“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
1
А.Қодиров,
иқтисод фанлари доктори, профессор
ДЕМОКРАТИК ЖАМИЯТ ҚУРИЛИШИ “ЎЗБЕК МОДЕЛИ” НИНГ
ТАМОЙИЛЛАРИ ВА ТАЯНЧ УСТУВОР ВАЗИФАЛАРИ
Юртимиз мустақиллигининг 20 йиллик шодиѐнасида ҳар биримиз ҳақли
равишда қўлга киритилган ютуқларни сарҳисоблаб, тарихга айланиб бораѐтган
ўтган йилларни кўз ўнгимиздан ўтказишга ҳаракат қиламиз.
Мустақиллигимизнинг қисқа тарихини хронологик жадвал сифатида
тасвирламоқчи бўлсангиз, Президентимиз академик Ислом Каримовнинг
танланган, йиғма жилдларини қайта-қайта қўлга олиб мутолаа қилинг.
Аминмизки, мустақиллик йилларида яшаган ҳар бир кун, ҳар бир ойда бўлган
янгиликлар, жамиятдаги ўзгаришлар кўз ўнгингизда гавдаланиб боради.
Ишлаб чиқариш даражасининг пасайиб бориши, истеъмол товарларининг
етишмай қолиши, ҳатто республика очарчилик ѐқасига келиб қолиш хавфининг
пайдо бўлиши, истеъмол бозорига қўшни мамлакатлардан Россия Иттифоқи
валютаси - рублининг кириб келиши, унинг исканжасида қолиш, нарх индекси
инфляция даражасининг минглаб ўсиб бориши жараѐнида халқни ўз
мустақиллигига ишонтириб бориш, унинг бирлиги, ҳамфикрлигининг
сақланиши, етарлича валюта захирасига эга бўлмай устамонлик билан четдан
кераклича озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб олиб, аҳоли очарчилигининг олди
олиниши, миллий валютамизнинг чиқарилишига тайѐргарлик ва уни муомалага
чиқариш, қаттиқ пул-кредит сиѐсатининг ўрнатилиши, барча МДҲ давлатлари
ичида биринчи бўлиб 1996 йилдан бошлаб ишлаб чиқариш ўсишига эришиб,
2000 йилга келиб, миллий иқтисодиѐтнинг кўпчилик тармоқларида, айниқса
аҳоли яшаш шароитининг 1990 йил даражасидан юқори бўлишига эришишини
таъминлаган бозор иқсодиѐтига ўтиш ва жамиятни демократик қайта
қурилишининг
“ўзбек модели”
ҳисобланади.
Тўғри, мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида “катта оғаларимиз”
ташқаридан ўз таклифларини киритмоқчи бўлдилар. Биров
“фалаж қилиб
даволаш”
йўлини таклиф этса, иккинчиси Ўзбекистонга
“турк модели”
ни,
учинчиси Жанубий Корея давлати билан хамкорлигимизни кўриб, Кореяча
модель Ўзбекистон келажагини белгилайди, деб даъво қилдилар. Улар ўз
тарбиялари ва билимлари даражасида хулоса қилганларки, ҳар бир
мустақилликка эришган мамлакат халқининг ўз урф-одатлари, удум ва
дунѐқарашидан келиб чиқиб иқтисодий, ҳуқуқий ва сиѐсий базани
шакллантириш зарурлигини тушунмас эдилар.
Мазкур ҳолатларни инобатга олган, ўзимизга хос ва ўзимизга мос “ўзбек
модели”ни бугун ҳақли равишда жаҳон олимлари томонидан ўрганиб талқин
қилишса, ўйлаймизки, янгича бир дунѐқарашга эга бўлар эдилар. Республика
Президенти томонидан кўрсатиб берилган шаклан оддий, лекин мазмунан кенг
маънони англатувчи бозор иқтисодиѐтига ўтишнинг тарихий беш тамойили
демократик жамият қуриш “ўзбек модели”нинг ўзагини ташкил этади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
2
Иқтисоднинг сиѐсатдан устунлигини
Давлат бош ислоҳотчи сифатида қонун
устуворлигига асосланиб, ижтимоий ҳимояни йўлга қўйиб, босқичма-
босқич ривожланиб бориш “ўзбек модели”нинг беш тамойили бўлиб,
уларнинг ҳар бирини илмий ўрганиш мақсадга мувофиқдир.
Тамойиллар бу бировнинг хоҳиш иродасига боғлиқ бўлмаган ва
ўзгартирилишига йўл қўйилмайдиган тушунчалардир. Даставвал ўтказиладиган
ислоҳотларнинг мақсади, йўналиши, даражаси, кенглиги ва вақт бирлигини
кўрсатиб, улар ижросини таъминлаш учун юзлаб, керак бўлса, минглаб
тадбирларни ўтказиш зарур бўлади. Демократик жамият қуришнинг бош
меъмори ҳисобланган Президентимиз томонидан “ўзбек модели”да тўғри
белгиланган беш тамойилдан ташқари ўтказилаѐтган ислоҳотларни таянч
нуқталари ҳам тўғри белгиланиб олинди. Аслида уч бурчакли асосга эга бўлган
ҳар қандай жисм мустаҳкам ўрнашганидек республикамиз мустақиллик
йилларида ўтказилган ислоҳотлар:
-
миллий валютамизни муомалага киритиш, пул муомаласини тўғри
ташкил қилиш орқали сўмнинг халқаро нуфузини ошириб бориш;
-
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш;
-
янгича онг ва тафаккурга эга, юрт мустақиллигини қадрлайдиган
кадрлар ва раҳбар ходимлар тайѐрлашдек ушбу глобал ўзаро узвий боғлиқда
бўлган учта муҳим таянч масалаларни тўғри ташкил этиш, йўлга қўйиш ва шу
йўналишда ишларни олиб боришга қаратилганки, улар юртбошимиз таъбирича,
жамият қурилишида ҳар доим устувор бўлиб қолаверади.
Ҳар қандай ҳақиқат илмий мушоҳада ва самимий баҳслашувларда
яратилганидек, юртимиз мустақиллигининг шонли 20 йиллик тарихини
ўрганиб, жаҳон ҳамжамиятлигига демократик жамият қурилишининг
“ўзбек модели” ва унинг устқурмаси ҳисобланмиш бозор иқтисодиѐтига
ўтишнинг беш тамойили ҳамда ривожланишнинг мустаҳкам асоси, базиси
ҳисобланган учта таянч устувор вазифанинг кун тартибига қўйилиши,
ташкил этиш ва ҳал этилишига қилинган чора-тадбирларни кўрсатиб
бериш ҳар бир зиѐли, илмли инсонларнинг вазифаси деб ҳисоблаймиз.
Демократик жамият қурилишининг “ўзбек модели” устқурмаси
ҳисобланмиш бозор иқтисодиѐтига ўтишнинг беш тамойили ва унинг базиси
бўлган уч таянч устувор вазифани ўрганиш йирик илмий иш мавзуси бўлиб,
мақола ҳажмида мазкур йўналишнинг иккинчи қисми устувор вазифаларни
ўрганишга қаратилган алоҳида чизгиларни баѐн қилиш билан чекланамиз.
Юқорида номлари батафсил келтирилган вазифалар - пул муомаласини
бошқариш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш ҳамда
кадрларни тайѐрлаш деб қисқача белгилаб олиб, биринчидан, улар орасидаги
ўзаро боғлиқликни аниқ эътироф этиш зарур.
Кўринишидан ушбу вазифалар орасида пул муомаласини бошқаришнинг
бирламчи ўринга чиқариб кейингилари уни тўлдиради, - деб айтиш мумкин эди.
Лекин фикримизча, мазкур вазифалар ҳар бири алоҳида мустақил устувор
йўналиш бўлган учун ҳам жамият ривожланишининг таянч асоси ҳисобланади.
Улар мустақил бўлганда ҳам ўзаро боғлиқликда бўлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
3
Пул муомаласининг тўғри ташкил қилиниши кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни ривожлантирса, шу асосда товар бозорида талаб ва таклиф
ўртасидаги мувозанат барқарорлашса, пул муомаласи ҳам мустаҳкамланиб
боради. Республика Президентининг
“Биз олдимизга қандай вазифа
қўймайлик, қандай муаммони ечиш зарурати туғилмасин, гап охир-оқибат
барибир кадрларга ва яна кадрларга бориб тақалавериши, бизнинг
келажагимиз, мамлакатимизнинг келажаги, ўрнимизга ким келишига ѐки
бошқачароқ айтганда, қандай кадрлар тайѐрлашимизга боғлиқ”,
– деб
билдирган қисқа, бир фикрлари
биринчидан
кадрлар тайѐрлаш вазифасининг
нақадар устувор ва доимий хусусиятга эга эканлигини кўрсатса, иккинчидан
биз қандай вазифаларни бу пул муомаласи бўладими ѐки кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, охир-оқибат кадрлар масаласи билан
боғлиқ бўлади. Яъни, пул муомаласини тўғри ташкил этиш ѐки тадбиркорликни
ривожлантириш учун ҳам ўқимишли, юқори савияли кадрлар керак. Демак,
мазкур учала таянч устувор вазифалар ўзаро бир-бирига боғлиқ ҳолда
ривожланади.
Иккинчидан,
демократик жамият қурилишининг учала таянч устувор
вазифалари ўзаро боғлиқликда бўлгани билан ҳам мустақилдир. Бугунги кунда
ЯИМнинг 52 %дан ортиғини яратиб бераѐтган ѐки истиқболда ушбу
кўрсаткични 70-80 % еткизиш мумкинлиги кутилаѐтган кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, шубҳасиз, мустақил ва устувор
вазифадир. Иқтисодиѐтнинг томирдаги қони сифатида бадиий тасвирланадиган
пул муомаласининг тўғри ташкил этилиши эвазига ҳам иқтисоднинг ўсишига
ва фаровонликка эришиш мумкин. Шунинг чун ҳам у устувор ва мустақил
вазифа сифатида ўрганишга лойиқдир. Ҳар иккала устувор вазифани амалга
оширувчиси мустақиллигимизнинг мазмун - моҳиятини тушунган, унга содиқ,
ўқимишли, ўз касбининг устаси кадрлар салохиятидир. Демак, кадрлар
тайѐрлаш даврий аҳамият касб этмай доимий ва устуворлиги жиҳатдан
мустақил вазифадир.
Мазкур вазифаларнинг бирини бошқаларига нисбатан аҳамиятлироқ, деб
хулоса қилиш, бизнингча, нотўғри. Уларнинг ҳар бирини мустақил ўрганиш
жараѐнида моҳият, мақсад ва вазифалари кенгроқ намоѐн бўлиб боради.
Масалан, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш масаласини
ҳуқуқий, меъѐрий, амалий ва илмий йўналишларда ўрганиш бугунги кунда
юқори даражада қамраб олинган. Чунки Президентимиз томонларидан,
мустақилликнинг биринчи йилларидан бошлаб, аҳолининг истеъмол
товарларига ўсиб борувчи эҳтиѐжини тезроқ қондириш ва янги иш жойларини
яратишга кичик бизнесни ривожлантириш орқали яқин йилларда эришиш
мумкинлигини кўрсатиб, айниқса 2011 йилни мазкур соҳани ривожлантириш
йили деб эълон қилиниши ҳам бунга бир сиѐсий асос яратди.
Кейинги таянч, устувор вазифалардан кадрлар тайѐрлаш бугунги кунда
фақат ҳуқуқий, меъѐрий ва амалий йўналишларда ўрганилмоқда. Кадрлар
тайѐрлаш миллий дастури қабул қилиниб тўлиқ амалиѐтда жорий этилди. Ўн
икки йиллик мажбурий таълим тизими, бакалавриат ва магистратуралар орқали
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
4
юқори
малакали
мутахассислар
тайѐрланаѐтган
бўлса,
Ўзбекистон
Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва Жамият қурилиши ҳамда
Банк - молия академиялари орқали раҳбар мутахассислар тайѐрлаш йўлга
қўйилди.
Лекин ушбу қўлга киритилган ютуқларни ўрганиб, уларни
такомиллаштириш,
кадрлар
тайѐрлашни
пастдан
юқорига
элтувчи
мужассамлашган тизимини доимий, бир меъѐрда ишланиши, кадрлар
дунѐқараши, эътиқоди ва ишбилармонлигини ривожлантириш концептуал
тизимини ва бошқа, кунлик ҳаѐтдан келиб чиқувчи вазифаларни ўрганиб, ҳал
қилиб берувчи илмий муҳит юзага келмаяпти.
Мустақиллигимизнинг биринчи йилларидан кадрлар тайѐрлаш тизимини
илмий ўрганишни йўлга қўймаган эканмиз, 20 йиллик шонли тарихимизда
мустақил мамлакатнинг янги кадрлари ва раҳбар ходимларини тайѐрлаган
миллий дастуримиз, яратилган янги тизимнинг илмий асосланган якуний
натижаларини жаҳон ҳамжамиятига кўрсатиш вақти келди.
Пул муомаласини барқарорлаштириш масаласи ҳам қонуний, меъѐрий ва
амалий жиҳатлардан мустақил асосларга эга. Мазкур масалани фан жиҳатидан
ўрганилмаяпти десак, албатта нотўғри бўларди. Республикамиз пул тизими ва
уни бошқариш алоҳида докторлик ва номзодлик диссертациялари мавзуси
бўлган бўлса-да, лекин бу кундалик ҳаѐтимизда мавжуд бўлган муаммоли
масалаларнинг ҳал қилинишида денгиздан бир томчи сифатида изсиз бўлиб
қолмоқда.
Мустақиллик йилларида ҳимоя қилинган илмий ишларни варақлар
экансан, беихтиѐр,
“наҳот республикамизда ўтказилаѐтган иқтисодий
ислоҳотларни ўрганган чет эллик профессорлар мавжуд бўлса, ѐинки
“ўзбек модели” бошқа юртларда яшаб ижод этган олимлар дунѐқарашига
мос келса”
, деб фикр қиласан. Чунки бўлажак олимларимиз ўзлари ўрганаѐтган
масалани бошқа юрт иқтисодчилари ҳам ўрганаяптилар деб, ҳатто баъзилари
бутун илмий ишларида келтирган фикрларни хориж олимлари фикрлари билан
маъқулламоқчи бўладилар.
Республикамиз 1992 йил 2 июлда Халқаро валюта фондига аъзо
бўлди, у билан тузилган шартноманинг 8 банди, яъни миллий
валютамизни жорий операциялар бўйича тўлиқ эркин алмаштириш
талабларини 2003 йил 15 октябрда қабул қилинди.
Ушбу ҳолатни жаҳон тажрибасида кўрсак. Буюк Британия ва Франция
давлатлари Халқаро валюта фондига 1945 йилнинг 27 декабрида аъзо бўлган
бўлсалар, ўзаро келишувнинг мазкур бандини фақат 1961 йилнинг
15 февралидан бажаришга киришган. Греция ва Хитойда эса бу жараѐн
1996 йилнинг 1 декабридан бошланган. Бизда миллий валютамизни 1994 йил
1 июлдан муомалага киритилганлигини эътиборга олсак, 9 йилда унинг жорий
амаллар бўйича эркин айирбошланишига эришдик. Демак, бу соҳада ҳам
билдирилган эътирозларни ўринсиз деб ҳисоблаймиз.
Мустақиллигимизга сиѐсий жиҳатдан эришган 1991 йил 31 августдан
бошлаб, барча истеъмол товарларига талабимизни ички имкониятлардан
таъминлай олмас эдик.
Биргина ун ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
5
импорти учун йилига 900 млн. АҚШ доллари сарф қилинар эди. Ёки 500
минг тоннадан ҳам кўп пахта толасини сотишдан тушадиган валютани
четга бериб юборар эдик.
Ёки ѐқилғи мустақиллигини олсак. Вақтида валюта захираларимизни
эҳтиѐт қилиб Бухоро нефтни қайта ишлаш заводини қурмасак ва Фарғона
нефтни қайта ишлаш заводини қайта таъмирламасак, бугунги жаҳон бозорида
нефтнинг нархини юқори бўлганидан қўшимча валютани қаердан олардик?
Бундай мисолларни ўнлаб келтириш мумкин. Қурилган янги темир
йўллар
дейсизми
ѐки
автомобиль
заводлари,
иқтисодиѐтни
маҳаллийлаштиришми ѐки экспортбоп ва импортни ўрнини босувчи товарлар
ишлаб чиқаришми, булар барчаси валюта захираларимизни тежашга олиб
келади. Бугунги кунда Республика Марказий банки маълумотларига қараганда,
Халқаро валюта фонди томонидан валюта захирасига қўйилган талабни 6
баробардан кўпга бажариб турган пайтда ҳам уни иқтисод қилишни оқилона
сиѐсат деб билишимиз керак.
Келтирилган фикрлардан хулоса қилиш мумкинки,
республикамиз
миллий валютасини чет эл валютасига эркин айирбошлашда ҳеч қандай
тўсиқлар йўқ.
Лекин ушбу саволни берувчи ҳар бир кишига, давлатимиз
раҳбарининг қайта-қайта таъкидлаган бир фикрлари, яъни миллий валютамиз
олтин-валюта захираси билан таъминланиб, уни чет элларда эркин
алмаштиришга эришиш кераклигини эслатишимиз жоиз. Шунда демократик
жамият қурилишининг “ўзбек модели”да юритилаѐтган валюта сиѐсатининг туб
моҳиятини тушунамиз.
Пул муомаласини барқарорлаштириш вазифасини илмий ўрганиш
жараѐнида билдирилган кейинги эътирозлардан бири -
чет элдан молиявий
ѐрдам ѐки грант шаклида келган маблағларни мижоз хоҳлаган банк ва
хоҳлаган вақтда ололмаслигини, даъво қилишади.
Тўғри, Республикамиз
Марказий банкининг кўрсатмасига биноан, бундай маблағлар фақат Ўзбекистон
Республикаси ташқи иқтисодий фаолият миллий банки ва Асака давлат
акциядорлик тижорат банклари орқали Республика Марказий банки қошидаги
махсус комиссия рухсатидан кейин берилади. Бундай жараѐнни оқлаб исботлаш
учун фикр келтирмай, бугунги кунда 80 ѐшни қоралаган, жаҳонда ўзини
молиявий бозор ўйинчиси деб эътироф этиб юрган миллиардер Ж. Сороснинг
қуйидаги сўзларини эслатиб ўтамиз. Яқин ўтмишда эндигина мустақилликка
эришиб, биздек янги жамият қураѐтган Грузия, Украина ва ҳатто қўшнимиз
бўлган Қирғизистон Республикаларида бўлиб ўтган рангли тўнтаришлар
Ж. Сорос маблағлари эвазига бўлди, - деб жар солишни ўзи ҳам ҳар бир
эрксевар, мустақиллигимизнинг қадрига етувчи, халқимизни тинчлигини ҳимоя
қилувчи инсон учун тушунарли бўлса керак ва бизларга найзадек санчилиб
келаѐтган асли манбаси аниқ бўлмаган пуллар исканжасидан халос бўлиш
йўлини тўғри танлаганимизни қўллаб-қувватлайди, деб ўйлаймиз.
Пул муомаласини барқарорлаштиришни илмий ўрганишда олимларимиз
республикамизда олиб борилаѐтган қаттиқ пул-кредит сиѐсати натижасида
монетизация коэффициентини 20-22 %дан ошмаслигини
“пул очарчилиги”
га
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
6
олиб келади, - деб эътироз билдирадилар. Бир қарашда ушбу фикрлар тўғри
бўлиб кўринади. Чунки мазкур кўрсаткич Хитой Халқ Демократик
Республикасида 200 %гача бўлади, Японияда 100-130 %гача, Европа
мамлакатларида ўртача 70 %дан кўп бўлган монетизация коэффициентини
2002 йилда 12,8 %дан 2003 йилда 10,9 %га тушурган ҳолда қаттиқ пул-кредит
сиѐсати асосида 2003 йил 15 октябрдан бошлаб миллий валютани жорий
операциялар бўйича очиқ айирбошлашга эришдик.
Демакки, иқтисодий ривожланган мамлакатлар пул массасини
кўпайтирганда ҳам унинг товар билан қопланганлик даражаси паст бўлмайди.
Ёки пулнинг кўпайиши истеъмол бозорини издан чиқармайди. Ривожланаѐтган
мамлакатларда истеъмол бозорини доимий, меъѐрдан ошиқ товар бойликлари
билан таъминлаб қўйилмас экан, пул массаси кўпайиши талабни кўпайтирган
ҳолда истеъмол нархларини ошириши ва шу асосда инфляциянинг
жадаллашишига олиб келиши мумкин.
Ўйлаймизки, монетизация даражасининг пастлигини танқид этувчиларга
юқорида келтирилган фикрлар етарлича изоҳ бўла олса керак.
Демократик жамият қурилишининг “ўзбек модели”ни базис пойдевори
ҳисобланган учта таянч устувор вазифани ўрганиш даражасини таҳлил қилиб,
танқидий фикрларни, айниқса пул муносабатларини барқарорлаштириш
масаласида бизга мурожаат этилган асосий саволларга жавоб бериш орқали
мазкур устувор таянч вазифанинг илмий ўрганилиш даражасини кўрсатиб
бердик.
Мақсадимиз мазкур мақолада кўтарилган масалалар демократик жамият
қурилишининг
“ўзбек модели”
устқурмаси ҳисобланмиш беш тамойили ва
унинг базиси бўлмиш учта таянч устувор вазифаларни мақола даражасида
илмий ўрганиш, уларни тўлиқ таҳлил ва мушоҳада қилиб хулоса бериш эмас,
балки мазкур масалаларни ўрганиш кун тартибида қўйилиши даражасида
тушунмоқ керак. Тарих беш тамойилнинг моҳият ва вазифаларининг
ўрганилиши масаласи эътирозларга эга бўлмаса-да, уларни жамият қурилишида
устқурмавий масалалар даражасида кўтарилиши тортишувларга сабаб бўлиши
мумкин ѐки иқтисодий базиси сифатида учта таянч устувор вазифанинг кун
тартибига қўйилиши олимларимиз томонидан катта эътирозларга учраши
мумкин.
