“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Ф.О. Абдуллаев, и.ф.н., доц.,
Қ.И. Хамраев, катта ўқитувчи, УрДУ
ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШ
КЎРСАТКИЧЛАРИ ТИЗИМИНИ ЯРАТИШДА ТУРЛИ ХИЛ
ЁНДАШУВЛАР
В статье освяшаются различные подходы и методы определения
показателей устойчивого развития туризма. В частности, в ней
рассматриваются идеи управления рисками в туристических направлениях и
их экономический эффект, которые выявляют важность управления рисками в
определении
устойчивого
развития
а
также
создания
метода
дифференциальных сгруппированных социально-экономических показателей
необходимых для функционирования системы.
The article highlights the different approaches and methods for the
determination of indicators of sustainable development of tourism. In particular, it
deals with the idea of risk management in tourist destinations and their economic
effect, which reveal the importance of risk management in the definition of
sustainable development as well as creating a method of differential grouped socio-
economic indicators required for the functioning of the system.
Калит сўзлар:
туризм, риск менежменти, барқарор ривожланиш,
тизим, баҳолаш, самарадорлик.
Маълумки, бугунги кунда ҳукуматимиз томонидан мунтазам равишда
ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тендецияларини янада ривожлантиришга
қаратилган иқтисодий ривожланиш давлат дастурлари қабул қилиниши
иқтисодиётимизнинг ҳар томонлама юксалиб, халқ фаровонлиги даражаси
янада яхшиланиб бораётганлигидан далолат беради. Бир-бирини моҳиятини
янада тўлиқ намоён қилиб, бир-бирини тўлдириб борувчи мукаммал иқтисодий
стратегик дастурларнинг концептуал доирада кенг ишлаб чиқилиб, амалиётга
тадбиқ қилиниши натижасида мамлакат ялпи ички маҳсулот ҳажмининг
сезиларли даражада одимлаётганини ҳам кўриш мумкин.
Дарҳақиқат, жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга мамлакатимиз
кўрсаткичларига
жаҳондаги
йирик
молиявий-иқтисодий
ташкилотлар
томонидан ишлаб чиқилган иқтисодий ўрганишларнинг талаблари асосида
қарайдиган бўлсак, Бутунжаҳон иқтисодий форуми ташкилотининг 2015 йил 12
июндаги маълумотларига кўра Ўзбекистон 2014-2015 йиллардаги ривожланиш
якунлари ва 2016-2017 йилда иқтисодий ўсиш прогнозлари бўйича дунёдаги энг
тез ривожланаётган бешта мамлакат қаторидан жой олган [1]. Ушбу
маълумотлардан
англаш
мумкинки
жаҳон
рейтингларида
юқори
кўрсаткичларга эга бўлаётган Ўзбекистоннинг узоқ муддатга кўзланган янги
лойиҳалар ишлаб чиқиш самарадорлиги юқори даражададир. Бу эса бозор
иқтисодиёти шароитида кафолатланган келажакни қўлга киритиш учун
пойдевор вазифасини бажаради. Стратегик дастурлар ҳақида гап кетганда
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, мамлакат иқтисодий кўрсаткичларини янада
ошириш йўлида мамлакатга хориждан инвестициялар киритиш ҳажмини
сезиларли даражада ошириш муҳим йўналиш бўлиб қолади.
Бугунги кунда юртимизда ўзига хос инвестицион муҳит яратишга кенг
имкониятлар очиб бериш юзасидан изчил чора-тадбирлар қабул қилинмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг “2013-2015 йилларда
Хоразм вилоятида туризм соҳасини ривожлантириш дастури доирасидаги
лойиҳалар молиявий манбаларининг қарийиб 14 % хорижий инвестициялар
ҳисобига тўғри келиши ҳам бунга яққол мисол бўла олади [2].
1-расм. “2013-2015 йилларда Хоразм вилоятида туризм соҳасини
ривожлантириш” давлат дастури доирасидаги лойиҳаларни
молиялаштириш манбалари
Манба: Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг 2013 йил
20 мартдаги ПҚ-1940-сонли қарорига Илова №5.
Айниқса жалб қилинадиган инвестициялар ҳисобидан хизмат кўрсатиш
соҳаларини ривожлантириш алоҳида қўллаб-қувватланмоқда. Айни пайтда,
саноат соҳаси билан бир қаторда хизмат кўрсатиш соҳаси бўлган туризм
соҳасини ислоҳ қилишга катта эътибор берилмоқда. Туризм соҳасига
инвестицияларни жалб қилиш билан ҳар томонлама юқори натижаларга
эришиш мумкинлигини бугунги кунда кўплаб ривожланган ва мукаммал
менежмент тизимига эга давлатлар мисолида ҳам кўриш мумкин. Бундан
ташқари, мамлакатимиз ҳам бу борада халқаро майдонда инвестиция
киритилиши имконияти юқори давлатлардан бири сифатида тан олинмоқда [3].
Ҳар қандай инвестор энг аввало маблағ киритилиши кўзда тутилаётган
объектнинг ҳар томонлама тўғри баҳоланганлигига эътибор беради. Бу эса
молиявий лойиҳанинг иқтисодий таваккалчилик параметрларининг қанчалик
максимал даражага яқин, тўғри ва холисона кўрсатилганлиги билан ажралиб
туради.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Туризм соҳаси бўйича инвестицион лойиҳа асосида хорижий валюта
маблағларини жалб қилиш ўта долзарб масала ҳисобланади. Бунинг учун энг
аввало, ҳудудларнинг туристик салоҳиятини тўлиқ баҳолаш керак. Туризм
соҳаси иқтисодиётнинг бошқа етакчи тармоқлари сингари риск менежментини
такомиллаштириш заруратини талаб қилади. Халқаро менежмент стандарти
(ИСО/ИEC Гуиде 73), Риск менежменти институти базаси (ИРМ) Риск
менежменти ва суғурта ассоциациялари иқтисодиётни барча соҳаларида риск
менежментини қўллаш зарурати юзасидан риск менежментини стандарт бир
нечта бўлимдан иборат шаклларини яратишган [4].
2-расм. Риск менежменти жараёни (ИСО/ИЕС Гуиде 73 стандарти бўйича)
Манба: Стандарты управления рисками // Риск-менеджмент. – 2007. – № 4.
Шу нуқтаи назардан, тизим самарадорлигини ошириш мақсадида илмий
изланишлар олиб борилмоқда. Хусусан, 2009 йилда Россиялик иқтисодчи
олимлар томонидан таклиф этилган “Туризм соҳасида рискларни бошқариш”
концепцияси ишланмасида рўй бериши мумкин бўлган баъзи ҳолатларни аниқ
иқтисодий баҳолаш жараёнларидан фойдаланган ҳолда баҳолаш юзасидан
ишлаб чиқилган тизим модули ҳам бунга аниқ мисод бўла олади [5]. Туризм
соҳасида қўлланилган рискларни бошқаришнинг бу усули пировардида туризм
инфратузилмаси ҳолатини баҳолашда иқтисодий баҳолаш талаблари борлигини
ҳам кўришимиз мумкин. Айнан иқтисодиётнинг туризм соҳаси барқарор
ривожланиш даражаларини ўрганиш юзасидан ҳам бир қанча ишлар амалга
оширилган. Буни биргина Австралиялик олимлар томонидан тақдим этилган
“Барқарор маҳаллий туристик ҳудудлар” номли илмий изланишлар мисолида
ҳам кўришимиз мумкин [6]. Бу борадаги шунга ўхшаш илмий изланишлардан
мамлакатлар иқтисодиётига катта хисса қўшилиши аниқланган. Тинч океани
давлатлари “Туризм соҳасининг барқарор ривожланиши мониторинги” дастури
доирасида амалга оширилган изланиш ҳамда тўғри баҳолашлар натижасида
мақсад:
рискларни баҳолаш
анализ
идентификациялаш
тавсифлаш
ўлчаш
рискларни сифат
(сон) даражасида
баҳолаш
Рисклар ҳақида
хисобот
Мониторинг
Қарор қабул
қилиш
Рискларни бошқариш
юзасидан тадбирлар
Рисклар ҳақида
қайта хисобот
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
2019 йилгача ҳар йилги сайёҳлар оқими 6%, 7% гача ўсиб боришига эришиш
кўзда тутилган [7].
Бугунги кунда мамлакатимизда туризм соҳасида ислоҳотларнинг амалга
оширилиши натижасида белгиланган дастурлар асосида янги сайёҳлик
имкониятлари кашф этилмоқда. Бу жараёнда, сайёҳлик имконияти мавжуд деб
қаралаётган ҳудудларни туристик самарадорлигини аниқлаш муҳим аҳамият
касб этади, бунинг учун мамлакатимизда туризм соҳасининг барқарор
ривожланиш кўрсаткичларини ҳудуд иқтисодиётининг реал сектори сифатида
идентификациялашнинг комплекс тизимини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ.
Мазкур тизимнинг мақсад ва вазифалари қуйидагилардан иборат бўлади:
ўрганилаётган жараён юзасидан имкон қадар тўлиқ ҳамда ҳақиқий
натижаларни кўрсатиш;
индикациялашда зарур бўладиган базани шакллантириш;
туристик салоҳиятни аниқлашда структураланган тизимдан кенг
фойдаланиш;
тизимнинг туристик ташкилотлар, ҳудуд, давлат ривожланиш
дастурлари билан интеграциясини таъминлаш.
3-расм. Туризм соҳасининг барқарор ривожланиш кўрсаткичлари
тизимини яратиш босқичлари
Манба: Муаллифлар томонидан гуруҳлаштирилган.
1-жадвал
Туризм соҳасининг барқарор ривожланиш кўрсаткичлари тизимини
яратишда турли хил ёндашувларнинг гуруҳланиш жадвали
№
Номланиши
Муҳимлик
коэффиценти
Индикатор-ёндашувлар
1
2
3
4
1.
Молиявий-иқтисодий
кўрсаткичлар
Номланиши
0,2
Молиявий барқарорликни аниқловчи рейтинг индекслари
Сайёҳлар оқими
Саёҳат даври кўлами
Жойлаштириш хизматлари фонди барқарорлиги
Ҳудуд бўйлаб жойлаштириш хизматларини ташкил
қилувчи табдиркорлик фаолиятлари сиғим
коэффициенти
Ҳудуд туризми сохасида меҳнат даражаси
Сайёхатчининг ҳудудда пул сарфлаш ҳажми
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
1-жадвалнинг давоми
“Маҳаллий бошқарув
ва туризм”
кўрсаткичлари
0,1
Маҳаллий туризм сиёсатига мослиги
Туристик фирмалардаги самарали менежмент тизими
Истэъмолчиларни ўрганиш
Алоқа ва ахборот
Ижтимоий–маданий
ҳолат кўрсаткичлари
0,3
Жамиятга ижтимоий таъсири
Тенглик /Қулайлик
Ҳудуддаги маданий меросни ҳимоя қилиниш
даражаси
“Ривожланиш
параметрларини
аниқлаш”
кўрсаткичлари
0,4
Инвестицион талаб
Инновацион талаб
Ишлаб чиқариш самарадорлиги кўрсаткичлари
Стратегик имкониятлари
Интенсив ўсиш фактори
Метод: Гуруҳлаш, индекс асосли метод, эксперт
баҳолаш, Сон-сифат бўйича баҳолаш: инвестиция
даражаси бўйича баҳолаш, кофиссентли
мослаштириш:
Манба: Муаллифлар томонидан гуруҳлаштирилган.
Замонавий методлар шуни кўрсатадики, туризм ривожланаётган
мамлакатларда соҳа сифатида тўла намоён бўлиши учун уни ҳар томонлама
ўрганиш ва турлилик мазмунини тўлиқ очиб бериш ҳамда таъсир доираларини
тадқиқ қилиш устувор йўналишлардан бири бўлиб қолади. Бу борада айнан
иқтисодий, ижтимоий, маданий ва атроф-муҳит билан боғлиқ омилларни
ўрганиш талаб этилади. Ўзбекистонда туризм соҳасининг барқарор
ривожланишини аниқлаш бугунги кунда соҳа олдида турган долзарб
масалалардан биридир. Мазкур мақолада билдирилган таклифлар, турли
ёндашувлар асосида таклиф қилинаётган тизим натижавийлик нуқтаи
назаридан қуйидагиларга эришиш кўзда тутилган:
мамлакат туризм соҳасининг инвестицион жозибадорлик хусусиятлари
янада равнақ топиши;
соҳага доир мавжуд муаммоларнинг реал баҳоланиши ҳамда оқсаётган
тармоқ фаолиятини аниқлаш имкониятлари ошиши;
кейинчалик мамлакат сайёҳлик ҳудудлари бўйлаб алоҳида тарзда
барқарор ривожланишни идентификацияловчи кўрсаткичлар асосида баҳолаш
имкониятлари яратилиши ва пировардида ҳудудлар иқтисодиётига ижобий
таъсир ўтказиши;
мазкур тизим асносида соҳа салоҳиятини баҳолашда бошқа турли
замонавий структураланган иқтисодий кўрсаткичлар қўлланилиш усуллари
ишлаб чиқилиши.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг
мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш якунлари ва
2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган
мажлисидаги маърузаси
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
2. Приложение №5 к постановлению Первого Президента Республики
Узбекистан от 20 марта 2013 г. №ПП-1940
3. New tourism opportunities in Uzbekistan: express ranking. Presented by the
World Bank Group. 2013.
4.Стандарты управления рисками // Риск-менеджмент. – 2007. – № 4.
5.Овчаров
А.О.
Менеджмент
туристских
рисков:
теоретико-
методологический аспект // Менеджмент в России и за рубежом. – 2009. – № 3.
– С. 109–117.
6. Meredith Wray – Барқарор маҳаллий сайёҳлик дестинациялари -
Australia 2010, б.100-101.
7.
Осиё Тараққиёт Банки веб сайтидан: “Sustainable Tourism An
Opportunity for Economic Growth in the Pacific. - 2016
http://www.adb.org/news/features/sustainable-tourism-opportunity-economic-
