“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
42
3/2021
(№
00053)
КОРХОНАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА КОРХОНАЛАРНИНГ
МОЛИЯВИЙ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИНИНГ ЎРНИ
Абдумуротов Шохруҳ Шавкат ўғли
Tошкент давлат иқтисодиёт университети
“Солиқлар ва суғурта иши” кафедираси ассистенти
Аннотация.
Мазкур мақолада
корхоналарни ривожлантиришда
корхоналарнинг
молиявий
ҳолати
таҳлилининг
ўрни
ёртилган.
Шунингдек,
корхоналарнинг
молиявий
ҳолати
таҳлил
қилиўда
кўрсаткичлар
таклиф
этилган.
Бундан
ташқари,
корхоналарни
ривожлантиришда
корхоналарнинг
молиявий
ҳолати
таҳлилил
қилиш
бўйича
таклифлар
берилган.
Калит сўзлар:
корхоналарнинг молиявий ҳолати, молиявий барқарорлик, хўжалик
юритувчи субъектлар,
миқдор
кўрсаткичлари,
рентабелли кўрсаткичлари.
Кириш
Корхоналар
молиявий
ҳолатининг
таҳлили
корхона
молия
-
хўжалик
фаолиятини
ҳар
томонлама
чуқур
ўрганишни
назарда
тутади.
Ушбу
таҳлил
жараёни
учун
аниқлаб
олинган
мақсади
таҳлилнинг
йўналиши,
батафсиллик
даражаси,
таҳлил
жараёнида
фойдаланилган
маълумотлар,
таҳлил
амалларининг
қўлланиши
кабиларга
таъсир
кўрсатади.
Корхона
молиявий
ҳолати
таҳлилининг
мақсадидан
келиб
чиққан
ҳолда
таҳлилий
амаллар
танланади
[1].
Республикамизда иқтисодиётни ривожлантириш ва либераллаштириш
шароитида иқтисодий ўсиш, макроиқтисодий ва молиявий барқарорликка эришиш
асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев: «Ҳаммамиз яхши тушунамиз, ҳар қандай ислоҳот ва ўзгаришни
барқарор иқтисодиётсиз амалга ошириб бўлмайди. Биз ўтган йил давомида бу борада
кенг кўламли ишларни бошладик. Лекин миллий иқтисодиётимизни мустаҳкамлаш,
юртимизни ривожланган давлатлар қаторига олиб чиқиш учун олдимизда ҳали кўплаб
вазифалар турибди» [
2
] деб таъкидладилар. Бу эса, ўз навбатида хўжалик юритувчи
субъектлар фаолиятини ривожлантириш, самарадорлигини оширишни тақозо этади.
Корхоналар
молиявий
ҳолати
таҳлили
корхонанинг
жорий
ёки
стратегик
манфаатларидан
келиб
чиққан
ҳолда
турли
хил
бўлиши
мумкин.
Таҳлилнинг
мақсади
корхона
фойдасига
таъсир
кўрсатувчи
омилларни
миқдор
кўрсаткичларини
ва
таъсир
даражасини
аниқлаш,
хўжалик
маблағларидан
фойдаланиш
самарадорлигини
аниқлаш,
корхона
мулкдорларига
тегиши
бўлган
фойдани
кўпайтириш
йўлларини
аниқлаш
ва
шу
кабилар
бўлиши
мумкин.
Корхона
молиявий
таҳлили
жараёнида
ҳал
қилинадиган
вазифалар
таҳлил
олдига
қўйилган
мақсадга
боғлиқ.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Иқтисодий
таҳлилга
оид
турли
асарларда
корхона
молиявий
ҳолати
таҳлилининг
мақсадига
турлича
ёндашилган.
А.В.Воҳобов,
А.Т.Ибраҳимов
ва
Н.Ф.Ишонқуловлар
фикрига
кўра
,
корхона
молиявий
ҳолати
таҳлилининг
мақсади
“
....
молиявий
фаолиятидаги
ютуқ
ва
камчиликларни
аниқлаб,
маблағлардан
янада
тўғри
фойдаланган
ҳолда
ҳисоб
-
китоб
тартибини
мустаҳкамлашга
қаратилади.
Демак,
бу
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
43
3/2021
(№
00053)
маҳсулот
ишлаб
чиқариш
ва
уни
сотиш,
харажатларни
тежаш,
пул
-
молия
алоқалари
ва
бошқа
фаолиятларнинг
бир
-
бирига
боғлиқлигини
кўрсатади”
[3].
М.Рахимовнинг
фикрича
“Молиявий
таҳлил
мақсади
–
фирма
ва
компаниялар
молиявий
ҳолатини,
молиявий
натижалари,
пул
оқимларини
молиявий
ҳисобот
маълумотларида
ифодаланган
кўрсаткичлар
тизимидан
фойдаланган
даврий
ўрганишдан
иборат”
[4].
Проф. Пардаев М.Қ.нинг фикрича
,
молиявий барқарорлик коэффициентлари
гуруҳи компания эгалари ва кредиторлар ўртасидаги таваккалчиликнинг қандай
тақсимланганлигини кўрсатади. Унда молиявий қарамлик ва молиявий мустақиллик,
активларнинг қарамлик коэффициенти, фоизни қоплаш коэффициенти каби
коэффициентлардан фойдаланиш таклиф қилинган
[5].
Иқтисодчи олим Б.Ж.Хакимов корхоналарнинг жами активлари таркибида пул
маблағлари энг муҳим молиявий актив сифатида тан олинишини эътироф этади
[6].
Демак корхонанинг тезкор ликвидлиги яъни жорий активлари билан жорий
мажбуриятларини қоплаш коэффициенти айнан пул маблағларига боғлиқ бўлган
муҳим иқтисодий кўрсаткичдир. Иқтисодий
таҳлилнинг
мақсади
ҳозирги
шароитда
фаолият
кўрсатаётган
барча
фирма
ва
корхоналар
хўжалик
фаолиятини
уларни
бошқарувчиларга
ёққол
кўрсатиб
беришдан,
камчиликларни
очиб
ташлашдан,
ички
имкониятларни
(резервларни)
ишга
соладиган
чора
-
тадбирларни
ишлаб
чиқаришдан
иборатдир.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқот ишида
корхоналар
молиявий
ҳолати
таҳлил
қилишда
гуруҳлаш ва
таққослаш усулларидан кенг фойдаланилди. Хусусан, таққослаш усули корхона
фаолиятини таҳлил қилишнинг энг асосий усули бўлиб, ундан молиявий натижалар
таҳлилида ҳам фойдаланилади.
Бундан ташқари, корхоналарнинг
молиявий
ҳолати
таҳлили
кўрсаткичлар
орқали
таҳлил
қилинган.
Таҳлил ва натижалар
Корхоналар
молиявий
ҳолати
таҳлилининг
мақсадини
белгилашни
қуйидагича
амалга
ошириш
мумкин:
➢
эришилган
молиявий
натижани
унинг
ҳажми
ва
нисбий
катталиги
нуқтаи
назаридан
баҳолаш;
➢
қандай
омиллар
таъсирида
шаклланганлигини
аниқлаш;
➢
фойдани
ошириш
имкониятларини
ўрганиш;
➢
корхона
молиявий
ҳолатини
мустаҳкамлашни
таъминлаш.
Минтақалар
бўйича
корхона
ва
ташкилотларнинг
сони
йилдан
-
йилга
ошиб
бомоқда.
Хусусан,
2021
йилда
рўйхатга
олинганлар
сони
503538
мингтани
ташкил
қилган
бўлса,
тугатилган
корхоналар
сони
эса
11547
мингтани
ташкил
қилди
ва
шулардан
фаол
ишлаб
келаётганлари
475197
минг
яқинни
ташкил
қилди
(
жадвал).
Мамлакатда
корхоналар
сонинг
кўпайиши
корхонанинг
молиявий
холатига
боғлиқ
бўлади.
Таҳлилнинг
мақсади
белгилаб
олинганидан
кейин
таҳлилни
амалга
ошириш
жараёнида
ҳал
қилиниши
лозим
бўлган
вазифалар
аниқлаштирилади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
44
3/2021
(№
00053)
жадвал
Минтақалар
бўйича
корхона
ва
ташкилотларнинг
сони
(деҳқон
ва
фермер
хўжаликларисиз)
2021
йил
Рўйхатга
олинган
Фаол
Нофаол
Янги
ташкил
этилган
Тугатилган
Ўзбекистон Республикаси
503538
475197
28341
95311
11547
Қорақалполғистон Республикаси
22667
21968
699
4568
750
вилоятлар:
Андижон
40982
36726
4256
7849
848
Бухоро
29644
28233
1411
6041
957
Жиззах
22027
20993
1034
4384
403
Қашқадарё
31117
30180
937
5916
791
Навоий
21321
20133
1188
4354
785
Наманган
31815
30882
933
6345
1126
Самарқанд
41145
38946
2199
8828
991
Сурхондарё
26615
25367
1248
7666
722
Сирдарё
16436
15425
1011
3011
547
Тошкент
52239
46173
6066
8481
997
Фарғона
43529
42241
1288
8272
601
Хоразм
23462
21979
1483
4721
871
Тошкент ш.
100539
95951
4588
14875
1158
Манба:
сЎзбекистон
Республикаси
Давлат
статистика
қўмитаси
маьлумотлари.
Фойда
таҳлилининг
асосий
вазифалари
қуйидагилардир:
1)
таҳлил
қилинаётган
даврда
олинган
фойда
ҳажми
ва
таркибиниўрганиш;
2)
эришилган
фойда
ҳажмини
корхона
мулкдорининг
хўжалик
фаолиятини
давом
эттириш
ва
ривожлантиришга
бўлган
манфаатларини
таъминлашига
етарлилиги
нуқтаи
назаридан
баҳолаш;
3)
эришилган
фойда
ҳажмини
корхонанинг
ишлаб
чиқариш
ва
ижтимоий
ривожланиш
масалаларини
ҳал
қилишга
етарлилиги
нуқтаи
назаридан
баҳолаш;
4)
корхона
бўйича
тўлиқлигича
ва
унинг
таркибий
бўлинмалари
бўйича
фойда
режасининг
бажарилишини
баҳолаш;
5)
фойда
ва
хўжалик
фаолияти
рентабеллигининг
ўзгариш
тенденцияларини
аниқлаш;
6)
фойда
ва
рентабелликка
таъсир
кўрсатган
сабаб
ва
омилларни
аниқлаш
ва
уларни
миқдорий
баҳолаш;
7)
асосий
омилларнинг
ҳар
бирини
алоҳида
ўрганиш
ва
уларнинг
молиявий
натижага
умумий
таъсирини
баҳолаш;
8)
фойда
олиш
учун
фойдаланилган
ва
истеъмол
қилинган
ресурслардан
фойдаланиш
самарадорлигини
баҳолаш,
яъни
ресурслар
рентабеллиги
кўрсаткичларини
баҳолаш;
9)
фойда
ва
рентабеллик
кўрсаткичларини
ошириш
мақсадида
хўжалик
фаолиятини
такомиллаштириш
бўйича
имкониятларни
аниқлаш
ва
тадбирлар
ишлаб
чиқиш
[7].
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
45
3/2021
(№
00053)
Фойда
таҳлилини
реализация
қилинган
маҳсулот
ҳажми
билан,
шунингдек
фойдаланилган
ресурслар
қиймати
билан
боғлиқ
ҳолда
амалга
ошириш
мақсадга
мувофиқдир.
Бундай
ёндашув
бир
томондан
бевосита
олинган
тушум
билан,
иккинчи
томондан
моддий,
молиявий
ва
меҳнат
ресурсларининг
хўжалик
фаолиятини
амалга
оширишнинг
зарур
шарти
сифатида
амал
қилиши
билан
изоҳланади.
Фойда
ва
рентабеллик
таҳлилини
амалга
оширишнинг
асосий
маълумот
манбалари
сифатида
қуйидагиларни
кўрсатишимиз
мумкин:
Тўлов қобилияти (қоплаш) коэффициенти нафақат дебиторлар билан ўз вақтида
ҳисоб
-
китоб қилиш ва тайёр маҳсулотни қулай шароитда сотиш шарти билан, балки
бошқа моддий жорий (айланма) маблағлар элементлари шароитида баҳоланувчи
корхонанинг тўловга қобиллигини
кўрсатади. Коэффициентнинг камайиши корхона
тўлов имкониятларининг пасайиши ҳақида хабар беради
[8].
Корхоналарни
ривожлантиришда
корхоналарнинг
молиявий
ҳолати
таҳлилил
қилишда
қуйдаги
асосий
кўрсаткичлар
орқали
таҳлил
қилинади:
1.
Коэффициент қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
Тққ =
жорий (айланма) активлар
_______________________ =
А2
__________
бунда:
жорий мажбуриятлар
П2 —
Умм
А2 —
жорий (айланма) активлар (ишлаб чиқариш захиралари, тайёр маҳсулот,
пул маблағлари, дебиторлик қарзлари ва б.), баланс активининг II бўлими, 390
-
сатр;
П2 —
мажбуриятлар, баланс пассивининг II бўлими, 770
-
сатр;
Умм —
узоқ муддатли мажбуриятлар (бухгалтерия баланси 490
-
сатр).
Агар тўловга қобиллик коэффициенти ҳисобот даври сўнгида 1,25 дан паст
қийматга эга бўлса, корхона тўлов қобилиятига эга эмас деб ҳисобланади.
2.
Ўз айланма маблағлари билан таъминланганлик коэффициенти молиявий
мустаҳкамлик, корхона эгалари ва кредиторлар манфаатларининг нисбати учун зарур
бўлган корхонанинг ўз айланма маблағларининг мавжудлигидан далолат беради
Коэффициент қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
Ўак =
(П1 + Уқк) —
А1
_______________________
бунда:
А2
А1 —
узоқ
муддатли активлар (асосий воситалар, номоддий активлар, капитал
қўйилмалар ва б.), баланс активининг I бўлими, 130
-
сатр;
П1 —
ўз маблағлари манбалари (устав капитали, резерв капитали, қўшимча
капитал, тақсимланмаган фойда ва б.), баланс пассиви I бўлимининг натижаси 480
-
сатр.
Уқк —
узоқ муддатли активларни олиш учун йўналтирилган узоқ муддатли
қарзлар ва кредитлар (бухгалтерия баланси 570 ва 580
-
сатрлардан ҳисоблаш орқали);
Ушбу каср сурати корхона ўз маблағлари суммасининг қанча қисми айланма
маблағларга йўналтирилгани, махражи —
барча айланма маблағлар суммасини
кўрсатади. Ушбу коэффициентнинг энг кам қиймати —
0,2.
Агар ўз айланма маблағлари билан таъминланганлик коэффициенти ҳисобот
даври охирида 0,2 дан кам қийматга эга бўлса, у ҳолда корхона ўз айланма маблағлари
билан таъминланмаган ҳисобланади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
46
3/2021
(№
00053)
3.
Рентабеллик коэффициенти корхонанинг молиявий
-
хўжалик фаолиятининг
фойдалилик (зарарлилик) даражасини кўрсатади.
Харажатлар
рентабеллиги
коэффициенти
қуйидаги
формула
бўйича
ҳисобланади:
Хрк =
Стф
__________
бунда:
Х
Стф —
Фойда солиғини тўлагунга қадар фойда «Молиявий натижалар
тўғрисидаги ҳисобот» 2
-
сонли шаклнинг 240
-
сатр 5
-
устуни, ёки Фойда солиғини
тўлагунга қадар зарар «Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот» 2
-
сонли шаклнинг
240-
сатр 6
-
устуни «–» белгиси билан;
Х —
жами харажатлар, «Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот» 2
-
сонли
шаклдан сатрлар (020 «6
-
устун» + 040 «6
-
устун» + 170 «6
-
устун» + 230 «6
-
устун»)
йиғиндиси.
4.
Активлар рентабеллиги коэффициенти фақатгина йил якунларига кўра
қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
Арк =
Стф
__________
бунда:
Ўб
Ўб —
баланснинг жами активи ёки пассивининг ўртача қиймати бўлиб, ўртача
арифметик ёки ўртача хронологик формула бўйича ҳисобланган.
Агар ҳисобот даври учун рентабеллик коэффициенти:
нолдан паст (манфий кўрсаткич) чиқса, корхона зарар кўриб ишлаётган;
0,05 дан паст чиқса, корхона паст рентабеллик (монопол корхоналардан
ташқари) ҳисобланади.
5
. Ўз ва қисқа муддатли қарз маблағларининг нисбат коэффициенти қарз
маблағларини ўз манбалари орқали қайтариш билан таъминланганлик даражасини
белгилайди.
Коэффициент қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
Ўқк =
П1
__________________
П2 —
Умм
Агар ўз ва қисқа муддатли қарз маблағларининг нисбат коэффициенти ҳисобот
даври сўнгида 1 дан паст қийматга эга бўлса, бу ҳол корхонада молиявий
таваккалчилик мавжудлигидан гувоҳлик беради.
Коэффициентнинг тушиб бориши корхона молиявий таваккалчиликнинг ошиб
боришини англатади.
6
. Ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш коэффициенти ишлаб чиқариш
қувватларининг юкланиш даражасини билдирувчи кўрсаткичдир:
Қфк
Qҳак.
=_______________________
бунда:
Qлойиҳа —
(Qижара + Qконсерв.)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
47
3/2021
(№
00053)
Qҳақ. —
таққосланадиган қиймат кўринишидаги ҳисобот даврида чиқарилган
маҳсулот (кўрсатилган хизматлар)нинг ҳақиқий ҳажми;
Qлойиҳа —
таққосланадиган қиймат кўринишидаги белгиланган вақт давомида
маҳсулот чиқариш (хизматлар кўрсатиш)нинг энг кўп ҳажми, унга асосий технологик
ускуналардан тўлиқ фойдаланиш ва белгиланган иш режимига риоя қилиш орқали
эришиш мумкин;
Qижара —
ижарага берилган (таққосланадиган) қувватлардаги маҳсулот
ҳажмлари;
Qконсерв. —
консервацияланган (таққосланадиган) қувватлардаги маҳсулот
ҳажмлари.
Агар ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш коэффициенти ҳисобот
даврида 0,5 дан ёки ўртача тармоқникидан паст бўлса, у ҳолда корхона ишлаб чиқариш
қувватларидан фойдаланиш даражаси паст ҳисобланади.
7
. Асосий воситаларнинг эскириш коэффициенти асосий фонднинг давр учун
эскириш улушини билдирувчи кўрсаткич бўлиб, асосий воситаларнинг бошланғич
нархига нисбатан эскириш қийматини аниқлайди.
Авэк =
Э
___________
бунда:
А
Э —
асосий воситаларнинг эскириши, «Бухгалтерия баланси» 1
-
сон шакл, 011
-
сатр;
А —
асосий воситаларнинг бирламчи қиймати, «Бухгалтерия баланси» 1
-
сон
шакл, 010
-
сатр.
Агар асосий воситаларнинг эскириш коэффициенти кўрилаётган давр охирида
0,5 қийматидан ошса, корхонада асосий воситалари сезиларли даражада эскирган
ҳисобланади.
Хулоса ва таклифлар
Тадқиқотларимиз
натижасида,
корхоналарни
ривожлантиришда
корхоналарнинг
молиявий
ҳолати
таҳлилининг
ўрнин
ошириш
мақсадида
қуйдаги
таклифларни
ишлаб
чиқдик:
1.
Корхонанинг
тўлов
қобилиятини
ошриш
ва
1,25 дан паст қийматга
тушиб
кетмаслигини таминлаб бориш. Бунинг учуни корхонанинг жорий (айланма)
активларини кўпайтириш йўлларини ишлаб чиқиш;
2.
Корхонанинг
активлар рентабеллиги
ошириб бориш ва 0,05 дан паст
бўлмаслигини таьминлаш
эришиш;
3.
Ўз ва қисқа муддатли қарз маблағлари
1 дан паст қийматга
тушиб кетмаслиги
учун ва молиявий таваккалчиликнинг ошиб боришига йўл қўйилмаслиги учун чора –
тадбирлар ишлаб чиқиш.
4.
Ишлаб чиқариш қувватларидан
тўлиқ
фойдаланиш
ва корхонанинг
инновацион таварлар ишлаб чиқишга босқичма
-
босқич ўтиб боришини таминлаш.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
М.Қ.Пардаев, И.Т.Абдукаримов, А.А.Абдиев, Б.И.Исроилов Корхоналарда
молиявий хисоботлар тазлили. Укув кулланма. Тошкент, Солик; Академияси, 2008.
- 78
бет.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
48
3/2021
(№
00053)
2.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
энг асосий ва долзарб сиёсий, ижтимоий
-
иқтисодий масалалар ва жамиятни
демократик ривожлантириш бўйича Мурожаатномаси. Тошкент. 2017 йил 22 декабрь.
3.
Хакимов Б., Холмирзаев У. Пул маблағлари ҳисоби ва таҳлилини халқаро
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart
-aprel, 2020 yil
2/2020 (№ 00046) http://iqtisodiyot.tsue.uz
.
4.
Iqtisodiyot subyektlari moliyaviy holatining tahlili. O'quv qo'llanma Raximov M.Yu.
O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi Toshkent Moliya instituti. -T.:
«IQTISOD
-
MOLIYA», 2013.
392 b.
5. Calculation of the invested capital profitability in the financial condition analysis
process. Khasanov B.A., Mukumov Z.A., Alikulov A.I., Djumanova A.B., Eshboev U.T.,
Hasanova R.B. International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 28, No. 14,
(2019), pp. 42-48.
6. Akramov E.A. Korxonalarning moliyaviy holati tahlili.
O’quv q’llanm
a.
–
T., 2007.
7.
Uktamov H. F. Problems of Evaluation and Procuring Economic Security At
Enterprises //Asian Journal of Technology & Management Research.
–
2020.
–
Т
. 10.
–
№.
01.
