсадида
Ўзбекистон республикаси
Президентининг “Республика озиқ
-
овқат саноатини бошқаришни ташкил этишни
янада такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинган.
Қарорда
“мева
-
сабзавот ҳамда бошқа озиқ
-
овқат маҳсулотлари ички ва ташқи
бозорларини ўрганиш бўйича чуқур маркетинг тадқиқотлари ўтказиш ва бунинг
асосида тармоқни ўрта ва узоқ муддатли истиқболда ривожлантириш дастурларини
ишлаб чиқиш” устивор вазифа сифатида белгилиб берилган. Белгилаб берилган
вазифалар ижросини самарали амалга оширишда ҳар бир маҳсулот турлари бўйича
https://www.reportlinker.com/p05778195/GLOBAL-FRUIT-AND-VEGETABLE-JUICE-MARKET-GROWTH-TRENDS-AND-
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
109
2/2020
(№
00046)
халқаро бозор холати ва бозорги кириш имкониятларини аниқлаш бўйича маркетинг
тадқиқотларини олиб бориш ва унинг илмий
-
усубий асосларини такомиллаштириш
асосий вазифадир. Шунга кўра
,
озиқ
-
овқат маҳсулотлари экспортини ривожлантириш
ва рақобатбардошликни оширишга йўналтирилган маркетинг тадқиқотларини ташкил
этиш ва бозорни сегментлашга қаратилган
илмий тадқиқотлар олиб бориш долзарб
вазифаларидан хисобланади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Маркетинг
тадқиқотларида
кластер
таҳлил
усулларида
самарали
фойдаланилади ва энг кенг тарқалган усуллардан ҳисобланади. Кластер усули
статистикада гаруҳлаш усули ҳам деб эътироф этилади. Ўзбекистон олимлари
томонидан кластер таҳлили илмий адабиётларда асосан “статитик гуруҳлаш” сифатида
эътироф этилади. Озиқ
-
овқат маҳсулотлари бозорини сегментлашда кластер таҳлил
усулларидан фойдаланиш бўйича жаҳон ва мамлакатимиз олимлари томонидан
кўплаб илмий тадқиқотлар амалга оширилган.
Маркетинг тадқиқотларида кластер таҳлилдан фойдаланиш ва унинг
методологик жиҳатлари Н.Малхотра, М.Портер ва А.Аайкерларнинг илмий
адабиётларидан кенг ўрганилган. Жумладан
,
Н.Малхотра ва А.Аайкерлар маркетинг
тадқиқотларида кластер таҳлил усулидан фойдаланишда асосан истеъмол секторида
амалга ошириладиган сегментлаш усулларидан фойдаланиган холда тушунтирган
[1].
М.Портернинг назариялари мамлакатларнинг рақаботли устурликлари бўйича ўзига
хос жихатларнини ажратишда кластер тахлил усулларидан фойдаланиш ва тармоқ
кластерларини шакллантириш бўйича тадқиқот олиб борган
[2].
Бозорни сегментлашда кластер тахлил усулидан фойдаланиш бўйичча илк
илмий тадқиқотларни
В.Смид
[3]
ва Й.Виндлар
[4]
олиб борган. Ушбу тадқикотлар
бозорни сегментлаш бўйича олиб бориладиган маркетингнинг мета
-
тадқиқотлар
доирасини кенгайтиришга асосий туртки бўлган.
Бозорни сегментлашда кластер тахлил усулларидан фойдаланишнинг
2010
йилгача эришилган
асосий
илмий
-
назарий жихатлари ва шакллантирилган усуллар
шархи Гириш Пендж
[5]
томонидан
тизимлаштирилган
.
Органик озиқ
-
овқат маҳсулотлари бозорини сегментлаш бўйича кластер тахлил
усулидан фойдаланиш Малак Тлейс, Роберта Каллирис, Рокко Ромалар тадқиқот олиб
борган.
[6]
Мамлакатларнинг экспорт имкониятларини аниқлаш ва агросаноат
ривожланган мамалакатлар гурухини ажратиш ва уларнинг ўзига хос жихатлари
бўйича Т.Полушина илмий тадқиқотлар олиб борган
[7].
АҚШ вино саноати
корхоналарида истеъмолчилар сегментлашга қаратилган тадқиқотлари Г.Раму,
А.Сурендран ва бошқаларнинг тадқиқотларида кузатиш мумкин. Ушбу тадқиқот
АҚШнинг кичик атлантика минтақалари бозоридаги истеъъмолчилар гурухларини
вино истеъмолидаги
ўхшашликлар асосида гурухлаш амалга оширилган
[8].
Интеграциялашган бозор шароитида озиқ
-
овқат маҳсулотлари экспорт
нархларини шакллантириш бўйича кластер таҳлилдан фойдаланиш Исаак Г., Корнелис
Г. Ва бошқалар
[9]
томонидан тадқиқ этилган. Тадқиқот
Эфиопия мамлакати мисолида
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
110
2/2020
(№
00046)
олиб борилган бўлиб,
2007-
2010 йиллардаги
озиқ
-
овқат бозоридаги импорт
ва ундаги
нархлаштириш стратегиялари кластер усулидан фойдаланиш асосида ишлаб чиқилган.
Мамлакатимизда озиқ
-
овқат ва спиртли ичимликлар саноатида замонавий
бошқарув тизимини жорий этиш, ишлаб чиқариш ҳажмини кескин ошириш, маркетинг
ва инновацияни кенг қўллаган ҳолда экспортбоп маҳсулотлар ассортиментини
кўпайтириш ва сифатини яхшилаш, янги бозорлар топишга қаратилган янгича тизим
ташкил этиш зарурлиги
[10]
таъкидланган. Белгилаб берилган вазифа Ўзбекистон учун
энг мақсадли бозорларни танлаш ва ушба бозорларга кириб боришга қаратилган
маркетинг стратегияларини ишлаб чиқиш лозимлиги белгилаб беради.
Иккиламчи маълумотлар асосида озиқ
-
овқат маҳсулотлари бозорини
сегментлаш, импорт қилувчи мамлакатларнинг ўзига хос бўлган ухшашликларини
аниқлаш бўйича олиб бориладиган маркетинг тадқиқотларида кластер тахлил
усулларидан фойдаланиш республикамиз олимлари томонидан деярли ўрганилмаган.
Тадқиқот методологияси
Маркетинг
тадқиқотларида
кластер
таҳлил
усулларида
самарали
фойдаланилади ва энг кенг тарқалган усуллардан ҳисобланади. Кластер усули
статистикада гаруҳлаш усули ҳам деб эътироф этилади. Ўзбекистон олимлари
томонидан кластер таҳлили илмий адабиётларда асосан “статитик гуруҳлаш” сифатида
эътироф этилади.
Халқ хўжалиги тармоқларидаги мавжуд имкониятларни аниқлаш мақсадида эса
аналитик гуруҳлаш усули кенг қўлланилади. Кластер таҳлили ўзгарувчиларнинг ўзаро
мувофиқ бўлган маълум белгилар асосида таснифлашни назарда тутади ва унинг
кўриниши 1
-
расмда ифодаланган.
1-
расм. Кластер таҳлил усули
[11]
Кластер таҳлилил ўтказининг асосий босқичлари қуйидагича
:
•
муаммони қўйиш
•
жойлашувни аниқлаш
•
кластерлаш усулини танлаш
•
таҳлилининг ишончлилигини текшириш
•
аҳамиятли омиллар ва гуруҳларни ажратиш, интерперетация қилиш
•
гуруҳлар сони бўйича қарор қабул қилиш
0
5
10
15
20
25
30
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
2
-
ўзга
р
увч
и
1-
ўзгарувчи
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
111
2/2020
(№
00046)
Кластер таҳлилни амалга ошириш учун авволо жаҳон шарбат маҳсулотлари
бозорида Ўзбекистон Республикаси учун асосий рақобатчилар ва уларнинг бозордаги
ўрнини аниқлаш бўйича маълумотларни шакллантириш талаб этилади.
Маълумотларнинг асосий манбаси сифтида Жахон савдо ташкилотининг расмий
портали ҳисобланган “Market Access MapITC” баъзаси маълумотларидан
(www.trademap.org)
фойдаланилади.
ITC
томонидан
ривожланаётган
мамлакатлардаги экспортчилар, савдоларни қўллаб
-
қувватлаш институтлари, савдо
сиёсатчи ва академик институтлари эҳтиёжларини қўллаб
-
қувватлаш учун ишлаб
чиқилган. У 200 дан ортиқ давлат томонидан қўлланиладиган ва 239 мамлакат ва
ҳудудлар билан божхона таърифлари (шу жумладан таъриф имтиёзлари) ҳақида
маълумот беради. Бундан ташқари, фойдаланувчилар экспорт бозорларини
устуворлаштириш ва таҳлил қилиш ҳамда бозорга кириш учун музокаралар ўтказиш
учун тайёрланган таърифлар бўйича квоталар, савдо воситалар, товарларни келиб
чиқиш сертификатлари, ЖСТ аъзолари билан боғлиқ таърифлар, таърифсиз чора
-
тадбирлар ва савдо оқимларини қамраб олади.
Ўзбекистон
Республикасининг
Ташқи
иқтисодий
фаолият
товар
наменкластураси таснифи бўйича мева
-
сабзавот маҳсулотлари ва улардан
тайёрланган шарбатлар, консервалар, майдаланган, пресланган, қуритилган ва
қадоқланган концервалар ТИФ ТН бўйича “20” код бўйича қабул қилинади. Шунга
асосан “ITC Trade Map” бўйича маълумотлар базасида жоҳонда мева шарбатлари
бозоридаги 2017
-
2018 йиллардаги маълумотларини хорижий валюта (АҚШ доллари)
ҳисобида шакллантирилади.
Мамлакатларни гурухлаш бўйича асосан
ТИФ ТНнинг “20” код
бўйича
маҳсулотлар
савдо индикаторлари маълумотларидан фойдаланилади. Унга кўра: 2018
йилдаги импорт хажми (минг АҚШ доллори), савдо баланси (минг АҚШ доллори), 2018
йилда 2014 ва 2017 йилларга нисбатан ўсиши (%), жами маҳсулот импортида
мамлакатнинг улуши (%), етказиб берувчи мамлакатларнинг ўртача масофаси (км),
етказиб берувчи мамлакатлар концентрацияси
(Herfindahl index
2
), савдо таърифлари
3
,
бизнес юритиш рейтинги (Doing Business economy rankings)
.
Тахлил ва натижалар
Кластер таҳлилни ўтказишдан асосий мақсад экспорт имкониятлари кенг бўлган
мамлакатлар гурухини ажратишдир. Мақсаддан келиб чиққанда белгиланган
меъзонлар асосида мамлакатларни гурухлаш, экспорт қилувчи корхоналар учун
маълум даражада бир ҳил деган гипотезадан келиб чиқади. Ушбу гупотезага
асосланган ҳолда
кластерлаш
мева
-
сабзавотлар импорт қилувчи мамлакатларни 5 та
асосий йўналиш бўйича сегментланади.
Кластерлашнинг бир қатор усуллари мавжуд бўлиб улар 3
-
расмда ифодаланган.
Кластерлаш усуллари ва танланган меъзонлар бўйича қийматларни ўлчовига
асосланади ва гурухлар таркиби танланган мамлакатлар бўйича амалга оширилади
.
Кластер таҳлилини амалга ошириш учун 3
-
жадвал маълумотларини “SPSS
statistics” дастурий пакетидан фойдаланган ҳолда амалга ошириш мақсадга мувофиқ
.
2
Ушбу индекс мамлакатнинг рақобат мухитини ифодаловчи кўрсаткич сифатида қабул қилинади. Унга кўра 0.10
-0.18
концентрланган, 0,18 дан юқори бўлган холатда концентрланмаган.
3
Мамлакатлар бўйича тегишли маҳсулот тури бўйича қўлланиладиган ўртача бож тарифлари. Ушбу таърифлар World Tariff
Profile (WTP) методологияси бўйича HS2 ва HS4 даражалари бўйича қабул қилинади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
112
2/2020
(№
00046)
Кластерлаш учун “ITC Trade Map” бўйича шакллантирилган маълумотлар базаси
4
“SPSS statistics” дастурий пакетидан фойдаланган ҳолда таҳлил қилинади. ТИФ ТНнинг
“20” код бўйича маҳсулотлар импорт қилувчи жами 184 та мамлакат Ўзбекистон учун
мақсадли бозордир. Мақсадли бозор қуйидаги меъзонлар асосида сегментланади:
2018 йилдаги импорт хажми, ташқи савдо баланси, 2018 йилда 2014 ва 2017 йилларга
нисбатан импорт хажмининг ўзагириш, жаҳон импортидаги улуши, импорт қилувчи
мамлакатларнинг ўртача масофаси, мамлакатнинг концентрлашув даражаси,
таърифлар ва бизнес юритиш рейтинги.
3-
расм. Кластерлаш усуллари
5
Танланган меъзонлар бўйича ўлчов бирликлар турли шаклларда эканлигини
назарда тутган холда иерархик кластерлаштиришнинг “Ward’s” усулидан
фойдаланилади. Ушбу усул танланган меъзонлар бўйича қийматларни дисперсияси
асосида мамлакатларни гурухлайди. “Ward’s” усулидан фойдаланиб мамлакатларни 5
та асосий сегментга ажратилади
.
“SPSS statistics” дастурий пакетининг кластерлаш
модулининг “Ward’s” усули асосида
1-
жадвал маълумотлари олинди.
Ўзбекистон томонидан 2018 йилда жами 25 та мамлакатга ТИФ ТНнинг “20” код
бўйича маҳсулотлар экспорт қилинган бўлиб, мақсадли сегментнинг атига 14 фоизи
қамраб олинган. Кириб бориш қийин бўлган энг жозибадор сегментнинг қарийб 60
фоизи яъни 5 та мамлакатнинг 3 таси ўзлаштирилган. Агросаноат
инновацион
ривожлаётган ва рақобат мухити юқори бўлган 2
-
сегментга жами 43 та мамлакат
бирлашди, ушбу сегментга кирувчи битта мамлакатга 2018 йилда маҳсулот экспорт
қилинган ва бу бозор ўзлаштирилган. Ўзбекистон учун энг жозибадор 3
-
сегментга
жами 47 та мамлакат хос бўлиб, ушбу мамлакатларнинг 14
таси Ўзбекистон шарбатлари импорт қилинган. Эътиборлиси
,
ушбу мамлакатлар
гурухи асосан МДХ мамлакатлари ҳисобланиб, бу сегментда ҳам 25 га яқин
мамлакатлар бозори ўзлаштирилмаган. Охирги 5
-
сегментда 47 та мамлакат жой олган
4
Жаҳон
савдо
ташкилотининг
жахон
савдо
статистикаси
маълумотлари.
Манба:
5
Муаллиф ишланмаси
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
113
2/2020
(№
00046)
бўлсада, уларнинг атига 4 тасига мева
-
сабзавот шарбатлари ва консервалари экспорт
қилинади. Бироқ, ушбу сегмент қайта ишланган мева
-
сабзавот маҳсулотларини энг
кам истеъмол қилувчи мамлакатлардир.
1-
жадвал
Ўзбекистонинг шарбат бозори сегментларидаги
иштироки
6
Кластер
(сегмент)
Жами сегмент бщйича
мамлакатлар
Ўзбекистон томонидан экспорт
қилинган мамлакатлар
Сегмент
бахоси, фоиз
Сони
,
бирлик
Улуши
,
фоизда
Сони
,
бирлик
Номи
1
5
2,8
3
АҚШ, Германи, Буюк
Британия
60
2
43
24,3
1
Корея
2
3
40
22,6
14
Россия, Қозоғистон,
Беларуссия,
Қирғизистон,
Украина, Азарбежон,
Грузия, БАА, Канада,
Литвия, Латвия,
Полша, Болгария,
Чехия
35
4
47
26,6
3
Покистон, Эрон,
Индонезия,
6
5
42
23,7
4
Туркманистон,
Тожигистон,
Афғонистон, Ироқ
10
Жами
177
100,0
25
14
Хулоса
ва таклифлар
Халқ хўжалиги тармоқларининг мавжуд
бозор
имкониятларни аниқлаш
мақсадида турли йўналишлардаги аналитик гуруҳлаш усулларидан фойдаланиш
амалиётини кенгайтириш тавсия этилади. Кластер таҳлили ўзгарувчиларнинг ўзаро
мувофиқ бўлган маълум белгилар асосида таснифлашни назарда тутади. Ушбу усул
асосида маркетингда сегментлаш бўйича олиб бориладиган тадқиқотлар кўламини
кенгайтириш мақсадга мувофиқ.
Корхоналар маркетинг амалиётда рақобат муҳитини таҳлил этиш, сегментлаш,
нархлаштириш, тавор стратегияларидан ишлаб чиқишда кластер тахлил усулларидан
фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Глобал бозорларни самарали ўзлаштиришда,
сегментлашда кластер тахлил усулидан фойдаланиш амалга ошириладиган маркетинг
тадқиқотлари самарадорлигини оширади.
Амалга оширилган тахлил натижаларидан маълум бўлмоқдаки, мамлакатимиз
мева
-
сабзавот шарбатлари ишлаб чиқарувчи корхоналар учун ўзлаштирилмаган бозор
сегментлари мавжуд. Иккиламчи маълумотлар асосан маркетинг муаммоларини
кўйиш мақсадларида амалга оширилишини назарда тутиб, аниқланган сегментлар
бўйича қўшимча тадқиқотлар ўтказилиши талаб этилади.
6
Муаллиф хисоб китоблари натижалари
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
114
2/2020
(№
00046)
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Малхотра Нэреш К. Маркетинговые исследования. М.: Вильямс, 2002. —
956
с.
2.
Майкл Портер. Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и
конкурентов. © Издание на русском языке, перевод, оформление. ООО «Альпина
Паблишер», 2015
3.
Smith, W. (1956), "Product Differentation and Market Segmentation as Alternative
Marketing Strategies," Journal of Marketing, 21, 3-8.
4.
Wind, Y. (1978), "Issues and Advances in Segmentation Research," Journal of
Marketing Research, 15 (August), 317- 37.
5.
Girish Punj and David W. Stewart. Cluster Analysis in Marketing Research: Review
and Suggestions for Application. Journal of Marketing Research,Vol. 20, No. 2 (May, 1983),
pp. 134-148. Published American Marketing Association.
6.
Malak Tleis, Roberta Callieris, Rocco Roma, (2017) "Segmenting the organic food
market in Lebanon: an application of Kmeans cluster analysis", British Food Journal, Vol. 119
Issue: 7, doi: 10.1108/BFJ-08-2016-0354
7.
Т.Полушина. Внешняя торговля стран мира: кластерный
анализ по структуре
экспорта стран мира. Электронный научно
-
практический журнал «Современные
научные исследования и инновации». http://web.snauka.ru/issues/2013/12/30456
8.
Ramu Govindasamy, Surendran Arumugam, Jingkun Zhuang, Kathleen M. Kelley,
Isaac Vellangany. Cluster Analysis of Wine Market Segmentation
–
A Consumer Based Study
in the Mid-Atlantic USA. Economic Affairs, Vol. 63, No. 1, pp. 151-157, March 2018. DOI:
10.30954/0424-
2513.2018.00150.19 ©2018 New Delhi Publishers. All rights reserved.
9.
Ansah, Isaac Gershon & Gardebroek, Cornelis & Ihle, Rico & Jaleta, Moti, 2014.
"Analyzing Developing Country Market Integration with Incomplete Price Data Using Cluster
Analysis," 2014: Food, Resources and Conflict, December 7-9, 2014. San Diego, California
197169, International Agricultural Trade Research Consortium.
10.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 5 ноябрь куни
мева
-
сабзавотчилик тармоғини янада ривожлантириш ва экспортини ошириш, аҳоли
томорқасидан самарали фойдаланишни таъминлаш масалаларига
бағишланган
видеоселектор йиғилиши
. Uza.uz
11.
Naresh K.Malhotra. Marketing research: an applied orientation. Four Edition, -
Prentice Hall, USA, 2016. -1184 p.
